?Yu Yu Mas Lukaot Gud Blong No Stap Longtaem Tumas Long San?

“Gas we i stap raon long wol blong blokem hot blong san i stap lus, mo ol man long olgeta ples long wol oli stap laekem moa blong pleplei long san. Tufala samting ya i mekem se plante moa man oli stap kasem bigfala problem long helt blong olgeta from san. Taem ol man oli stap longtaem tumas long san, wan laet blong san we oli kolem UV [ultraviolet] i bonem skin blong olgeta, ale i spolem helt blong olgeta.”​—DR. LEE JONG-WOOK, WE BIFO HEM I DAEREKTA JENEROL BLONG WOL HELT OGENAESESEN.

WAN waetman blong Not Yurop we nem blong hem Martin, i slip long sado blong wan ambrela long wan sanbij blong Itali. Taem hem i wekap, hem i luk we sado i muv ale i no moa slip long sado blong ambrela mo tufala leg blong hem i bon nogud. Martin i eksplenem se: “Mi mas go kwik long hospital. Tufala leg blong mi tufala i solap olsem tu bigfala sosis mo mi no save benem tufala nating. Tu no tri dei biaen, mi harem i soa tumas. Mi no save stanap mo mi no save benem tufala leg blong mi. Skin blong tufala leg ya i taet tumas, mi fraet se bambae tufala i bosta.”

Plante man oli ting se ol waetman olsem Martin olgeta nomo oli mas lukaot gud blong no stap longtaem tumas long san. Be nating se san i no bonem tumas skin blong ol blakman, olgeta tu oli save kasem kansa blong skin. Mo plante taem oli jes luksave kansa ya taem i kam nogud olgeta. Sam narafala trabol we i kasem man taem hem i stap longtaem tumas long san, hemia se i spolem ae blong hem, mo bodi i no moa save blokem ol sik. Ol problem ya oli save kasem man plante yia afta we san i bonem hem.

Laet ya UV i strong moa long ol ples klosap long ekweta. Taswe ol man we oli stap long ol hot kantri mo ol man we oli go visitim ol ples ya, oli mas lukaot gud blong san i no bonem olgeta. Wan risen blong mekem olsem, hemia from we long ol yia we i jes pas, gas we i stap raon long wol blong blokem hot blong san i stap lus. Bambae yumi tokbaot sam trabol we i save kasem ol man taem oli stap longtaem tumas long san.

San i Spolem Ae

Samwe long 15 milian man long wol oli no moa save lukluk from wan sik blong ae we oli kolem cataract. Sik ya i mekem plante moa man oli blaen i bitim ol narafala sik. Long glas blong ae (lens), i gat ol gudfala samting we oli kolem ol protein. Taem ol protein ya oli seseraot mo oli no moa stap gud long ples blong olgeta, oli save fasfas wanples, nao wan waet samting olsem klaod i kavremap glas blong ae mo mekem i no moa klia, long taem olsem, i save gat cataract long ae. Ol cataract oli wan trabol we man i kasem from we blong plante yia, hem i stap tumas long san nao laet ya UV i spolem ae blong hem. Tru ya, ol man blong stadi long sik ya oli ting se samwe 20 pesen blong ol cataract oli stat no oli kam mowas from we ol man oli stap tumas long san.

Sore tumas, sik ya i kasem plante man we oli stap long ol kantri klosap long ekweta, hemia ol kantri we bighaf blong ol man oli pua. Taswe, plante milian puaman long Afrika, Esia, Sentrol Amerika, mo Saot Amerika, oli blaen from we oli no save pem ol dokta blong katem ae blong olgeta from cataract.

San i Spolem Skin

Wan long evri tri man we oli kasem kansa long wol oli kasem kansa blong skin. Evri yia i gat samwe 130,000 man we oli kasem sik ya melanoma, we hem i mowas i bitim ol narafala kansa blong skin. Mo evri yia i gat samwe long tu no tri milian man we oli kasem ol narafala kansa blong skin olsem kansa we i gru long skin antap nomo (basal cell carcinomas) mo kansa we i gru kasem ol narafala haf blong bodi tu (squamous cell carcinomas). Ol man blong stadi long ol sik ya oli ting se samwe 66,000 man oli ded evri yia from kansa blong skin.a

?Olsem wanem laet blong san i save spolem skin blong yu? Wan rod we ol man oli save gud, hemia taem san i bonem skin blong olgeta (erythema). Hemia nao we i hapen long plante man. Kwiktaem nomo afta we san i bonem skin blong wan man, hem i save luk we samting ya i spolem skin blong hem. Maet skin blong hem i solap blong sam dei, mo i gat ol smosmol lam long hem, ale biaen skin ya i kamaot.

