Japta 5

?Baebol i Kam long God?

1. ?Blong wanem yu ting se Jeova i bin talemaot plante samting blong mekem yumi savegud long hem?

?GOD JEOVA i bin talemaot samfala samting, blong halpem yumi savegud long hem? ?Hem i talemaot ol samting we hem i mekem finis, mo ol samting we hem i wantem mekem yet? Wan papa we i lavem ol pikinini blong hem, hem i stap talemaot plante samting long olgeta. Yumi luk finis we Jeova i wan gudfala papa we i gat lav.

2. (a) ?Wanem i gudfala rod, blong Jeova i save talemaot hem wan? (b) ?Wanem sam kwestin ya we oli stap kamaot?

² ?Olsem wanem Jeova i save talemaot plante samting long ol man we oli stap olbaot long wol nomo, blong plante taosen yia? Buk i gudfala rod, from we i save kasem plante man. ?Baebol i Buk olsem blong God? ?Olsem wanem yumi save faenemaot samting ya?

I NO GAT BUK WE I OLSEM BAEBOL

3. ?Blong wanem Baebol i gud moa long ol narafala buk?

³ Sipos Baebol i Buk blong God, hem i mas gud moa long ol narafala buk. ?Hem i gud moa, no no gat? !Hem i gud moa ya! ?Blong wanem? From we hem i olfala tumas. God i statem buk ya kolosap 3,500 yia bifo, long Hibru lanwis. Mo 2,200 yia bifo, oli stat blong tanem buk ya i go long sam narafala lanwis. Naoia kolosap olgeta man long wol, oli save ridim Baebol long stret lanwis blong olgeta.

4. ?Olsem wanem long namba blong olgeta Baebol we oli prentem finis?

⁴ Mo tu, i no gat narafala buk we namba blong hem i olsem Baebol. Samfala buk we oli save salem gud, oli kasem plante taosen kopi. !Be evri yia ol man oli prentem plante milyan Baebol! Kolosap yu no save faenem wan ples long wol we i no gat Baebol. Hemia i mas prapa buk blong God ya.

5. ?Samfala man oli bin mekem wanem blong traem spolem Baebol?

⁵ Plante enemi oli bin traem spolem Baebol, be oli no save blokem wok ya blong seraotem Buk ya. Be yu no mas sapraes we buk ya blong God i gat enemi blong hem. Ol man blong Setan oli agens long Baebol. Bifo, plante taem ol man ya oli bonem plante Baebol. Mo tu, sipos oli faenem sam man we oli stap ridim Baebol, oli kilim i ded ol man ya tu.

6. (a) ?Wanem ol impoten kwestin ya we Baebol i givim ansa long olgeta? (b) ?Ol man we oli bin raetem Baebol, oli talem we ol samting ya we oli raetem i kam long wea?

⁶ Buk ya blong God i tokbaot olgeta impoten samting we yumi evriwan i wantem save long hem. Olsem hemia se: ‘?Laef i kam long wea?’ ‘?Blong wanem yumi stap long wol?’ ‘?Bambae olsem wanem long fyuja?’ Baebol i gat ansa long ol kwestin olsem. Mo i talemaot klia se ol tok blong hem i kam long God Jeova. Wan man we God i yusum blong raetem haf blong Baebol, i talem se: “Speret blong Jeova i tok long maot blong mi, mo tok blong hem i stap long tang blong mi.” (2 Samuel 23:2) Narawan i raetem se: “Olgeta tok blong Baebol oli kamaot long God.” (2 Timote 3:16) Baebol i klia se ol tok blong hem, i Tok blong God. Sipos i olsem, ating yumi waes blong luklukgud long buk ya, blong faenemaot sipos i tru, no no gat.

OLSEM WANEM OLI RAETEM BAEBOL

7. (a) ?Hu i raetem Baebol? (b) ?Olsem wanem yumi save talem we Baebol i Tok blong God?

