?Wanem i Bin Hapen Long Fasin Ya Blong Obei Long Olgeta We Oli Stap Rul?

OL MAN we oli stap tingtinggud oli luksave se i nidim ol man we oli stap rul long ol narafala man. Sipos i no gat wan plan olsem, sosaeti blong man bambae i go krangke kwiktaem. Taswe, wan Franis buk we i tokbaot fasin blong mekem ol loa blong konstitusena i stanap, i talem se: “Long eni grup blong man, yumi save faenem tu kaen man: olgeta we oli mekem ol loa mo olgeta we oli folem, olgeta we oli givim oda mo olgeta we oli obei, ol lida mo ol memba, ol rula mo olgeta we oli stap aninit long rul blong olgeta. . . . Fasin ya blong gat ol man we oli rul long ol narafala i stap long olgeta sosaeti blong man.”b

Nating se i olsem, tingting blong ol man long saed blong olgeta we oli rul long olgeta, i jenis afta Namba Tu Bigfala Faet Blong Wol, mo i jenis bakegen long ol yia biaen long 1960. Franis Encyclopædia Universalis i tokbaot se, long taem ya “fasin blong agensem ol man we oli rul mo fasin blong agensem loa i kasem wan mak we i nogud olgeta.” Ol studen blong Baebol oli no sapraes se wan bigfala trabol olsem i kamaot. Aposol Pol i talem finis se: “!No fogetem, ol laswan yia blong wol ya bambae oli fulap long bigfala trabol! Bambae ol man oli laekem olgeta wanwan mo mane nomo; bambae oli tok flas, bambae tingting blong olgeta i go antap tumas, mo bambae oli tok nogud long ol narafala; bambae ol pikinini oli no obei long papa mama blong olgeta . . . ; bambae ol man oli gohed nomo long fasin blong no laekem nating ol narafala man, . . . bambae oli no save bos long ol fasin blong olgeta mo bambae oli kilim ol narafala man, . . . bambae oli kam bighed from oli ting se oli impoten. Bambae oli laekem tumas ol pleplei we oli save haremgud long olgeta bitim we oli laekem God blong olgeta.”​—⁠2 Timote 3:​1-4, The Revised English Bible.

Fasin Blong Respektem Ol Man We Oli Stap Rul i Kasem Trabol

Profet tok ya i soemaotgud fasin blong naoia mo taem we yumi stap laef long hem. Long evri ples, ol man oli agensem fasin we narafala i rul long olgeta​—⁠long famle, skul blong ol pikinini, yunivesiti, ol bisnes, lokol gavman mo gavman blong kantri. Tingting ya se enikaen fasin nomo long saed blong seks i oraet, ol strong rap myusek, ol studen oli maj long rod, ol man oli mekem straek we i agensem kontrak blong olgeta, fasin blong no wantem obei long gavman, mo ol wok blong ol teroris, hemia nao ol saen we oli soemaot se fasin blong respektem ol man we oli stap rul i stap lus.

Long wan miting blong Franis ‘Institute of Political Science’ mo nyuspepa we i kamaot evri dei long Paris, Le Monde, Tija Yves Mény i talem se: “Fasin blong rul i save stap nomo sipos ol man we oli stap rul oli rili gat raet blong rul.” Wan risen from wanem i gat bigfala trabol tede long saed blong fasin blong obei long ol man we oli stap rul, hemia from we plante man oli no bilif fulwan se i stret we ol man ya oli stap rul. Hemia i min se, oli no bilif fulwan se ol man ya oli gat raet blong rul long olgeta. Wan stadi we oli mekem i soemaot se afta 1980, 9 pesen blong ol man Yunaeted Stet, 10 pesen blong ol man Ostrelya, 24 pesen blong ol man Engglan, 26 pesen blong ol man Franis, mo 41 pesen blong ol man India, oli ting se gavman blong olgeta i no stret blong rul long olgeta.

