Krisendom i Kasem Frut We Hem i Planem Long Afrika
DRIM blong Charles Lavigerie blong jenisim Aljeria long “Kristin nesen” i no kamtru, hem i stap olsem wan drim nomo. Tede, kolosap evri man Aljiria (99%) oli Muslim, mo Krisendom i kam slak long bighaf blong Not Afrika. ?Be olsem wanem long ol narafala kantri blong Afrika?
Dokta J. H. Kane i talem long buk blong hem (A Concise History of the Christian World Mission) se: “Kristianiti i mekem plante man oli kam Kristin long Blak Afrika, i bitim long olgeta narafala pua kantri.” ?Be olsem wanem, olgeta we oli jenis oli rili Kristin? Dokta Kane i se: “Wan bigfala denja long jyos blong ol man Afrika, olgeta i joenem ol tingting blong ol Kristin wetem ol tingting blong ol hiten man mo oli mekem i wok.” Mo tu, tok ya we Krisendom i givim “jyos blong ol man Afrika” hem i rong. I gat taosen jyos blong Afrika, wanwan long olgeta i gat prapa fasin blong hem blong mekem wosip. ?From wanem?
Sakem Ol Sid Blong Seraotem Man
Ol sid blong seraotem man oli sakem bifo we ol misinari oli bin goraon long sip long Afrika. London Misinari Sosaeti i askem ol memba blong ol defren skul blong oli joen long hem mo taem ol misinari ya oli go long ples we oli mas wok long olgeta, ol bigfala rao oli kamaot bitwin olgeta long fasin blong wosip. Ol rao ya oli kam nogud moa biaen, taem oli stap long misin blong olgeta.
Robert Rotberg i raetem long buk blong hem, (Christian Missionaries and the Creation of Northern Rhodesia 1800-1924) se: “Ol misinari, oli rao strong wetem olgeta mo wetem ol bigman blong olgeta we oli goraon we oli stap lidim olgeta. Fasin ya i spolem ol mak blong olgeta blong mekem wok blong God. . . . I luk olsem we oli spenem plante taem mo paoa blong raetemdaon rao blong olgeta, i sem mak long taem mo paoa we oli yusum blong traem jenisim ol man oli kam Kristin.”
Samtaem, ol rao blong ol misinari i kamaot from we oli stanemap narafala misin we oli no blong sem skul. Ol Katolik mo ol Protestan misin oli wok strong blong mekem plante man oli joen long skul blong olgeta. Mo tufala i traem bitim tufala. Fasin blong tufala blong no joen i gat paoa long olgeta we tufala i jenisim olgeta. Long taem ya milyan prapa man Afrika oli lego skul we oli stap long hem mo oli stanemap prapa skul blong olgeta.
Dokta Kane, man blong raetem store blong ol misinari i se: “Ol Independ Skul Blong Afrika, oli stap long evri ples long Afrika . . . Olgeta evriwan oli seraot long seven taosen grup long ogenaesesen ya.” Resis blong ol misinari mo ol rao from bilif oli no stampa blong samting ya nomo. Long buk blong hem The Missionaries, Geoffrey Moorhouse i soemaot se narafala risen we “ol blakman oli lego ol misin ya” hemia, oli “kros from we ol waetman i rul long olgeta.”
?Hu i Agensem Kala Blong Man? ?Ol Kristin No Ol Man Yurop?
Dokta Kane i se: “Ol misinari, oli tinghae tumas long olgeta.” Adrian Hastings i talem long buk blong hem, (African Christianity) se: Oli “bilif se ol man we oli joen long Kristin skul oli mas folem sem fasin blong laef blong ol waetman mo stap aninit long rul blong olgeta.
Franisman ya Charles Lavigerie hem i wan lida blong misinari we i sapotem tingting ya. Narawan hemia John Philip, hemia we i bigman blong lukaot ol wok blong London Misinari Sosaeti long saot Afrika. Long 1828 hem i talem se: “Ol misinari blong mifala, oli . . . mekem intres blong ol Engglisman, Engglis paoa, mo Engglis gavman i go moa long olgeta ples. Weples wan misinari i stat blong jenisim ol man long wan vilej long bus oli kam Kristin, tingting blong ol man Afrika ya blong agensem gavman blong misinari ya i finis. Tingting blong olgeta blong dipen long gavman blong narafala kantri ya i kam antap from ol samting we gavman ya i givim long saed blong bodi. . . . Ol faktri, stoa, mo agrikalja we oli kam antap kwiktaem. Mo evri man we i kam Kristin we i joen long olgeta . . . hem i kam fren wetem gavman blong kantri ya.”