⁷ ?Be olsem wanem Baebol i buk blong God, sipos ol man nomo oli raetem? Tru, i gat kolosap 40 man we oli joen blong raetem Baebol. Ten Komanmen nomo oli no raetem, be God i bin raetem long ston, long tabu speret blong hem. (Eksodas 31:18) Be from we man i raetem Baebol, hemia i no min se buk ya i no Tok blong God. Baebol i eksplenem samting ya, i se: “Long paoa blong tabu speret, ol profet oli talemaot tok we i kamaot long God.” (2 Pita 1:21) God i bin yusum tabu speret blong hem blong wokem heven, wol, mo olgeta samting we i laef, mo hem i yusum tu blong mekem samfala man oli raetem Baebol.

8, 9. ?Wanem eksampel ya, we i halpem yumi blong save olsem wanem God i bin mekem samfala man oli raetem Baebol?

⁸ Baebol i gat wan stampa nomo, hemia God Jeova. Hem i yusum samfala man blong raetemdaon ol samting we hem i wantem. Olsem wan bisnesman i stap yusum sekretari blong hem blong raetem wan leta. Sekretari i raetem leta ya, be ol tingting blong bisnesman ya, oli stap long leta ya, olsem ya nao, leta ya i blong bisnesman ya, i no blong sekretari. Sem mak bakegen, Baebol i Buk blong God, i no buk blong olgeta ya we God i yusum blong raetemdaon ol tok blong hem.

⁹ God i bin wokem maen blong ol man. Taswe i no hadwok long hem, blong fulumap ol maen ya long ol tok ya blong hem, we hem i wantem oli raetemdaon. Tede, yumi save sidaon long haos blong yumi, mo yumi save kasem nyus blong ol ples farawe, long radyo no long televisin. Ol voes no pija oli kam longwe tumas, be yumi save lesin no lukluk nomo. Jeova i stap farawe long heven, be i no hadwok long hem blong mekem samfala man oli raetemdaon ol samting we hem i wantem. Ol samting we ol man oli mas savegud long hem.

10. (a) ?Hamas buk i stap long Baebol? ?Oli raetem long hamas yia? (b) ?Wanem stampa tok blong Baebol?

¹⁰ Risal blong samting ya, hemia wan gudfala Buk. Baebol i no rili wan buk nomo, be hem i gat 66 smol buk insaed long hem. Grik wod biblia, i stampa blong wod ya “Baebol,” nao hemia i min se “ol smol buk.” Ol buk, no ol leta ya, oli tektaem tumas blong raetem, i bitim 1,600 yia. Oli stat long 1513 yia bifo long Kristin taem, i go kasem yia namba 98 biaen long taem blong Jisas. From we ol buk ya oli gat wan stampa nomo, taswe olgeta tok blong olgeta oli laenap gud. Stampa tok blong olgeta i sem mak nomo, i olsem hemia se: God Jeova bambae i yusum Kingdom blong hem, blong mekem olgeta stret fasin oli kambak bakegen. Faswan buk, Jenesis, i talemaot we paradaes blong bifo i lus, from we olgeta oli girap nogud long God, oli agens long hem. Mo laswan buk, Revelesen, i soemaot olsem wanem rul blong God bambae i mekem wol ya i kam olsem wan paradaes bakegen.—Jenesis 3:19, 23; Revelesen 12:10; 21:3, 4.

11. (a) ?Oli raetem Baebol long wanem lanwis? (b) ?Wanem tufala haf ya blong Baebol? ?Wanem i soemaot we tufala haf ya i laenap gud?

¹¹ Kolosap oli raetem ol faswan 39 buk blong Baebol long Hibru lanwis, be smol haf nomo blong olgeta, oli raetem long Arameik. Ol laswan 27 buk oli raetem long Grik, we hemia i lanwis blong plante man long taem blong Jisas. Tufala haf ya blong Baebol yumi kolem “Hibru haf blong Baebol” mo “Grik haf blong Baebol.” Tufala haf ya i laenap gud. Long 365 ples long Grik haf blong Baebol, yumi save faenem ol tok we i kamaot long Hibru haf blong Baebol. Mo blong 375 taem bakegen, Grik haf blong Baebol i tokbaot samfala samting blong Hibru haf blong Baebol.

