Ol Slef Blong Saot Pasifik We Ol Man Oli Fogetem Olgeta

MAN BLONG WEKAP! LONG FIJI I RAETEM STORI YA

TU BIGFALA seling bot, tufala i kamtru long lagun blong wan aelan long Pasifik. Ol man blong aelan ya oli resis i kam stanap long so, oli glad tumas blong luk tufala seling bot ya i stap kam. Sam yia bifo, i gat wan man we bot blong hem i rek long aelan ya. Man ya i gat wan Baebol mo hem i bin teremaot ol pej blong Baebol ya blong givim long wanwan famle we oli stap long aelan ya. Ol man blong aelan ya oli gat tingting daon, mo oli laekem tumas blong ridim ol tok we i stap long ol pej blong Baebol we man ya i givim. Ale, oli bin wet longtaem se wan Kristin man i kam tijim olgeta.

Ol man we oli kam long tufala bigfala seling bot ya oli kamso, nao oli promes long ol man blong aelan ya se bambae oli tekem olgeta i go long wan ples we, long ples ya, bambae oli save lanem plante samting long saed blong God. Ale samwe long 250 man mo woman blong aelan ya, we oli trastem ol man long tufala seling bot ya, oli klaem long ol bot ya. Oli glad tumas, sam long olgeta oli stap holemtaet ol pej blong Baebol we man ya i bin givim long olgeta bifo.

Be sore tumas. Ol man long tufala seling bot ya oli giaman gud long olgeta. Taem ol man blong aelan ya oli klaem long bot finis, ol boskru oli holem olgeta, oli fasem olgeta mo sakem olgeta i godaon long dek blong sip. Oli karem olgeta i go farawe, long Pot Kalao long Saot Amerika. Long trep ya, plante long olgeta oli kasem ol sik mo oli ded from we oli fasfas tumas mo i no gat ples blong toelet. Mo plante long ol woman oli harem nogud from we ol boskru oli mekem nogud wetem olgeta. Ol narawan we oli laef i stap taem oli kasem Saot Amerika, oli go wok slef long ol plantesen, long ol maen, no olsem ol wok boe mo haos gel. Oli no moa luk hom blong olgeta bakegen samtaem.

“Blackbirding”—?Olsem Wanem Hem i Stat?

Long ol yia 1800 mo long stat blong ol yia 1900, fasin ya blong stilim ol man long ol aelan blong Saot Pasifik blong oli go wok slef long ol bigfala kantri, oli kolem blackbirding. Long stat blong ol yia 1860, ol waetman oli karemaot plante taosen man long ol aelan blong Pasifik, oli go long Saot Amerika. Long ol yia we oli kam biaen, oli stat tekem ol man blong ol aelan oli go wok long Ostrelia. Long 1867, man ya Ross Lewin, we bifo hem i stap long Royal Navy, i sanem toktok i go long olgeta man we oli gat plantesen blong sugaken mo koten long Ostrelia se hem i save givim “ol beswan man blong olgeta aelan, we oli save wokgud, praes blong wan man hem i 7 paon.”

Kolonial Ofis blong Briten i traehad blong stopem blackbirding, be hem i no naf. Wan samting we i mekem i had blong stopem fasin ya, hemia se i had blong mekem loa blong Briten i wokgud long narafala kantri. Wan nara samting se loa blong Briten i no klia gud long saed blong wok blong slef. Ale, taem oli putum ol man we oli mekem blackbirding long kot, ol man ya oli stap win nomo taem oli talem se ol man blong ol aelan ya oli no rili ol slef be oli ol wokman we oli gat pepa blong olgeta folem loa, oli kasem pei, mo bambae oli gobak yet long ples blong olgeta. Be oli stap giaman nomo from we plante taem oli trikim mo fosem ol man blong ol aelan ya blong oli kam wok long ol plantesen ya. Sam long ol man ya we oli mekem blackbirding, oli no sem tu blong talem se wok blong olgeta i halpem ol hiten man ya from we i karem olgeta i kam aninit long loa blong Briten mo i stap tijim olgeta blong wok. Ol samting ya oli mekem we blackbirding i kam antap bigwan, be blong smoltaem nomo.

Jenis i Kam

I gat sam waetman we oli no agri nating long blackbirding, nao oli girap agensem fasin ya, ale jenis i stap kamaot. Ol man we oli mekem blackbirding oli gohed blong karem ol man blong ol aelan oli kam, be oli no moa gat raet blong fosem olgeta, oli mas letem olgeta nomo oli jus blong kam. Mo tu, oli no moa gat raet blong yusum wip mo makem ol slef wetem hot aean, mo oli mas mekem we ples blong slip mo wok blong ol wokman blong olgeta i klin mo i moagud.

