Ol Karaet Mo Fasin Blong Olgeta Blong Lukaot Trutok
“LUKLUKGUD long [Baebol] mo no dipen long tingting blong mi nomo.” Hemia ol tok blong wan lida blong ol Karaet long ol yia seven handred K.T.a ?Hu ya ol Karaet? ?Yumi save lanem wan impoten samting long eksampel blong olgeta? Blong ansarem ol kwestin ya, yumi mas gobak long wan taem long histri, we wan rao i bin gohed blong longtaem. Rao ya nao i statem grup ya blong ol Karaet.
?Olsem Wanem Rao Ya i Stat?
Long ol laswan handred yia bifo Kristin Taem, wan nyufala tijing i kamaot long skul blong ol man Jyu. Hemia tingting ya se God i bin givim tu Loa long Hil blong Sinae, wan we hem i raetem mo wan we hem i talem nomo.b Long faswan handred yia K.T., i gat plante bigfala rao i kamaot, bitwin olgeta we oli bilif long nyufala tijing ya mo olgeta we oli no agri long hem. Ol Farisi nao oli leftemap tijing ya, be ol Sadusi mo Esin oli agens long hem.
Long medel blong ol bigfala rao ya we oli stap gohed, Jisas blong Nasaret i kamtru olsem Mesaea. (Daniel 9:24, 25; Matyu 2:1-6, 22, 23) Jisas i fesem olgeta grup blong ol man Jyu ya we oli stap raorao. Taem hem i toktok wetem olgeta ya, hem i tok agens long fasin blong mekem tok blong God i kam olsem nating nomo from ol kastom blong olgeta. (Matyu 15:3-9) Mo tu, Jisas i tijim ol trutok long saed blong speret, long wan fasin we Mesaea nomo i naf blong mekem. (Jon 7:45, 46) Antap moa, ol trufala man blong Jisas nomo, oli soemaot pruf se God i stap wetem olgeta. Ol man oli save olgeta olsem ol Kristin.—Ol Wok 11:26.
Taem ol ami oli spolem haos prea long Jerusalem long 70 K.T., skul blong ol Farisi nomo i pastru long trabol ya, ale i gohed blong stanap strong. Naoia we i no moa gat pris, sakrifaes, mo haos prea, skul blong ol man Jyu aninit long ol Farisi i save putumap enikaen plan nomo blong tekem ples blong ol samting ya. Oli save putum kastom mo tingting blong olgeta long ples blong hanraet blong Loa. Samting ya i openem rod blong raetem sam nyufala “tabu buk.” Faswan buk hemia Mishnah, we i eksplenem mining blong loa we oli no raetem be oli talem nomo, wetem sam moa toktok we oli ademap long loa ya. Biaen, oli ademap sam narafala hanraet bakegen, mo oli kolem olgeta ya se Talmud. Long sem taem, i gat olgeta we oli lego trufala Kristin skul, we oli stat blong jenisim ol tijing blong Jisas. Tufala kampani ya oli kam tu grup blong skul we oli gat bigfala paoa—ol tija blong Loa long wan saed mo ol lida blong jyos long narasaed.
Ol faet blong ol man Jyu wetem ol hiten man Rom, mo biaen wetem ol man Rom we oli “Kristin,” oli mekem se stampa blong skul blong ol man Jyu i muf i go long Babilon. Long ples ya nao, oli joenem ol hanraet blong Talmud fulwan. Ol tija oli talem se Talmud i stap talemaot wil blong God long fasin we i klia moa. Be, plante man Jyu oli haremsave se ol tija ya blong Loa oli stap fosem olgeta folem tingting blong olgeta nomo. Ol man Jyu ya oli wantem harem ol tok we God i bin givim long olgeta tru long Moses mo ol profet.
Kolosap long en blong ol yia seven handred K.T., ol man Jyu long Babilon, we oli agensem paoa blong ol tija blong Loa, mo oli no bilif long loa we oli talemaot long maot nomo, oli folem wan lida we i gat bigfala save, we nem blong hem Anan ben David. Hem i talemaot se olgeta man Jyu wanwan oli gat raet blong mekem stadi we i no gat mak blong hem long Hibru haf blong Baebol, we hem nomo i stampa blong trufala skul, mo i no nid blong tingbaot mining we ol tija blong Loa oli givim, no tok blong Talmud. Anan i tijim se: “Luklukgud long Tora [Loa blong God we oli raetemdaon] mo no dipen long tingting blong mi nomo.” From we Anan i makem se i impoten blong dipen long Baebol, oli kolem ol man we oli folem hem se Qa.ra.im’, wan Hibru nem we i minim “ol man blong rid.”