OLGETA MAN OLI SAVE KASEM BAEBOL

12. ?Blong wanem Jeova i wantem we oli mekem ol kopi blong Baebol?

¹² Sipos i gat Baebol blong fastaem nomo i stap, olsem wan kopi nomo, ?bambae olgeta evriwan i save ridim olsem wanem? Oli no save ya. Taswe Jeova i wantem ol man oli mekem plante kopi bakegen. (Dutronome 17:18) Ezra, hem i “savegud long wok blong mekem ol kopi blong ol loa blong Moses, we Jeova, God blong Isrel i givim long olgeta.” (Ezra 7:6) Mo tu, ol man ya blong mekem ol kopi, oli bin mekem plante taosen kopi blong Grik haf blong Baebol.

13. (a) ?Blong ol man oli save ridim Baebol, oli mas mekem wanem? (b) ?Long wanem yia oli mekem faswan translesen blong Baebol?

¹³ ?Yu yu save rid long Hibru no long Grik? Sipos no, yu no save ridim ol kopi ya blong Baebol we oli mekem bifo, from samfala oli stap yet. Blong yu save ridim Baebol, oli mas tanem i go long lanwis blong yu fastaem. Wok ya blong mekem translesen, olsem tanem wan lanwis i go long narafala lanwis, i givim Tok blong God long plante man, long lanwis blong olgeta. Kolosap 300 yia bifo long taem blong Jisas, moa man oli save toktok Grik. From samting ya, oli tanem Hibru haf blong Baebol i go long Grik. Oli statem wok ya long 280 yia bifo long Kristin taem. Translesen ya oli kolem “Septuagint.”

14. (a) ?Blong wanem samfala hae man blong jyos oli wantem blokem ol translesen ya blong Baebol? (b) ?Olsem wanem yumi save we ol hae man ya oli no winim faet ya?

¹⁴ Afta, Latin i stat blong kam lanwis blong plante man, nao oli tanem Baebol i go long Latin from. Be gogo plante handred yia i pas, nao smol man nomo oli toktok Latin. Ol man oli stat toktok long Arabik, Franis, Spanis, Potagis, Italian, Jeman mo Englis. Ol hae man blong skul Katolik, oli bin traehad blong blokem wok ya blong tanem Baebol i go long olgeta lanwis ya. Oli bin bonem plante man we oli gat Baebol. ?Blong wanem oli mekem olsem? From we Baebol i soemaot ol gyaman tijing mo rabis wok blong skul Katolik. Be ol hae man ya oli no winim faet ya, ale Baebol i go long plante lanwis, mo ol man oli wokem plante tumas kopi. !Tede, ful no haf Baebol, i stap long bitim 1,700 lanwis!

15. ?Blong wanem ol nyufala translesen oli gud long yumi?

¹⁵ Naoia yumi save faenem plante defren translesen blong Baebol long sem lanwis nomo. Long Englis i gat plante tumas. ?Blong wanem? ?Ating wan nomo i naf? Risen blong samting ya i olsem: Englis blong bifo, i defren long Englis blong tede. Sipos yu ridim ol Englis Baebol blong bifo, mo yu ridim ol Englis Baebol blong tede, bambae yu luk we Englis blong olgeta i defren. Ol Baebol ya, kolosap oltaem oli talemaot sem tok, be olgeta translesen blong naoia oli moa isi blong ridimsave. Yumi tangkyu tumas from ol nyufala translesen ya blong Baebol, from we oli tanem Tok blong God i go long ol lanwis we ol man oli save ridimgud nomo.

?OLI JENISIM BAEBOL?

16. ?Blong wanem samfala man oli ting se ol Baebol blong naoia oli no moa sem mak long bifo?

