?Wanem Ya Talmud?

“I klia se, Talmud i nambawan moa i bitim kolosap olgeta narafala buk we ol man oli bin raetem long ol yia we oli pas.”​—The Universal Jewish Encyclopedia.

“[Talmud i] wan nambawan wok we i soemaot bigfala save mo waes blong ol man, wan buk we i dip tumas, i fulap long mining, mo i strong blong kasem save long hem. From samting ya, blong bitim 1,500 yia nao, hem i bin pulum tingting blong ol man we oli gat bigfala save.”​—Jacob Neusner, man Jyu we i stadi dip mo i raetem ol buk.

“Talmud i stampa blong [skul blong ol man Jyu]. Olgeta samting long saed blong wosip mo save long laef blong ol man Jyu, oli stanap long hem.”​—Adin Steinsaltz, man we i stadi long Talmud mo i tijim ol narafala long hem.

I KLIA nomo se Talmud i gat bigbigfala paoa long ol man Jyu blong plante handred yia finis. Be, samfala oli talem tok long saed blong Talmud, we i defren olgeta long ol gudfala tok antap. Oli daonem buk ya mo talem se hem i “olsem wan bigfala solwora we i no klia nating mo i fulap long sofmad.” Samfala oli tok agensem buk ya se hem i wan wok blong Setan we i tok nogud long God. Folem loa blong pop, plante taem ol man oli bin jekem buk ya mo karemaot sam haf blong hem, oli bin sakemaot buk ya, mo tu oli bin hivimap plante long ol buk ya long Yurop blong bonem olgeta long fored blong ol man.

?Buk ya we i pulum plante man blong soemaot fasin agens, i rili olsem wanem? ?From wanem Talmud i defren long ol narafala hanraet blong ol man Jyu? ?From wanem oli raetem Talmud? ?From wanem hem i gat bigfala paoa long skul blong ol man Jyu? ?Hem i gat mining long laef blong ol narafala man we oli no man Jyu?

Long ol 150 yia afta we ol ami oli spolem haos prea blong Jerusalem long 70 K.T.,a sam grup blong ol waesman long Isrel oli traehad blong faenem kwiktaem, wan nyufala samting we i save pulum ol man Jyu blong holemtaet kastom blong olgeta. Oli storeyan plante long ol kastom we ol olfala blong olgeta oli pasem i kam long olgeta tru long ol toktok nomo, mo oli hivimap ol kastom ya oli kam wanples. Nao oli yusum samting ya olsem wan faondesen blong wokem ol nyufala rul mo loa blong skul blong ol man Jyu. Hemia i blong lidim laef blong ol man Jyu evri dei blong oli stap klin long fes blong God, from we oli no moa gat wan haos prea. Nyufala plan ya long saed blong wosip i stap long Misna, we Judah ha-Nasi i raetem. Hem i inisim buk ya fulwan long yia 200 K.T.b

Misna i no yusum sam tok blong Baebol blong sapotem ol tok blong hem. Fasin blong hem blong tokbaot ol samting, mo blong joenem ol Hibru tok tu, i defren, i no sem mak long Baebol. Ol disisen blong ol tija, we oli stap insaed long Misna, oli gat paoa long laef blong ol man Jyu long evri ples. Yes, Jacob Neusner i talem se: “Misna i olsem konstitusen blong Isrel. . . . Man i mas agri mo folem ol rul blong hem.”

Be, ?olsem wanem sipos samfala oli no sua se loa blong ol waesman we i stap long Misna, i rili gud olsem ol tok blong Baebol? Sipos i olsem, ol tija oli mas soem olsem wanem tijing blong ol Tanaem (ol tija blong loa ya we ol olfala oli pasem i kam long ol toktok nomo) we i stap long Misna, i laenap wetem ol tok long Hibru haf blong Baebol. Ol tija oli luk se oli nidim blong storeyan moa tugeta long ol samting ya. Oli harem se oli nidim blong eksplenem Misna, talem from wanem i stret, mo pruvum se hem i kamaot long Loa we Moses i kasem antap long Hil blong Sinae. Oli mas pruvum se, loa we ol olfala oli pasem tru long toktok blong olgeta mo loa we oli raetemdaon, tufala i gat semfala mining nomo mo semfala tingting i stap biaen long tufala. Taswe, bitim we Misna i laswan loa blong skul blong ol man Jyu, hem i kam wan nyufala faondesen blong plante toktok mo storeyan long saed blong skul.

Taem Oli Wokem Talmud

Ol tija we oli stat mekem nyufala wok ya, hemia ol Amoraem. Nem ya i minim “ol man blong talem mining” no “ol man blong eksplenem” Misna. Wan tija we i hae moa, i lidim ol wanwan grup blong olgeta. Long ful yia, wan smol grup blong man we oli gat hae save mo sam studen oli joen wanples blong storeyan. Be tu taem long wan yia, oli mekem ol miting we oli impoten moa. Hemia long manis Ada mo Elul, tufala manis we i no gat plante wok long garen. From samting ya, plante handred man no maet plante taosen man oli save kam joen long ol miting ya.

