?Ol Jos Oli Stamba Blong Ol Rao Mo Faet?

LONG stat blong ol yia 1700, wan man we hem i pris mo i raetem ol buk, nem blong hem Jonathan Swift, i raetem se: “Plante jos oli pulum yumi blong no laeklaekem yumi nating. Be smol jos nomo oli pulum yumi blong laeklaekem yumi.” Plante man oli tok strong se ol jos oli no mekem ol man oli joen gud be oli stap seraotem ol man. Be i no evri man we oli agri wetem tok ya.

Olsem nao, yumi save tingbaot ripot we sam man oli mekem. Ol man ya oli wok mo oli stadi long Yunivesiti blong Bradford, Inglan, long saed blong pis. Wan kampani we nem blong hem British Broadcasting Corporation, i askem long ol man ya blong oli faenemaot ansa blong wan kwestin. Kwestin ya se: ?Ol jos oli givhan blong putum pis long wol, no oli mekem faet i kamaot?

Ol man ya oli raetem wan ripot, we i talem se: “Mifala i go luk plante defren man we oli gat bigfala save, mo mifala evriwan i stadi mo storian long ol samting we oli hapen long ol yia bifo. Mifala i faenemaot se long ol handred yia we oli jes pas, i gat sam faet nomo we oli kamaot from jos.” Ol man ya oli eksplenem se “plante taem ol man blong niuspepa mo televisin oli talem se ol man oli stap faet from jos blong olgeta, no maet oli faet from ol defdefren bilif. Be samting ya i no tru. Ol faet ya oli kamaot from we ol man oli wantem leftemap kantri blong olgeta nomo, no from we oli no wantem se kantri blong olgeta i stap aninit long paoa blong wan narafala kantri, no from we ol man oli wantem protektem olgeta bakegen.”

Be plante narafala man oli toktok strong se ol lida blong jos oli stap agri long ol faet we man i yusum masket blong kilim narafala i ded, mo ol lida ya tu oli joen long ol faet ya. Ol lida ya oli soemaot samting ya long ol wok blong olgeta mo taem oli no tok agensem ol faet ya. Yumi luk samting ya long ol toktok we oli kam biaen:

● “I luk olsem se long evri ples, ol jos oli joen long ol faet. . . . Long ol yia we oli pas, ol man long Yunaeted Stet we oli talem se oli Kristin mo oli no wantem jenisim bilif blong olgeta, oli faet agensem ol man blong jos blong olgeta bakegen. Ol Muslim mo ol man Jiu long Medel Is oli kros tumas nao oli faet. Ol Hindu mo ol Muslim long Saot Esia oli raorao, mo ol smosmol jos long Afrika mo Indonesia tu oli raorao. . . . Ol jos oli pulum ol man ya blong joen long ol pati blong politik, mo oli tijim ol man se i oraet nomo blong oli faet from samting we oli bilif long hem.”—Terror in the Mind of God—The Global Rise of Religious Violence.

● “Long ol neson we ol man oli strong long jos blong olgeta, be ol sem man ya oli mekem plante rabis samting tu long komuniti blong olgeta. Samting ya i narakaen. . . . I gat plante moa jos bitim bifo, be fasin blong brekem loa i kam antap bitim mak. . . . Yumi makem gud wan samting se: Sipos yumi wantem laef long wan ples we i sef, i stret mo i no olbaot, mo we ol man oli gat gudfala fasin, i moa gud we yumi no go long ol ples we ol man oli strong long jos blong olgeta.”—Holy Hatred.