¹⁶ Be maet yu yu askem se: ‘?Olsem wanem yumi save we ol Baebol blong yumi oli sem mak nomo long ol Baebol ya blong fastaem? Blong plante taosen yia, ol man oli stap mekem ol kopi blong Baebol, mo afta sam narafala man oli mekem ol kopi bakegen long ol kopi ya blong bifo. ?Ol man we oltaem oli stap mekem ol kopi ya, oli no mekem mastik samtaem? Yes, i tru. Be olgeta we oli stap mekem ol translesen long taem ya blong yumi, oli faenemaot ol mastik ya finis, nao oli tekemaot, oli raetem i stret nomo. Ol samting we oli stap long Baebol blong tede, i sem mak nomo long ol toktok we God i givim long olgeta man blong raetem Baebol blong fastaem. ?Olsem wanem yumi save faenemaot sipos samting ya i tru?

17. ?Wanem i soemaot we ol Baebol blong naoia, oli sem mak nomo long ol Baebol blong bifo?

¹⁷ Bitwin 1947 mo 1955, samfala man oli faenem sam olfala buk, we oli kolem ol Buk blong Ded Si. Olgeta olfala buk ya, oli gat kopi blong samfala buk blong Hibru haf blong Baebol long hem. Oli raetem ol buk ya long 100 no 200 yia bifo long taem we Jisas i bon. Wan blong olgeta buk ya, i wan kopi blong buk blong Aesea. Bifo we oli faenem kopi ya, i no gat wan narafala kopi we i olfala olsem. Be wan narafala Hibru kopi blong Aesea we oli gat, oli raetem kolosap 1,000 yia biaen long taem we Jisas i bon. Olsem hemia i no olfala olsem ol Buk blong Ded Si ya. !Taem olgeta oli tekem tufala kopi ya blong Aesea, olfala ya mo narawan, nao oli ridimgud, oli faenemaot we tufala kopi ya i kolosap sem mak nomo! I gat smosmol samting nomo we i defren, olsem samfala leta nomo i defren lelebet. !Nao samting ya i soemaot long yumi se ol man oli stap mekem plante kopi blong bitim 1,000 yia, nao taem yumi tekem faswan mo laswan kopi, bambae yumi luk we tufala i laenap gud nomo!

18. (a) ?Olsem wanem oli bin stretem ol mastik ya we ol man blong mekem kopi oli bin mekem? (b) ?Yu ting se Grik haf blong Baebol blong naoia, i sem mak nomo long faswan ya we oli raetem?

¹⁸ Tede i gat moa long 1,700 olfala kopi blong Hibru haf blong Baebol, oli stap. I gat man we oli stap jekemap olgeta olfala kopi ya. Mo oli luk olsem wanem wan i laenap wetem olgeta narawan, gogo fasin ya i faenemaot ol smol mastik ya, nao oli save stretem. Mo tu, i gat plante taosen olfala kopi blong Grik haf blong Baebol. Samfala kolosap oli olfala olsem taem blong Jisas mo ol aposol, kam kasem naoia. Wan man, Sir Frederic Kenyon, i talem se: “Naoia yumi save finis we Baebol blong tede i sem mak nomo long faswan we oli raetem.”—The Bible and Archaeology, pej 288, 289.

19. (a) ?Weples long Baebol sam man oli bin joenem sam narafala toktok long hem? (b) ?Olsem wanem yumi save we ol tok we sam translesen blong Baebol oli putum long 1 Jon 5:7 oli no stret blong Baebol?

¹⁹ Be samfala man oli traem jenisim Tok blong God. Wan ples long Baebol we oli mekem olsem, hemia 1 Jon 5:7. Long King James Version blong 1611, oli raetem: “I gat trifala wetnes long heven, Papa, Tok mo Tabu Speret: mo trifala ya i wan nomo.” Be toktok ya yumi no save faenem long olgeta ololfala kopi blong Baebol. Wan man we i wantem mekem Baebol i sapotem tijing blong Triniti, hem nao i joenem toktok ya long Baebol. From we i klia nomo se toktok ya i no rili Tok blong God, taswe yumi no save faenem long ol nyufala Baebol.

20. ?Blong wanem yumi savegud we Baebol blong naoia i gud nomo?