Adin Steinsaltz i eksplenem se: “Hedman blong grup blong ol tija, i jeaman. Hem i sidaon long wan jea no long wan spesel mat. Ol faswan man we oli sidaon long fored blong hem, hemia ol impoten man blong hae save, ol man we oli wok wetem jeaman, mo ol studen we oli gat gudhed. Biaen long olgeta, ol narafala man blong hae save oli sidaon. . . . Ples we man i sidaon long hem i dipen long plan we oli makemaot finis [long fored i gat ol man we oli hae, mo biaen, i gat ol narafala we oli no hae tumas].” Ale, oli talemaot wan haf blong Misna. Nao oli jekem samting ya wetem ol narafala save we i kolosap sem mak long hem, no ol save we i joen wetem tingting insaed long haf ya. Hemia ol save we ol Tanaem oli hivimap finis, be i no stap long Misna. Nao oli stat skelem ol samting ya. Oli askem kwestin, oli luklukgud long ol tok we i no laenapgud wetem sam narafala tok, blong traem faenem rod blong soem se ol tijing oli joengud. Oli lukaot sam vas long Hibru haf blong Baebol blong pruvum mo sapotem ol tijing blong ol tija ya.

Nating se oli folem wan gudfala plan, ol storeyan ya oli strong, mo samtaem rao i kamaot. Wan waesman we Talmud i tokbaot, i talem se “faea” i stap jyajyam bitwin long maot blong ol tija, taem oli stap mekem wan miting olsem. (Hulin 137b, Talmud blong Babilon) Steinsaltz i tokbaot olsem wanem miting i gohed, i se: “Hedman blong grup blong ol tija ya, no wan narafala waesman we i stap toktok, i talemaot prapa tingting blong hem long ol problem we oli faenem. Nao plante taem, ol man blong hae save we oli lesin, oli sakem fulap kwestin long hem we oli stanap long ol narafala pruf, no oli talemaot tingting blong sam narafala man we oli eksplenem ol tijing, no ol prapa tingting blong olgeta nomo. Sam miting oli sot, from i gat wan klia mo stret ansa nomo long wan kwestin. Be long sam miting, ol narafala man blong hae save oli talemaot ol defdefren rod blong stretem kwestin ya, mo wan longfala rao i kamaot.” Olgeta evriwan we oli stap oli gat raet blong toktok long miting ya. Taem oli faenem klia ansa blong wan kwestin, oli sanem i go long ol narafala grup blong tija, nao ol man blong hae save longwe oli lukluk bakegen long hem.

Be, ol miting ya oli no jes ol storeyan mo rao long ol loa, we oli gohed longtaem. Ol loa long saed blong ol rul mo fasin we man i mas folem blong wosip long skul blong ol man Jyu, hemia oli kolem Halaka. Nem ya i kamaot long wan Hibru tok we i minim “blong go,” mo i soemaot ‘fasin blong laef we man i mas folem.’ Ol narafala samting, olsem ol store long saed blong ol tija mo ol man long Baebol, ol waes toktok, ol tingting long saed blong ol bilif mo ol waes blong wol, hemia oli kolem Hagada. Nem ya i kamaot long Hibru tok we i minim “blong talem.” Long ol miting blong ol tija ya, oli storeyan long Halaka mo Hagada, tufala tugeta.

Long buk ya The World of the Talmud, we Morris Adler i raetem, hem i se: “Wan waes tija i save stopem wan longfala mo strong rao long saed blong wan loa, taem i jenisim storeyan i go long wan narafala samting we i no strong tumas mo we i leftemap tingting moa. . . . Taswe, yumi faenem se long ol miting ya, oli joenem ol kastom store wetem histri, sayens long taem blong olgeta wetem kastom, ol tok blong eksplenem Baebol wetem ol store blong laef blong ol man, sevis blong jyos wetem tingting blong ol man we oli stadi long ol tijing blong jyos. Wan man we i no save fasin blong ol grup ya, i save tingting se oli meksemap ol samting ya gogo oli gat wan bigfala hif blong ol narakaen save we i no gat oda no plan blong hem nating.” Long tingting blong ol man blong hae save long ol grup ya, fasin ya blong jenisim storeyan i go long wan narafala samting i gat wan spesel mining, mo mining ya i joen wetem bigfala poen we oli stap storeyan long hem. Halaka mo Hagada i olsem ol ston we ol grup blong ol waes tija ya oli stap yusum, blong wokem wan nyufala haos.