Taem san i bonem skin blong man, laet ya UV i kilim i ded bighaf blong ol sel we oli stap long skin antap, mo i save spolem skin we i stap aninit tu. Eni jenis we man i luk long kala blong skin from san, i wan saen blong soem se san i stap spolem skin blong hem. Man i save kasem kansa taem san i spolem DNA blong ol gene we oli lukaot long fasin blong ol sel blong skin blong gru mo seraot. Laet blong san i mekem se skin i no moa smut mo i no fasgud long bodi. Samting ya i mekem se kwiktaem nomo skin i gat ol laen olbaot long hem mo i slak, mo tu i mekem se i isi nomo blong man i gat mak long bodi blong hem taem hem i bangem wan samting.

Bodi i No Save Faetem Sik

Ol stadi we ol man oli mekem oli soem se taem laet ya UV i saen tumas long skin blong man, sam samting insaed long bodi we oli halpem bodi blong faetem ol sik oli no moa wokgud. From samting ya maet bodi i no moa naf blong blokem sam sik. Nating sipos man i go long san sam samtaem nomo, be samting ya i save mekem we hem i sik moa, from we bodi blong hem i no moa strong blong faet agensem ol nogud bebet mo nalumlum long bodi, mo ol vaeras. Plante man oli luk se taem oli stap long san, ol soa oli kamaot bakegen mo bakegen raon long maot mo nus (herpes simplex) blong olgeta. Wan ripot blong Wol Helt Ogenaesesen (WHO) i eksplenem se, i luk olsem we wan kaen laet blong ultraviolet we ol man oli kolem UVB, “i mekem se bodi i no save wokgud blong faetem ol sik. Ale long saed blong ol soa raon long maot mo nus, bodi i no moa save blokem vaeras ya Herpes simplex we i mekem ol soa ya oli kamaot, nao ol soa ya oli kamaot bakegen mo bakegen.”

Taswe, long saed blong ol kansa, laet blong san i spolem man long tu rod. Fastaem hem i spolem DNA long bodi, mo biaen i mekem se bodi i no save mekem gud wok blong hem blong winim trabol ya.

Yumi mas waes, mo yumi mas mekem samting blong blong yumi no stap longtaem tumas long san. Sipos no, helt blong yumi mo laef blong yumi i stap long denja.

[Futnot]

[Bokis blong pija long pej 11]

?OLSEM WANEM BLONG BLOKEM SAN?

◼ No go tumas long san long hot taem blong dei, stat long 10 klok long moning go kasem 4 klok long aftenun, from we hemia taem we laet ya UV i strong moa.

◼ Traem haed long sed.

◼ Putum ol sot we oli gat longfala han mo ol longfala traoses, we oli no fas tumas long skin, mo we oli wokem long kaliko we i blokemgud san.

◼ Werem wan bigfala hat we i protektem ae mo sora, fes mo nek blong yu biaen.

◼ Werem sam gudfala sanglas we oli blokem gud ae blong yu long san. Ol sanglas we oli blokem samwe 99 kasem 100 pesen blong laet blong UVA mo UVB (ol defren kaen UV) oli givhan bigwan blong protektem ae blong yu.

◼ Putum plante krim blong blokem san evri tu aoa. Krim ya i mas hemia we oli raetem broad-spectrum long hem mo namba we oli raetem long hem blong soem paoa blong hem blong blokem san, hem i no mas daon moa long 15.

◼ Lukaot gud blong blokem skin blong ol bebi mo ol smol pikinini from we i save bon isi nomo long san.

◼ Neva slip long san.

◼ Sipos wan mak i kamaot long skin blong yu we yu fraet se i kansa, yu mas go luk dokta.