Jiografi Long Baebol—?Hem i Stret?
SAN i jes godaon long Palestaen. Hemia long yia 1799. Afta long wan hot dei we oli stap maj, ol Franis Ami oli stanemap haos tapolen blong olgeta, mo Napoléon, jif komanda blong ami ya, i stap spel long haos tapolen blong hem. Wetem smol laet blong kandel, wan long ol man blong hem i stap ridim Franis Baebol blong hem long bigfala voes.
I klia se samting ya i hapen plante taem long taem blong ami kampen blong Napoléon long Palestaen. Biaen Napoléon i talem bakegen long ol not buk blong hem se, “Taem mifala i stap slip long ol tapolen long ol ples ya we ol taon bifo oli stap long hem, evri naet oli stap ridim Baebol long bigfala voes . . . Mi sapraes long trutok blong ol samting ya we hem i tokbaot mo we oli laenap gud: oli sem mak yet long kantri ya nating se plante handred yia oli pas mo ol jenis we i bin kamaot.”
I tru tumas, ol man we oli wokbaot long Medel Is oli faenem i isi blong makem ol samting we oli hapen long taem blong Baebol wetem ol ples we oli stap naoia. Bifo we Franis ami i winim Ijip long faet, ol man oli no save plante samting long saed blong olfala kantri ya. Nao ol sayentis mo ol man blong hae save, we Napoléon i tekem olgeta i kam long Ijip, oli stat blong soemaot ol samting we oli stap hapen long Ijip bifo. Samting ya i mekem i isi blong kasem klia long tingting olsem wanem ol man Isrel oli bin stap aninit long ol man Ijip we oli stap “mekem laef blong olgeta i nogud we i nogud long ol narafala wok ya we oli stap dragem olgeta blong oli mekem.”—Eksodas 1:13, 14.
Long naet ya we oli kamaot long Ijip, ol man Isrel oli hivap long ples ya Rameses mo biaen oli wokbaot i go “kolosap long bigfala drae ples ya saed i kam.” (Eksodas 12:37; 13:20) Long ples ya nao, God i givim oda long olgeta blong oli “tanemraon bakegen” mo ‘mekem ples blong olgeta kolosap long solwora.’ Plan ya blong wokbaot blong olgeta i mekem ol man oli ting se ‘oli lusum rod, oli stap wokbaot olbaot nomo,’ mo king blong Ijip i go wetem ol ami blong hem mo 600 kat blong faet blong kasem ol slef blong hem bakegen.—Eksodas 14:1-9.
Longfala Trep Ya
Josephus, wan man blong histri long faswan handred yia, i talem se ol ami blong ol man Ijip oli ronem ol man Isrel “i go insaed long wan ples we i smol” mo i no gat rod blong ronwe “bitwin ol bigfala klif mo solwora.” Tede oli no save stret ples we ol man Isrel oli gokros long Red Si long hem. Be, i isi blong luksave samting ya sipos yu stap antap long wan bigfala hil we yu save lukluk en blong Red Si saed i go long not. Samting we yumi save sapraes long hem, se, nem blong bigfala hil ya Jebel ʽAtaqah, i minim “Bigfala hil blong Sevem man.” Long medel blong hil ya mo Red Si, i gat wan smol flat ples we i ron i go stret long ol smol hil kolosap long solwora. Long narasaed long Red Si i gat wan ples we i grin, wetem plante springwora, nem blong hem ʽAyun Musaʼ, we i minim “ol wel blong Moses.” Botom blong solwora bitwin long tufala poen ya i no dip tumas kolosap long soa, be long ol narafala ples, kolosap long soa hem i godaon i dip bitwin 9 mo 18 mita.
Ol tija blong Krisendom oli traem daonem merikel we God i mekem taem hem i seraotem wora blong Red Si mo mekem se ol man Isrel oli save wokbaot long drae graon blong ronwe. Oli talem se samting ya i kamaot long wan ples we wora i no dip, hemia not long Red Si. Be samting ya i no laenap wetem store blong Baebol, we i stap talem bakegen se oli wokbaot krosem Red Si long wan ples we i gat plante wora blong i draonem Fero mo olgeta ami blong hem, yes, wora i mas kavremap olgeta.—Eksodas 14:26-31; Ol Sam 136:13-15; Hibrus 11:29.