Ol Karaet Mo Ol Tija Oli Rao
?Wanem sam tijing blong ol Karaet we ol tija blong Loa oli no agri wetem olgeta? Ol tija oli putum tabu long fasin blong kakae mit mo melek wantaem. Hemia wan long ol loa ya we oli talem nomo. Loa ya i eksplenem mining blong Eksodas 23:19, we i talem se: “Yu no mas boelem wan anamol we i pikinini, long melek blong mama blong hem.” Be, ol Karaet oli tijim se vas ya i minim nomo wanem we hem i talem—i no nid blong ademap wan narafala mining moa, no tekemaot mining blong hem. Oli talem se ol tabu we ol tija blong Loa oli putum, oli kamaot long tingting blong man nomo.
Folem mining we ol tija oli putum long Dutronome 6:8, 9, oli talem se taem ol man Jyu oli prea, oli mas werem wan tefilin, we narafala nem blong hem filaktres, mo oli mas fasem wan mesusa long doa blong olgeta.c Ol Karaet oli talem se ol vas ya oli olsem wan pijatok nomo we i gat mining blong hem, taswe oli sakemaot ol rul ya blong ol tija.
Long sam samting, loa blong ol Karaet i strong moa bitim hemia blong ol tija. Wan eksampel, hemia tingting blong olgeta long saed blong Eksodas 35:3, we i talem se: “Long [Sabat] dei ya, i tabu blong yufala i mekem faea long ples blong yufala.” Ol Karaet oli putum tabu long fasin blong livim wan laet i stap laet, nating se oli laetem bifo we Sabat dei i stat.
Afta we Anan i ded, ol lida blong ol Karaet oli rao moa long ol loa, mo from we sam loa oli strong tumas. Samtaem, mesej blong olgeta i no klia. Ol Karaet oli no gat fasin joengud, from we oli no luksave wan man olsem lida blong olgeta. Olgeta wanwan oli mekem prapa stadi long Baebol, mo putum prapa mining blong olgeta long hem. Samting ya i defren long fasin blong ol tija blong Loa. Be, nating se i olsem, kampani blong ol Karaet i kam bigwan, mo i pulum plante man long plante defren ples, i bitim ol man Jyu we oli stap long Babilon nomo. Hem i go kasem ol ples long Medel Is. Oli stanemap wan stampa ples blong ol Karaet long Jerusalem tu.
Long ol yia eit handred mo naen handred K.T., ol Karaet we oli man blong mekem dip stadi, oli mekem wan nambawan stadi bakegen long Hibru lanwis. From samting ya, oli kasem wan taem we oli gat glad mo pis, mo oli gohedgud. Oli tingbaot hanraet blong Hibru haf blong Baebol olsem we i tabu, be i no ol kastom we ol man oli talem nomo. Samfala Karaet oli kam ol gudfala man blong mekem kopi blong Hibru haf blong Baebol. Yes, fasin blong ol Karaet nao i pusum ol man Jyu blong stadi long ol tok blong ol Masoretik hanraet, we i mekem se ol hanraet blong Baebol oli stap gud mo stret kam kasem taem blong yumi tede.
Long taem ya we bilif blong ol Karaet i stap gru kwiktaem, oli mekem wok olsem misinari long medel blong ol narafala man Jyu. I klia se samting ya i mas mekem trabol long skul blong ol tija blong ol man Jyu.
?Ol Tija Oli Mekem Wanem?
Ol tija oli faetbak wetem ol strong tok, mo oli jenisim sam tingting mo tijing blong olgeta blong kasem ol mak blong olgeta. Long ol wan handred yia afta long faet we Anan i mekem, ol tija blong ol man Jyu oli tekem sam fasin blong ol Karaet. Ol tija oli kam moa gud long fasin blong olgeta blong talem ol tok blong Baebol, mo oli folem sam fasin mo rod blong ol Karaet, long ol toktok blong olgeta.