Ol Man Oli Lukaot Stret Fasin Blong Rul

Baebol i talem se, fastaem man i stap aninit long rul blong God stret. (Jenesis 1:​27, 28; 2:​16, 17) Be, i no longtaem biaen, ol man oli no moa wantem obei long Man ya we i Wokem olgeta, long ol fasin blong laef blong olgeta. (Jenesis 3:​1-6) From we oli no moa wantem tiokratik gavman, hemia se God i rul long olgeta, ale oli mas lukaot ol narafala rod blong rul. (Eklesiastis 8:⁠9) Samfala oli traem blong soem se oli save rul, taem oli fosem ol man blong obei long olgeta. Long tingting blong olgeta, paoa i givim raet long olgeta blong rulum narafala. Oli ting se fasin ya we oli gat inaf paoa blong fosem narafala man blong obei, hemia nomo i naf blong pruvum se oli save rul. Be, bighaf blong ol man oli harem se oli mas pruvum se oli gat raet blong rul.

Stat long taem bifo olgeta, plante man blong rul oli mekem samting ya, taem oli talem se oli olsem wan god, no se oli kasem paoa blong olgeta long ol god. Hemia nao gyaman bilif we oli kolem “tabu fasin blong rul,” we plante rula blong Mesopotamia bifo mo ol Fero long Ijip bifo, oli bin talem se oli gat.

Bigfala Alexander, ol king blong Gris we oli kam biaen long hem, mo plante hed gavman blong Rom, olgeta tu oli bin talem se oli olsem ol god, mo oli givim oda long ol man blong oli mas wosip long olgeta. Ol grup we oli bin wok aninit long ol rula olsem, ol man oli bin kolem olgeta “ol grup we oli obei long wan man we i rul long olgeta,” mo plan blong olgeta i blong mekem paoa blong rula ya i kam bigwan moa antap long ol defren kaen man we i bin winim olgeta long faet. Sipos wan man i no wantem wosip long rula ya, oli jajem hem se hem i agensem Gavman. Long buk ya The Legacy of Rome, Tija Ernest Barker i raetem se: “Fasin blong mekem hed gavman [blong Rom] i kam olsem wan god, mo ona we hem i stap kasem from we hem i stap talem se hem i olsem wan god, i klia se hemia nao samting we i olsem faondesen no simen blong rul blong gavman ya.”

Samting ya i tru tu afta we Empera Constan­tine (we i rul 306 K.T. kasem 337 K.T.) i mekem se gavman i agri long “Kristianiti,” mo biaen tu, taem Empera Theodosius 1 (we i rul 379 K.T. kasem 395 K.T.) i talem se fasin ya blong wosip i kam olsem skul blong Gavman long ol kantri we Rom i rul long olgeta. Sam long ol “Kristin” empera, ol man oli wosip long olgeta olsem ol god go kasem plante yia biaen long 400 K.T.

“Tu Kaen Paoa,” “Tu Kaen Naef Blong Faet”

Taem ol pop oli kasem moa paoa, ol trabol bitwin Jyos mo Gavman oli kam bigwan moa. Taswe, kolosap long 500 K.T., Pop Gelasius 1 i stanemap wan tingting long saed blong “tu kaen paoa”: tabu paoa blong ol pop we i joen wetem paoa blong ol king​—⁠ol king oli mas obei long ol pop. Biaen, tingting ya i jenis i kam wan tijing long saed blong “tu kaen naef blong faet”: “Naef blong faet long saed blong speret, ol pop nomo oli yusum, mo oli givim prapa naef blong faet long ol rula blong wol we oli blong skul blong olgeta, be ol rula ya oli mas yusum prapa naef blong faet folem ol oda we pop i givim long olgeta.” (The New Encyclopædia Britannica) From tijing ya, long Medel Ejes,c Katolik Jyos i talem se hem i gat raet blong putumap ol hed gavman mo king, ale samting ya i blong pruvum se oli gat raet blong rul, olsem nao, oli mekem gyaman bilif ya blong bifo long saed blong “tabu rul blong king” i gohed nomo.