Drae Ples Blong Sinae
Baebol i soemaot klia had laef long ples ya Sinae taem hem i tokbaot store blong ol man Isrel we oli stap wokbaot. (Dutronome 8:15) ?Be ful nesen ya i save stanap long stampa blong Hil ya Sinae blong kasem Loa blong God mo biaen oli muf i gobak blong “no save go kolosap”? (Eksodas 19:1, 2; 20:18) ?I gat wan ples we i bigwan i naf blong ol hif man ya we kolosap oli tri milyan, oli wokbaot olsemia long hem?
Arthur Stanley, wan man we i stap wokbaot plante mo i wan man blong hae save long Baebol, i bin visitim ples kolosap long Hil ya Sinae mo i tokbaot samting we hem mo ol man blong hem oli sapraes tumas blong luk, afta we oli klaem i go antap long Ras Safsafa, hem i se: “Olsem ol narafala man we oli luk ples ya mifala i sek long samting ya. . . . Ples ya yu luk bigfala flat ples ya we i yala mo i go kasem stampa blong ol klif . . . Tingbaot se ples ya kolosap i no gat ol flat ples we oli joen mo hil, hemia i rili wan impoten pruf se store ya i tru, se i save gat flat ples we i joen wetem hil olsem, mo hem i stap kolosap long hil ya Sinae.”
Promes Lan
Long namba 40 yia we ol man Isrel ol stap wokbaot long drae ples, Moses i tokbaot kantri ya we kolosap bambae oli go insaed long hem: “Jeova, God blong yufala bambae i tekem yufala i go insaed long wan gudfala ples, long ples ya i gat ol krik we wora i ron long olgeta, ol springwora mo ol dip wora oli kamaot long flat ples ya mo long ol hil.”—Dutronome 8:7.
I no longtaem oli faenem se promes ya i tru, taem ful nesen ya i hivap wanples, ol man, ol woman, ol pikinini, mo ol man narafala kantri we oli kampani wetem olgeta, long vali blong Sekem bitwin Hil ya Ebal mo Gerisim. Ol sikis laen blong Isrel oli stanap long stampa blong Hil ya Gerisim. Ol narafala sikis laen blong ol man Isrel oli hivap narasaed long vali ya long stampa blong Hil ya Ebal, blong harem ol blesing blong God we nesen ya bambae i haremgud long hem sipos oli obei long Loa blong Jeova mo ol trabol we bambae oli kasem nesen ya sipos oli no obei long Loa blong God. (Josua 8:33-35) ?Be i gat naf ples blong nesen ya i save stap long smol vali ya? ?Mo olsem wanem olgeta evriwan oli save harem tok, from i no gat ol maekrofon olsem tede?
Jeova God i save mekem voes blong ol man Livae i kam strong. Be, i luk olsem we i no nidim wan merikel olsem. Ol samting long vali ya oli nambawan blong mekem ol man oli save harem voes. Alfred Edersheim, man blong hae save long Baebol long ol yia 1800 i raetem se “Olgeta man we oli stap go long narafala ples oli agri long tu poen: 1. I no hadwok blong man i harem toktok we i kamaot long vali sipos oli stap long Ebal mo Gerisim. 2. Tufala hil ya oli gat inaf ples blong ol man Isrel oli stanap long hem.”
William Thomson, narafala man blong hae save long Baebol long ol yia 1800 i tokbaot ekspiryens blong hem long vali ya insaed long buk blong hem, The Land and the Book i se: “Mi bin singaot blong harem voes blong mi bakegen, mo mi traem tingbaot taem ya we ol man Livae oli talem long bigfala voes se . . . ‘Man we i wokem eni aedol, i mas kasem trabol from, hemia wan samting we Jeova i no laekem nating.’ Mo biaen bigfala !AMEN! i ten taem strong moa, i kam long bigfala kongregesen, i go antap, mo i bigwan moa, mo i kamaot bakegen stat long Ebal go kasem Gerisim, mo stat long Gerisim go kasem Ebal.”—Lukluk Dutronome 27:11-15.
Vali Blong Jisrel
Long not blong Sekem i gat narafala vali we ol samting oli save gru gud long hem, hem i stap olsem aninit long level blong solwora mo i open i go long wan bigfala flat ples. Olgeta ples ya hem i Vali blong Jisrel, hem i tekem nem ya long nem blong taon ya Jisrel. Long not blong vali ya i gat ol hil blong Galili we, Nasaret, taon ya we Jisas i gruap long hem, i stap. George Smith i eksplenem long buk blong hem The Historical Geography of the Holy Land, se “Nasaret, i stap long medel blong ol hil; be taem yu klaem i go antap long ol hil ya, . . . !yu save luk naesfala ples! [Vali blong Jisrel] i stap fored long yu, wetem . . . ples blong faet . . . Hem i map blong histri blong Olfala Testamen.”