Bigfala lida blong rao ya agensem ol Karaet, hem i Saʽadia ben Joseph. Long ol yia jes biaen long naen handred K.T., hem i kam lida blong grup blong ol man Jyu long Babilon. Bigfala wok we Saʽadia i mekem, hemia buk ya The Book of Beliefs and Opinions. Biaen, Samuel Rosenblatt i tanem buk ya i go long Engglis. Hem i talem long fastok blong buk ya, se: “Nating se . . . [Saadia] i gat bigfala save long Talmud long taem blong hem, hem i yusum stampa buk ya blong ol kastom blong ol man Jyu, long smol fasin nomo. Maet hem i mekem olsem, from we hem i wantem winim ol Karaet wetem ol prapa tul blong olgeta nomo, hemia Loa we oli Raetemdaon, we oli agri long hem nomo olsem samting we oli mas obei long hem.”
Folem eksampel blong Saʽadia, ol tija blong ol man Jyu, oli kasem moa paoa mo oli pulum moa man. Oli mekem olsem, taem oli jenisim fasin blong olgeta inaf blong daonem paoa blong ol toktok blong ol Karaet. Laswan kil we ol Karaet oli kasem i kam long man ya Moses Maimonides. Hem i wan bigman blong stadi long Talmud long ol yia we oli ron biaen long 1100. Hem i laekem ol Karaet we hem i bin stap wetem olgeta long Ijip, mo tu, hae save blong hem i pulum tingting blong olgeta. Ol samting ya i pulum olgeta blong laekem hem, mo i mekem paoa blong olgeta blong lidim ol man i kam slak.
Kampani Blong Ol Karaet i Lusum Paoa We i Pusum Hem
Nao from we kampani blong ol Karaet oli no joengud, mo oli no gat wan gudfala plan blong agensem ol samting we i stap daonem olgeta, oli lusum paoa we i pusum olgeta, mo oli lusum ol man blong olgeta tu. Taem ol yia oli stap pas, ol Karaet oli jenisim sam tingting mo rul blong olgeta, blong oli no strong tumas. Leon Nemoy, wan man we i raetem buk long saed blong kampani blong ol Karaet, i raetem se: “Nating se ol Karaet oli mekem wan loa we i putum tabu long Talmud, be sloslou oli joenem sam haf blong buk ya insaed long ol loa mo kastom blong olgeta.” I olsem we, ol Karaet oli lusum faswan tingting we oli stap folem, mo oli tekem plante tingting blong ol tija blong ol man Jyu.
Tede i gat kolosap 25,000 Karaet oli stap yet long Isrel. Mo i gat sam taosen moa oli stap long sam narafala ples, bighaf blong olgeta long Rasia mo Yunaeted Stet. Be, oli defren long ol Karaet blong bifo, from we oli folem ol prapa kastom blong olgeta.
?Yumi save lanem wanem samting from store blong ol Karaet? Yumi lanem se hem i wan bigfala mastik blong ‘mekem tok blong God i kam olsem nating nomo, blong holem ol kastom.’ (Matyu 15:6) Blong kam fri long ol kastom blong man we oli olsem wan hevi baden, yumi nidim stret save blong Baebol. (Jon 8:31, 32; 2 Timote 3:16, 17) Yes, olgeta we oli wantem kasem save mo mekem wil blong God, oli no dipen long ol kastom blong man. Be, oli stadigud long Baebol mo folem ol gudfala advaes we i stap long Tok blong God.
[Ol futnot]
a K.T. i minim Kristin Taem.
b Blong kasem moa save long saed blong Loa we oli talem nomo, lukluk pej 8-11 blong buklet ya Will There Ever Be a World Without War?, we Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc., i prentem.
c Tefilin, hemia tu smol skwea bokis we oli wokem long skin blong buluk, mo insaed long olgeta, i gat sam smol samting we oli raetem sam haf blong Baebol long olgeta. Kastom blong olgeta i blong fasem ol smol bokis ya long lefsaed han mo long hed blong olgeta, taem oli mekem prea long moning blong evri dei blong wik. Mesusa i wan smol skrol we oli raetem ol tok blong Dutronome 6:4-9 mo 11:13-21 long hem, ale oli putum insaed long wan smol bokis, mo oli hangem long doa blong haos.
[Tok blong pija long pej 30]
Wan grup blong ol Karaet
[Credit Line]
From the book The Jewish Encyclopedia, 1910