Be yumi no mas meksemap samting ya wetem samting we oli kolem raet we God i givim long ol king, hemia samting we i kamaot biaen, we i blong mekem ol lida blong politik oli fri long rul blong pop. Tingting ya we God i givim raet long ol king, i olsem we ol king oli kasem paoa blong rul long God stret, i no tru long pop blong Rom. New Catholic Encyclopedia i talem se: “Long wan taem we pop i stap gat paoa long saed blong speret mo long saed blong bodi long olgeta lida blong ol gavman raonabaot long wol, tingting ya se God i givim raet long ol king, i mekem se ol king blong ol kantri wanwan, oli save talem se raet blong olgeta blong rul i kamaot long God sem mak olsem raet blong pop.”d

Gyaman Bilif Ya Long Saed Blong Gavman We Ol Man Oli Glad Long Hem

Taem ol yia oli stap pas, ol man oli wantem traem ol narafala rod blong rul. Wan long olgeta se gavman we i folem tingting blong ol man nomo. Plante man oli bilif se tingting ya i kamaot long Gris fastaem. Be, demokratik gavmane i kamaot long sam bigfala taon nomo long Gris bifo, mo long ol taon ya tu ol man nomo oli gat raet blong vot. Ol woman, ol slef, mo ol man narafala ples​—⁠we oli mekemap stret haf no fo long faef man long ol ples ya​—⁠oli no save joen long samting ya. !Yumi no save talem se hemia gavman we olgeta man oli glad long hem!

?Hu i leftemap tingting ya se ol man nomo oli save rul? Yumi sapraes blong faenemaot se, ol tija long skul Roman Katolik oli statem tingting ya long Medel Ejes. Biaen long yia 1200, Thomas Aquinas i bilif se nating se fasin blong rul i kamaot long God fastaem, Hem i givim raet ya long ol man. Fulap man oli akseptem tingting ya. New Catholic Encyclopedia i talem se: “Tingting ya se ol man nomo oli save rul, bighaf blong ol tija blong Katolik long ol yia biaen long 1600 oli sapotem.”

?From wanem ol tija blong wan jyos, we ol man blong hem oli no gat raet nating blong jusum pop, bisop, no ol pris blong olgeta, oli leftemap tingting ya se ol man nomo oli gat raet blong rul? From we sam king blong Yurop oli stat blong harem nogud aninit long rul blong pop. Tingting ya long saed blong fasin blong rul we ol man oli glad long hem, i givim paoa long pop blong sakemaot wan hed gavman no king sipos hem i ting se i gat nid blong mekem. Man mo woman blong histri, Will mo Ariel Durant, tufala i raetem se: “Ol man we oli stanap long tingting ya long saed blong rul we ol man oli glad long hem, plante long olgeta oli ol Jesuit, we oli ting se fasin ya i rod blong tekemaot paoa blong king blong mekem se hem i daon moa long pop. Kadinal Bellarmine i talem se, sipos paoa blong king i kamaot from samting ya, nao i daon moa long ol man, ale i klia se paoa ya i no bigfala olsem paoa blong ol pop . . . Luis Molina, wan Jesuit blong Spen, i talem se ol man, we oli stampa blong paoa blong rul, oli gat raet​—⁠be oli mas mekem long stret rod​—⁠blong sakemaot wan king we i no mekem i stret long ol man.”

Be, “stret rod” ya, bambae pop nomo i talem. Blong pruvum samting ya, buk ya blong Katolik long Franis, Histoire Universelle de l’Eglise Catholique i talem bakegen tok blong Biographie universelle se: “Bellarmine . . . i tijim se stret bilif blong ol Katolik, hemia se ol prins oli kasem paoa blong olgeta from disisen blong ol man, mo se ol man oli save soemaot raet ya blong olgeta taem oli stap aninit long paoa blong pop nomo.” (Mifala nomo i raetem haf ya long italik.) Taswe, gavman we ol man oli glad long hem, i kam olsem wan tul we pop i save yusum blong jenisim disisen long saed blong hu nao bambae i rul mo, sipos i nidim, i save yusum blong sakemaot olgeta tu. Long ol yia we oli pas i no longtaem, fasin ya i mekem se ol lida blong Katolik oli save pulum ol man Katolik blong vot olsem oli wantem, long ol ples we demokratik gavman i rul long ol man Katolik.