Long flat ples blong vali ya, ol man blong digim graon oli faenem ol olfala taon we Isrel i winim olgeta long faet, long taem blong Josua, ol taon olsem, Tanak, Megido, Jokneam, mo maet Kedes. (Josua 12:7, 21, 22) Long sem ples ya nao, long taem blong Jaj Barak mo Jaj Gideon, Jeova i sevem ol man blong hem long plante strongfala enemi nesen.—Jajes 5:1, 19-21; 6:33; 7:22.
Sam handred yia biaen, King Jehu i ron pas long vali ya i go long taon blong Jisrel blong mekem jajmen blong Jeova i kamaot long Jesebel mo famle blong Ehab we oli agensem God. Antap long wajtaoa we i stap long Jisrel, i isi blong man i save luk ol ami blong Jehu we oli stap ron i kam olsem long 19 kilomita longwe. From samting ya, i gat plante taem blong King Jeoram i sanem faswan mo biaen seken man blong karem mesej i ron long hos i go mo, laswan samting, tufala king ya, Jeoram king blong Isrel mo Ahasaea king blong Juda tufala i tekem kat blong faet blong tufala mo go mitim Jehu bifo we hem i kasem taon blong Jisrel. Jehu i kilim ded Jeoram wan taem. Ahasaea i ronwe be biaen hem i karem kil mo hem i ded long Megido. (2 King 9:16-27) Long saed blong ol ples blong faet olsem hemia antap, George Smith i raetem se: “Mi sapraes se i no gat wan long ol store ya . . . we i no save gat prapa ples blong hem.”
Yumi no sapraes se plante taem Jisas i stap lukluk i godaon long Vali ya blong Jisrel mo tingting dip long ol faet we oli bin winim long ples ya, hem i save se hem, olsem Mesaea ya we God i promes se bambae i kam, hem bambae i mekem wok blong Bigfala Josua, Bigfala Barak, Bigfala Gideon, mo Bigfala Jehu blong leftemap hae rul blong Jeova. Yes, Baebol i yusum Megido, hemia impoten taon long flat ples long vali ya, olsem wan saen blong ples ya blong faet blong God long Amageden (we i minim “Bigfala Hil long Megido”). Hemia bambae i wan faet long olgeta ples long wol we Jisas Kraes, olsem King blong ol king, bambae i finisim olgeta enemi blong God mo enemi blong Kristin kongregesen ya, ol trufala man blong God.—Revelesen 16:16; 17:14.
Baebol i tokbaot ol man Jyu blong Nasaret we oli kros long Jisas oli traem blong sakem hem i foldaon i ded “long wan hae ples long hil ya we velej blong olgeta i stap long hem.” (Luk 4:29) Hem i wan sapraes blong luk se long saotwes blong taon ya tede i gat wan klif we i 12 mita hae we maet samting ya i bin kamaot long hem. Jisas i ronwe long ol enemi blong hem, mo Baebol i gohed i se, “hem i godaon long Kapaneam.” (Luk 4:30, 31, NW) Yes, Kapaneam i stap daon moa, kolosap 200 mita daon moa long level blong solwora.
Ol samting ya mo plante narafala ples oli mekem Napoléon mo ol narafala man tu oli sapraes long trutok blong Baebol long saed blong ol ples. Thomson i talem insaed long buk ya The Land and the Book i se, “Ol refrens [blong Baebol] long saed blong ol ples i plante tumas, mo oli stret.” Stanley i talem se (Sinai and Palestine), “Hem i wan sapraes se oltaem histri i stap agri wetem jiografi blong Olfala Testamen mo Nyufala Testamen.”
Nambawan trutok blong Baebol we i stret long jiografi i wan samting nomo blong soemaot se Baebol i no buk we man nomo i stampa blong hem. Ol tri faswan Wajtaoa oli tokbaot sam samting long Baebol. Mifala i askem yu blong kasem mo blong haremgud long ol tri narafala magasin we bambae oli tokbaot bisnes ya.
[Map Blong Pija Long Pej 7]
(Lukluki niuspepa)
VALI BLONG JISREL
Jisrel
Nasaret
Tanak
Megido
Jokneam
Kedes
N
LUGUN BLONG GALILI
BIGFALA SOLWORA
miles
kilometa
5
10
10
20
[Credit Line]
Based on a map copyrighted by Pictorial Archive (Near Eastern History) Est. and Survey of Israel.
[Tok Blong Pija Long Pej 5]
Isrel i kasem Loa long Hil ya Sinae
[Credit Line]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.