²⁰ Ol man we oli talem se ol tok blong Baebol i no moa sem mak long faswan we oli raetem, oli no savegud ya. God Jeova i stap lukaot Baebol blong hem, blong i no gat mastik long hem, mo blong samfala man oli no save joenem sam narafala toktok long hem. Long Baebol yumi save faenem promes blong God, se Tok blong hem bambae i stap olsem nomo, mo bambae i no gat wan samting we i save jenisim no spolem sam toktok blong hem.—Sam 12:6, 7; Daniel 12:4; 1 Pita 1:24, 25; Revelesen 22:18, 19.

?BAEBOL I TRU?

21. ?Jisas i bin tingting wanem long Baebol?

²¹ Jisas Kraes i bin prea long God, i se: “Tok blong yu, i trutok.” (Jon 17:17) ?Be olsem wanem? ?Baebol i rili trutok, no no gat? Plante studen we oli stap stadi long histri, oli sapraes blong faenemaot we Baebol i stret mo tru nomo. Baebol i talemaot plante nem, mo store, we oli laenap gud nomo wetem histri. I gud we naoia yumi lukluk long samfala eksampel.

22-25. ?Wanem samfala eksampel we oli soemaot we Baebol i gat tru histri long hem?

²² Lukluk long ol pija mo hanraet ya long wol blong tempel long Kanak, Ijip. Hemia i talemaot wan store we i hapen kolosap 3,000 yia bifo. Wan Fero we nem blong hem Sisak, hem i winim kingdom blong Juda, taem pikinini blong Solomon, Riaboam, i stap rul. Baebol i tokbaot sem samting ya.—1 King 14:25, 26.

²³ Mo lukluk long Ston ya blong Moabaet. Ston ya yumi save faenem long Louvre Museum long Paris, Franis. Hanraet blong ston ya i tokbaot King Mesa, blong Moab, taem hem i girap i no moa wantem harem rul blong Isrel. Baebol i talemaot sem store ya.—2 King 1:1; 3:4-27.

²⁴ Long raet saed pej yumi save luk wora blong Saeloam, mo wan tanel long Jerusalem we long blong hem 1,749 fut (533 mita). Long taem blong yumi, plante man oli stap visit long ples ya, oli wokbaot oli pastru long tanel ya. Tanel ya i soemaot we Baebol i tru. ?Olsem wanem? From we Baebol i eksplenem we King Hesekaea i wokem tanel ya long 2,500 yia bifo, blong ami blong enemi blong hem i no save blokem no spolem saplaewora ya blong Jerusalem.—2 King 20:20; 2 Kronikel 32:2-4, 30.

²⁵ Long British Museum yumi save lukluk wan ston we oli kolem Nabonidus Kronikel. Kopi blong hem yumi save lukluk long raet saed pej. Hanraet long ston ya i talemaot store blong Babilon blong bifo, taem i foldaon. Baebol tu i talemaot sem store ya. (Daniel 5:30, 31) Baebol i talem we Belsasa i king blong Babilon long taem ya. Be Nabonidus Kronikel i no gat nem ya long hem. Bifo, olgeta olfala buk we ol man oli faenem, oli talem we Nabonidus hem i laswan king blong Babilon. Nao samfala man we oli talem se Baebol i no tru, oli bin talemaot we neva i gat wan king we nem blong hem, Belsasa. Oli talem we Baebol i rong. Be long taem blong yumi, oli bin faenem sam olfala hanraet bakegen. !Hanraet ya i talem we Belsasa hem i pikinini blong Nabonidus, mo hem i bin rul long Babilon tugeta wetem papa blong hem! Yes, Baebol i rili tru. Plante samting oli soemaot samting ya.

26. ?Wanem i soemaot we ol toktok blong Baebol long saed blong science, i stret nomo?