Taswe yumi no sapraes we ol gavman blong Yurop oli luk ol misinari ya olsem rod blong winim wan narafala kantri. Taem ol misinari oli go long bisnes ya, oli glad long fasin ya blong winim plante kantri long Afrika. Olsem we oli talem long Konfrens Blong Ol Misinari Blong Wol Long Edinberg long 1910: “Yumi no save seraot blong olwe mak we ol misinari oli wantem kasem long mak blong ol Gavman.”
Rul Olsem Ol King Long Afrika
Blong paoa blong olgeta i stap strong, sam misinari oli yusum ami blong prapa kantri blong olgeta blong givhan long olgeta. Samtaem ol taon we oli stap kolosap long solwota, ol sip blong faet blong Engglan oli smasem olgeta from we ol man blong velej oli no akseptem rul blong ol misinari. Long 1898, Dennis Kemp, wan misinari blong Metodis jyos long Wes Afrika, i talemaot “strong bilif blong hem we God i yusum Ami blong Engglan mo ol Wo Sip blong hem tede blong finisim plan blong Hem.”
Biaen we oli tekem ples blong olgeta long velej, samtaem ol misinari oli daonem paoa blong ol jif. Rotberg i raetem se: “Ol misinari we oli kam long London Misinari Sosaeti, plante taem oli yusum strong paoa blong olgeta blong ol man ples oli folem ol tiokratik loa blong olgeta. Wan tul we oli laekem yusum taem oli no glad long wan samting, hemia cikoti. Hem i wan longfala wip we oli mekem long skin blong ipopotamos. Wetem hem, ol man Afrika oli kasem wip long kolosap evri samting.” David Lamb i talem long buk blong hem (The Africans) se: “Wan man Afrika we i kam Kristin i tingbaot wan misinari blong Anglikan skul long Uganda, we ol man oli save hem olsem Buana (masta) Botri. Hem i talem se oltaem misinari ya i kamdaon long platfom blong hem long taem blong miting blong wipim ol man Afrika we oli kamlet.”
James Mackay, wan misinari, i harem nogud from ol fasin ya taswe i tok agensem ol daerekta blong London Misinari Sosaeti. Hem i givim woning ya se: “Ol man ples oli no luk yumi olsem ol waetman we oli karem ol gud nyus blong God we i soem lav long ol man, be oli save yumi mo oli fraet long yumi.”
Ol Faet Blong Wol
Buk ya The Missionaries, i talem se: “Bitim wan handred yia finis, oltaem oli talem strong se faet mo ol nogud fasin we i kamaot from faet, oli no gat frut mo oli rabis.” Nao long 1914, Faswan Bigfala Faet Blong Wol i faerap bitwin olgeta we oli kolem olgeta ol Kristin man blong Yurop.
Moorhouse i talem se: “Ol misinari blong kolosap evri nesen oli bilif strong se oli mas joen long Bigfala Faet.” Nogud moa, ol misinari ya oli askem strong long ol man Afrika we oli kam Kristin blong oli joen long faet. Antap moa sam misinari oli lidim sam grup blong ol man Afrika i go long faet. Tija Stephen Neill i soemaot gud wanem we i kamaot long faet ya. Long buk blong hem History of Christian Missions, hem i talem se: “Ol nesen blong Yurop, wetem bigfala voes oli talem se olgeta nomo oli Kristin mo oli gat hae save long ol samting. Be oli hareap mo oli konfyus blong go mekem wan wo we bambae i mekem olgeta oli kam moa pua, mo oli no moa gat gudnem nating.” Neill i gohed i se: “Namba Tu Bigfala Faet Blong Wol, i finisimgud wanem we faswan i bin mekem. Fasin blong hem i soem se tingting ya blong ol waetman we oli bilif se oli beswan long ol narafala, hem i gyaman nomo. ‘Krisendom’ i soemaot hem olsem we hem i wan kastom store nomo. Oli no moa save tokbaot ‘ol waetman we oli kristin.’ ”
Yumi kasem save from wanem nao, ol blakman we oli lego Krisendom namba blong olgeta i kam antap biaen long Faswan Bigfala Faet. ?Be olsem wanem long ol man Afrika we oli joen wetem ol skul blong Krisendom? ?Biaen oli tijim olgeta long trutok blong Baebol?