Long ol demokratik gavman tede, raet blong gavman blong rul i stanap long samting we oli kolem “fasin blong ol man we oli stap aninit long gavman blong agri.” Be, samting ya i rili olsem “fasin blong bighaf blong ol man blong agri,” mo from fasin blong ol man blong no moa kea long saed blong vot mo from ol krangke fasin blong politik, “bighaf blong ol man,” plante taem i rili minim smol haf blong olgeta man long kantri. Tede, “fasin blong ol man we oli stap aninit long gavman blong agri,” plante taem i minim nomo se “ol man oli agri from oli no moa kea, no oli agri be i no wetem strong tingting.”

Gyaman Bilif Se Kantri i Save Rul

Gyaman bilif ya long saed blong tabu rul blong ol king we ol pop bifo oli leftemap, i tanraon long olgeta taem i kam bilif ya se God i givim raet long ol king. Sem mak, tingting ya long saed blong gavman we ol man oli glad long hem, i tanraon long Katolik Jyos. Long ol yia biaen long 1600 mo 1700, ol man we oli gat save long ol waes blong wol, olsem tufala man Engglan ya, Thomas Hobbes mo John Locke mo Franis man ya Jean-Jacques Rousseau, oli tingting bakegen long fasin ya blong rul we ol man oli glad long hem. Oli stanemap sam narafala tingting we oli joen wetem, olsem “kontrak blong ol man” we hem i stap bitwin ol rula mo ol man we oli stap aninit long rul blong olgeta. Ol tingting blong olgeta i no stanap long ol bilif blong jyos be long “ol loa we ol samting we God i mekem oli folem,” mo bilif ya i mekem ol narafala tingting oli kamaot, we oli spolem bigwan Katolik Jyos mo ol pop.

I no longtaem biaen we Rousseau i ded, Revolusen blong Franis i stat. Revolusen yaf i finisim sam tingting long saed blong raet blong rul, be i statem wan nyu tingting, we wanwan kantri i save rul. The New Encyclopædia Britannica i talem se: “Ol Franis man oli sakemaot tingting ya se God i givim raet long ol king, mo se ol haeman oli save rul, mo ol raet we Roman Katolik Jyos i bin gat.” Be, Britannica i gohed blong talem se, “Revolusen ya i mekem nyufala fasin ya, hemia se wanwan kantri oli save rul, i kam bigwan.” Ol man we oli mekem revolusen ya oli nidim nyufala “fasin ya.” ?From wanem?

From we long plan we Rousseau i bin leftemap, olgeta man oli sem mak, oli gat raet blong talemaot se oli jusum hu blong rul. Samting ya bambae i mekem wan demokratik gavman, we i stanap long raet blong olgeta man long wol blong vot​—⁠hemia samting we ol lida blong Revolusen blong Franis oli no laekem. Tija Duverger i eksplenem se: “Blong blokem risal ya we oli no wantem, long 1789 kasem 1791, ol memba blong grup blong man we oli mekemap Asembli we i jusum gavman, oli stanemap tingting ya se ol kantri wanwan oli save rul. Oli talem se ol man oli blong wan ‘Nesen,’ mo oli tingbaot nesen ya olsem wan trufala samting, we i defren long ol wanwan haf blong hem. Nesen ya nomo, tru long ol man we oli wok long nem blong hem, i gat raet blong rul . . . Fasin ya se ol kantri wanwan oli rul, i luk olsem demokratik gavman, be i no olsem, from we oli save yusum fasin ya blong talem se kolosap enikaen gavman nomo i gud, speseli gavman we wan man nomo i rul long hem.” (Man ya nomo i raetem italik.)