Wan narafala samting we i pusum ol man blong tingting strong moa blong jenisim fasin blong blackbirding, hemia taem sam man long wan aelan oli kilim i ded Anglikan ajbisop ya J. C. Patteson. Ajbisop ya i wan man we i faet strong agensem blackbirding, mo hem i bin mekem plan blong kam visitim ol man long aelan ya. Be sam man we oli stap mekem wok blong blackbirding, oli kamtru long aelan ya bifo long ajbisop ya mo oli giaman se oli karem ajbisop ya i kam, oli mekem sip blong olgeta i luk sem mak olsem sip blong hem tu. Ale oli singaot ol man long aelan ya blong kam long sip blong mitim ajbisop. Plante man oli go long sip, be oli neva kambak, sip ya i karem olgeta i go wok slef long narafala kantri. From giaman blong faswan sip ya, ol man blong aelan ya oli ting se ajbisop nao i mekem i nogud olsem, ale taem trufala ajbisop i kamtru, ol man long aelan ya oli kros long hem, mo oli kilim hem i ded. Trabol ya, wetem toktok we bighaf blong ol man oli stap mekem agensem blackbirding, i pulum ol man blong stat tekem aksen. Ale gavman blong Briten mo gavman blong Franis oli sanem sam sip blong ami blong olgeta oli go stap patrol olbaot long Pasifik. Wok blong olgeta ya i blong blokem ol man we oli stap mekem i nogud long ol man long ol aelan.

Ol man we oli wok blong gavman long New South Wales mo Queensland, oli wok wanples wetem Kolonial Ofis blong Briten. Ale olgeta ya tugeta oli stanemap defdefren loa we i blong stopem nogud fasin blong blackbirding mo blong traem daonem lelebet bisnes ya blong salem ol slef. Taem wan sip i go long ol aelan blong tekem sam man blong wok, gavman i putum wan man blong hem i go long sip ya blong i save lukluk olsem wanem ol man blong sip ya oli stap mekem. Olgeta traehad ya oli karem frut. Nao, sipos wan man i fosem no i kilim i ded wan man aelan, oli save putum hem long kot mo loa bambae i jajem hem stret se i man blong stilim man mo i man blong kilim man i ded. Long ol laswan ten yia bifo long 1900, bigfala jenis i kamaot long Saot Pasifik. Fasin ya blong stilim ol man blong oli kam slef, i godaon bigwan. Ale long faswan haf blong ol yia 1900 namba blong ol man we oli tekem olgeta se oli kam blong mekem wok, i smol we i smol.

Long 1901, Ostrelia i no moa stap aninit long rul blong Briten, oli stanemap gavman blong olgeta we oli kolem Komonwelt blong Ostrelia. Gavman ya i gat prapa palemen blong hem mo ol loa we oli stret blong ol nid blong kantri ya. Long taem ya plante man Ostrelia oli stat agensem fasin blong tekem ol man afsaed oli kam wok long kantri blong olgeta. Oli talem se samting ya i mekem we ol man Ostrelia oli no gat wok. Ale, nating se ol man aelan we oli wok long Ostrelia oli gat pepa we i letem olgeta blong wok no oli no gat pepa, be naoia ol man Ostrelia oli no moa wantem olgeta i stap. From samting ya, oli sanem plante wokman oli gobak long ol aelan blong olgeta, oli fosem olgeta nomo blong gobak, mo samting ya i seraotem plante famle.

Oli Tingbaot Bakegen Ol Slef Ya We Plante Man i Fogetem Olgeta

Long Septemba 2000, gavman blong Queensland i raetem wan toktok we oli putum i stap long klia ples blong evri man i ridim. Toktok ya i blong luksave wok we ol man blong ol aelan blong Pasifik oli bin mekem long ekonomi, kalja, mo divelopmen blong Queensland. Long toktok ya, oli raetem tu se oli sore long nogud fasin we oli bin mekem we i spolem ol man blong ol aelan ya.

Oltaem long laef blong ol man long wol ya i bin gat sam man we oli spolem laef mo fasin fri blong narafala man from we olgeta wan oli wantem kam rij moa. Baebol i promes se taem Kingdom blong God bambae i rulum wol ya, olkaen fasin olsem bambae oli finis. Yes, ol man we bambae oli laef long wol aninit long gavman ya we i stap long heven, bambae “oli save sidaon aninit long ol figtri blong olgeta. Bambae i no moa gat man blong mekem olgeta oli fraet.”—Maeka 4:4.

[Tok/Map blong pija long pej 25]

(Lukluk niuspepa)

Oli tekem ol man oli go wok slef long Ostrelia mo Saot Amerika

SOLWOTA BLONG PASIFIK

MAEKRONESIA

MASAL AELAN

Niugini

SOLOMON AELAN

TUVALU

OSTRELIA KIRIBATI

QUEENSLAND VANUATU

NEW SOUTH WALES NIUKALEDONI SAOT AMERIKA

Sydney ← FIJI → Kalao

SAMOA

TONGA

KUK AELAN

FRANIS POLINESIA

Ista Aelan

[Foto Credit Line blong pija long pej 24]

National Library of Australia, nla.pic-an11279871