Bilif Blong Ol Bubu Blong Afrika
Ol misinari blong Krisendom oli agensem fasin blong skul blong ol man Afrika, olsem fasin blong go luk man we i talemaot ol samting we oli haed blong kwaetem ol bubu blong olgeta we oli ded. Long semtaem, ol misinari oli talem se olgeta man oli gat wan sol we i no save ded. Mo tu oli leftemap fasin blong wosip long Meri mo ol tabu man. Ol tijing ya oli mekem se ol man Afrika oli bilif we ol bubu blong olgeta we oli ded oli laef i stap. Mo tu, taem oli wosip long ol pija blong ol skul, olsem kros, i olsem we ol misinari oli talem long ol man Afrika se i stret blong yusum ol samting blong blokem ol nogud speret.
Tija C. G. Baëta i talemaot long buk blong hem (Christianity in Tropical Africa) se: “I oraet nomo blong wan man Afrika i sing strong se ‘God nomo i sefples blong yumi’ insaed long jyos mo long semtaem i karem wan samting blong protektem hem long rabis speret. Hem i save goaot long Jyos nao i go luk man we i talem ol samting we oli haed. Taem hem i mekem olsem, hem i no ting se i brekem wan loa blong Baebol.”—Skelem Dutronome 18:10-12 mo 1 Jon 5:21.
Plante misinari oli talem long ol man Afrika we bubu blong olgeta we oli hiten man oli stap harem nogud long helfaea mo sem samting i save kamaot long olgeta sipos oli no akseptem ol tijing blong ol misinari. Be tijing blong harem nogud blong olwe long faea i agensem klia tok blong Baebol we ol misinari oli traehad blong transletem i go long ol lanwis blong ol man Afrika.—Jenesis 3:19; Jeremaea 19:5; Rom 6:23.
Tru ya, Baebol i soemaot we sol blong ol man we oli sin hem i ded mo tu “ol dedman oli no save wan samting nating.” (Eklesiastis 9:5, 10; Esikel 18:4) Ol man Afrika we oli no gat jans nating blong harem trutok blong Baebol, olgeta oli save gat jans blong joen wetem olgeta we bambae “oli laef bakegen long ded, ol man we oli stret, wetem ol man we oli no stret.” (Ol Wok 24:15) Olgeta ya we bambae oli laef bakegen bambae oli kasem tijing long saed blong rod ya we God i putumap blong oli save sef. Biaen, sipos oli agri long lav long God nao oli obei long hem, bambae oli kasem presen ya blong laef we i no save finis long paradaes long wol.—Ol Sam 37:29; Luk 23:43; Jon 3:16.
Krisendom i no tijim ol gudfala trutok ya blong Baebol, be oli lidim ol man Afrika oli go rong from ol gyaman tijing mo fasin tu fes blong skul blong olgeta. Tru ya, wok we ol misinari blong Krisendom oli mekem long taem we gavman blong Yurop i lidim Afrika, i no gat sapot long Baebol. Defren nao, Jisas i talem se Kingdom blong hem “i no blong wol ya” mo ol tru disaepol blong hem tu oli “no man blong wol ya.” (Jon 15:19; 18:36) Ol Kristin blong bifo oli ambasada blong Jisas Kraes, be i no blong ol gavman blong wol.—2 Korin 5:20.
Taswe, frut we Krisendom i kasem long Afrika i nogud, i mekem ol man oli seraot, fasin blong trastem narafala i lus, mo oli joenem ol Kristin tijing wetem ol tijing blong ol hiten man. Trabol we i makemaot plante “Kristin” kantri long Afrika i no laenap nating wetem ol tijing blong “Prins blong Pis.” (Aesea 9:6) Frut we Krisendom i kasem from wok blong hem long Afrika i agensem tok blong Jisas long saed blong ol tru disaepol blong hem. Taem hem i prea long Papa blong hem long heven, Jisas i soemaot se “oli save kam wan nomo long evri samting, blong ol man blong wol oli save luksave we yu yu sanem mi mi kam.”—Jon 17:20, 23; 1 Korin 1:10.
?Hemia i minim se evri wok blong ol misinari long Afrika oli no karem frut? No gat. Gudfala frut blong wok blong ol tru Kristin misinari long Afrika mo raonabaot long wol bambae yumi tokbaot long ol haf we oli stat long pej 10.
[Tok Blong Pija Long Pej 6]
Ol lida blong misinari blong ol yia we oli ron biaen 1800, olsem John Philip, oli bilif se ol fasin blong laef blong ol waetman we oli gat hae save mo Kristin bilif oli wan nomo mo oli sem mak
[Credit Line]
Cape Archives M450
[Tok Blong Pija Long Pej 7]
Ol misinari blong Krisendom oli enkarajem ol man Afrika long ol bilif blong bubu blong olgeta taem oli tijing ol bilif we oli no stanap long Baebol, olsem sol we i no save ded
[Credit Line]
Courtesy Africana Museum, Johannesburg