Ol Traehad Blong Man Oli No Wokgud

Fasin blong akseptem Kantri-Gavman olsem wan stret fasin blong rul, i mekem fasin blong tinghae moa long wan kantri bitim narafala kantri, i kamaot. The New Encyclopædia Britannica i talem se: “Plante taem ol man oli tingbaot fasin blong tinghae moa long wan kantri bitim narafala kantri olsem we i blong bifo; samfala oli gat rong tingting, oli ting se fasin ya i stap oltaem long politik. Be samting we i tru se, fasin ya i jes kamaot strong long taem blong revolusen blong Amerika mo Franis.” Stat long taem blong tufala revolusen ya, fasin blong tinghae moa long wan kantri bitim narafala kantri i bin kasem olgeta ples long Amerika, Yurop, Afrika mo Esia. Fasin ya blong tinghae long wan kantri bitim narafala kantri, i mekem se ol man oli bin talem se sam faet we oli kamaot, we oli nogud tumas, oli oraet nomo.

Man Engglan ya, Arnold Toynbee, we i stadi long histri, i raetem se: “Tingting ya se Kantri we yu bon long hem i moa gud bitim ol narafala kantri, i wan nogud frut blong nyufala fasin blong Demokratik we i joen wetem olfala fasin blong leftemap wanwan Laen blong man. . . . Narakaen fasin ya we i stap long medel blong Demokratik mo fasin blong leftemap wanwan Laen blong man, i kamaot moa long ol rod blong politik naoia long ol kantri blong Wes bitim fasin blong Demokratik hem wan.” Fasin blong tinghae moa long wan kantri bitim narafala kantri, i no bin mekem pis i kamaot long wol ya. Toynbee i talem se: “Ol Faet blong Skul oli bin kamaot fastaem, ale biaen wan smol spel, mo biaen bakegen ol Faet blong traem pruvum se wan Kantri i moa gud long narawan oli bin kamaot; mo long ol kantri blong Wes tede, krangke tingting long saed blong skul mo krangke tingting long saed blong kantri oli kamaot olsem we oli wan filing nomo, we i nogud olgeta.”

From ol gyaman bilif ya olsem “tabu rul blong ol king,” “God i givim raet long ol king,” “gavman we ol man oli glad long hem,” mo “wanwan kantri i save rul,” ol man blong rul oli bin traem blong soem se oli gat raet blong rul antap long ol narafala man. Be, taem wan Kristin i luklukgud long wok blong ol man we oli bin rul, hem i mas gat sem tingting olsem Solomon, taem i talem se: “Man i rulum ol man blong spolem olgeta nomo.”​—⁠Eklesiastis 8:⁠9.

Bitim we oli wosip long wan politik Gavman, ol Kristin oli wosip long God mo oli luksave hem olsem stret stampa blong paoa blong rul. Oli agri wetem Deved, man blong raetem Ol Sam, taem hem i talem se: “Yahweh, yu yu holem fasin we i hae, paoa, ona, longfala laef mo haenem, olgeta samting long heven mo long wol oli blong yu. Yahweh, yu yu holem paoa blong rul; yu yu antap, yu hae moa long olgeta samting.” (1 Kronikel 29:​11, The New Jerusalem Bible) Be, blong ona long God, oli soemaot respek we i stret long ol man we oli stap rul long wol, mo ol man we oli stap rul long saed blong speret. Tufala haf we oli kam biaen, bambae oli tokbaot olsem wanem mo from wanem oli glad blong mekem olsem.

[Ol futnot]

[Tok blong pija long pej 15]

Katolik Jyos i bin talem se hem i gat raet blong putumap ol hed gavman mo king

[Credit Line]

Consecration of Charlemagne: Bibliothèque Nationale, Paris