²⁶ Baebol i no talemaot tru histri nomo. Be olgeta samting we i stap long hem, i tru. Nating sipos i tokbaot ol samting long saed blong science, be ol tok blong hem i stret yet. I gud blong mekem tufala eksampel: Bifo longtaem, ol man oli ting se wol i stap slip long wan samting, maet olsem solda blong wan bigbigfala man, no samting olsem. Be Baebol i talem we God i stap “hangemap wol long nating nomo.” Science tu i talem sem mak. (Job 26:7) Bifo, plante man oli ting se wol i flat nomo. Be Baebol i talem we God i “stap antap long raon blong wol.”—Aesea 40:22.

27. (a) ?Wanem nambawan samting blong soemaot we Baebol i prapa Buk blong God? (b) ?Hibru haf blong Baebol, i talemaot wanem tok blong profet long saed blong Pikinini blong God, Jisas Kraes?

²⁷ Baebol i talemaot plante samting we bambae oli mas kamtru long fyuja. Plante samting oli kamtru finis. Neva tok profet blong hem i rong. Bigfala samting ya nao i soemaot we Baebol i prapa Buk blong God. I no gat wan buk blong man we i save talemaot histri bifo we i kamaot. Be Baebol nomo i save talemaot. I gat plante tok blong profet long hem, hemia i olsem histri we oli raetemdaon bifo we i kamaot. Sam nambawan tok profet oli tokbaot we Pikinini blong God bambae hem i kam. Long Hibru haf blong Baebol, yumi save faenem ol tok blong profet we oli tokbaot Jisas, se hem bambae i mas bon long Betlehem, bambae hem i bon long wan vajin, bambae wan man i letem hem i go long han blong ol enemi blong hem from 30 pis silva, bambae oli putum hem wetem ol sin man, bambae i no gat wan bun blong hem we i brok, bambae oli sakem daes from klos blong hem, mo plante plante narafala samting bakegen tu.—Maeka 5:2; Matyu 2:3-9; Aesea 7:14; Matyu 1:22, 23; Sekeraea 11:12, 13; Matyu 27:3-5; Aesea 53:12; Luk 22:37, 52; 23:​32, 33; Sam 34:20; Jon 19:36; Sam 22:18; Matyu 27:35.

28. (a) ?Blong wanem yumi save trastem ol tok blong profet long Baebol we oli no kamaot yet? (b) Sipos yu yu gohed nomo blong mekem stadi long Baebol, bambae yu mas luksave wanem?

²⁸ Baebol i talemaot we olfala fasin blong naoia kolosap bambae i finis, mo wan nyuwan we i stret gud bambae i tekem ples blong hem. Yumi storebaot ol samting ya finis, long fas japta blong buk ya. (Matyu 24:3-14; 2 Pita 3:7, 13) ?Yumi save bilivim ol tok profet ya we oli no kamtru yet? Oraet, sipos wan man i bin talemaot ol trutok long yu blong wan handred taem finis, nao hem i talemaot wan nyufala samting bakegen long yu, ?bambae yu yu save bilivim hem, no no gat? Neva man ya i rong samtaem, ?nao yu ting se bambae yu yu no save trastem man ya long nyufala tok ya blong hem? !Bambae yu yu bilivim tok blong hem ya! Sem mak bakegen, i no gat risen blong yumi no bilivim olgeta promes blong God, we oli stap long Baebol. !Yumi save trastem ol Tok blong Hem! (Taetas 1:2) Sipos yu yu gohed nomo blong mekem stadi long Baebol, bambae yu mas luksave we Baebol i prapa Buk blong God.

[Tok blong pija long pej 49]

God i bin yusum man blong raetem Baebol, olsem wan bisnesman i yusum sekretari blong raetem leta

[Tok blong pija long pej 50]

Samfala hae man blong jyos oli bin traehad blong ol man oli no save kasem Baebol. Oli bonem olgeta we oli gat Baebol

[Tok blong pija long pej 52]

Ol Buk blong Ded Si blong Aesea

[Tok blong pija long pej 54]

Wol blong tempel long Kanak, Ijip

[Tok blong pija long pej 55]

Ston blong Moabaet

Nabonidus Kronikel

Tanel blong Hesekaea mo wora blong Saeloam