● “Plante man oli save se ol man blong Baptis jos, oli faet moa i bitim we oli mekem pis. . . . Long kantri blong Amerika bifo, ol man oli stap holemtaet ol blak man mo mekem olgeta oli kam slef. Ol man oli raorao plante from samting ya mo from sam narafala samting bakegen. Ale hemia i mekem se ol jos mo ol man long kantri ya, oli seraot. Mo long ol yia 1800, bigfala faet i kamaot, ale Baptis jos long Not blong Amerika, mo Baptis jos long Saot blong kantri ya, tufala i joen long faet ya. Jos ya i talem se hemia i wan tabu faet, mo se God i stap long saed blong olgeta. Baptis jos i joen tu long ol faet agensem Inglan (1812), Meksiko (1845), mo Spen (1898). Long saed blong faet agensem Meksiko mo Spen, jos ya i talem se bigfala risen blong ol faet ya, i blong ‘mekem ol man ya we ol narafala oli strong tumas long olgeta, oli fri blong bilivim wanem we oli wantem. Mo jos i wantem openem sam niu ples blong oli wok long hem.’ I no se Baptis jos i laekem ol faet moa i bitim pis, be taem i gat faet, plante taem Baptis jos i agri long faet ya mo i joen long hem tu.”—Review and Expositor—A Baptist Theological Journal.

● “Ol man blong raetem histri long ol yia bifo i kam, oli luk se, plante taem, jos nao i pulum ol man long tugeta saed we tufala i stap faet agens long tufala. Samting ya i tru long klosap evri ples blong wol, nomata wanem laen mo kastom blong man. Toktok ya se: “God i stap long saed blong yumi,” hem i wan long ol fas toktok we ol man oli yusum blong pulum ol man oli go long faet. Mo hem i wan long ol toktok we i gat moa paoa long tingting blong ol man, i bitim ol narafala toktok.”—The Age of Wars of Religion, 1000-1650—An Encyclopedia of Global Warfare and Civilization.

● “Ol lida blong jos . . . oli mas tingting gud mo luksave se oli mestem bigwan. Oli no lidim gud ol man, mo oli no soemaot olsem wanem ol stamba bilif blong jos blong olgeta oli impoten tumas. . . . I tru se olgeta jos oli wantem pis, be ol man oli no save tingbaot se i gat wan taem we jos i bin mekem pis i kamaot.”—Violence in God’s Name—Religion in an Age of Conflict.

Stat long ol yia bifo i kam, ol lida blong ol bigfala jos we oli talem se oli Kristin (Katolik, Otodoks, mo Protestan), oli sanem plante pris mo pasta oli go blong luk ol soldia we oli stap faet. Oli go blong leftemap tingting blong ol soldia ya mo blong prea from olgeta we oli ded, wetem olgeta ya tu we klosap oli ded. Ol pris mo ol pasta oli mekem samting ya long tugeta saed we tufala i stap faet agensem tufala. Samting ya i soemaot we ol lida ya oli agri nomo long ol faet we oli kilim plante man i ded, mo oli blesem olgeta soldia we oli go blong faet.

Ating samfala oli stap tok strong yet, se yumi no mas talem se ol faet oli fol blong ol jos. Be yumi save askem se: ?Ol jos oli kasem gudfala frut taem oli traehad blong mekem ol man oli joen gud?

[Bokis blong pija long pej 5]

“Reveren Dr. Charles A. Eaton, pasta blong Baptis Jos long Madison Avenue, i talemaot long jos yestede se bambae oli yusum jos haos olsem ples we ol man oli kam long hem blong putum nem blong olgeta blong joen long faet olsem soldia. Maet oli go soldia long ples we i gat faet long hem, no maet oli go soldia long wan sip blong faet.

“Long taon ya, i gat bitim ten lida blong jos we oli stap mekem jos seves, mo long evri Sande moning, oli stap toktok blong leftemap faet. Pasta Charles i wan long olgeta ya. Hem i toktok plante blong pulum ol man mo ol woman blong oli pruvum se oli fasgud long kantri mo gavman blong olgeta. Blong mekem olsem, oli mas joen kwiktaem long ami, mo go faet. Ol flaeg oli flasem plante jos haos.”—“The New York Times,” 16 Eprel, 1917.