Oli Wokem Tu Talmud

Biaen, bigfala grup blong ol tija long Palestaen i muf i go long Taebirias. Sam narafala bigfala grup oli stap long Seforis, Sisaria, mo Lyda. Be, hadtaem long saed blong mane i stap kam antap, wetem trabol long saed blong politik, mo ol gyaman Kristin skul oli stap soemaot fasin agens mo mekem nogud long ol man Jyu tu. Ol samting ya i mekem se fulap long olgeta oli muf i go long wan ples long Is we plante man Jyu oli stap long hem finis​—hemia Babilonia.

Blong plante handred yia finis, fulap studen oli bin lego Babilonia blong go long Palestaen. Long ples ya, oli stadi wetem ol bigfala tija we oli lidim ol wanwan grup. Wan studen we i mekem olsem, hemia Abba ben Ibo. Narafala nem blong hem se Abba Arika​—longfala Abba​—be biaen oli kolem hem se Rab nomo. Hem i kambak long Babilonia samwe long 219 K.T. afta we hem i stadi wetem tija ya Judah ha-Nasi. Samting ya i makem wan bigfala jenis, we i impoten long ol man Jyu long Babilonia long saed blong wosip blong olgeta. Rab i statem wan grup blong ol tija long Sura, wan ples we plante Jyu oli stap long hem be i no gat plante man blong hae save. From we Rab i gat gudnem wetem ol man, 1,200 studen oli kam blong stadi oltaem wetem grup blong hem, mo plante moa taosen oli kam long tufala manis ya Ada mo Elul. Samuel, wan man we i bin stadi long semtaem wetem Rab, i statem wan grup long Nehardia. Sam narafala bigfala grup oli stat long Pambedita mo Mehosa.

Naoia, ol man oli no nidim blong wokbaot i go long Palestaen, from we oli save stadi wetem ol bigfala man blong hae save long Babilonia. Taem oli mekem Misna i kam wan hanraet we i no dipen long ol narafala buk blong sapotem hem, samting ya i mekem se ol grup long Babilonia oli no moa nidim blong dipen long ol narafala grup. Nating se long Babilonia oli faenem ol fasin mo rod blong stadi we oli defren long hemia long Palestaen, ol grup blong tija long tufala ples ya oli holemtaet wan tingting, from we oltaem oli stap storeyan tugeta mo jenisim ol tija blong olgeta.

Long ol yia jes bifo mo afta 400 K.T., laef blong ol man Jyu long Palestaen i kam strong tumas. Ol gyaman skul blong Krisendomc oli stampa blong plante strong fasin agens mo raf fasin, mo samting ya i mekem se long 425 K.T., oli satem Sanhedrin mo oli karemaot haenem blong Nasi (olfala papa). Taswe, ol Amoraem long Palestaen oli hivimap ol pepa oli go long wan buk, hemia ol pepa we oli tokbaot ol miting we ol grup blong tija ya oli bin mekem. Hemia blong meksua se ol pepa ya oli no lus. Buk ya we oli hareap blong wokem kolosap long yia 400 K.T., biaen, oli kolem se Talmud blong Palestaen.d

Ale, ol grup blong tija long Palestaen oli stat lusum paoa, be ol Amoraem long Babilonia oli stap kam antap we kolosap oli kasem fulmak blong olgeta. Abaye mo Raba i statem wan fasin blong storeyan we i dip moa, mo we i no gat tumas rao long hem, ale ol man we oli kam biaen long tufala ya, oli folem fasin blong tufala taem oli skelem Talmud. Nao Ashi, we hem i hed blong grup long Sura (371 kasem 427 K.T.), i stat raetemdaon ol samting we oli kamaot long ol miting mo i putum olgeta oli stap wanples. Steinsaltz i talem se hem i mekem olsem from we “ol samting i olbaot nomo we oli no folem wan gudfala plan, nao hem i fraet se bighaf blong ol save we ol olfala oli pasem tru long ol toktok nomo, i save lus.”

Bigfala hif save ya i bigwan tumas blong wan man no wan laen blong man i putum long stret oda. Long ol yia 400 K.T., taem blong ol Amoraem i finis long Babilonia, be ol laswan wok blong raetem Talmud blong Babilonia, i gohed go kasem ol yia 500 K.T. Grup we i gohed long wok ya, hemia ol Saboraem, wan tok long lanwis Aramaek we i minim se “ol man blong eksplenem,” no “ol man blong holem ol tingting.” Ol laswan man ya blong raetem Talmud, oli pulum ol taosen pis blong save mo ol storeyan blong ol tija blong plante handred yia, oli kam tugeta, long wan fasin mo plan we i mekem se Talmud blong Babilonia i defren long olgeta narafala hanraet blong ol man Jyu bifo long taem ya.

?Talmud i Mekem Wanem?

Ol tija blong Talmud oli traehad blong pruvum se Misna i kamaot long semfala stampa olsem Hibru haf blong Baebol. ?Be from wanem oli wantem pruvum samting ya? Jacob Neusner i talem se: “Oli talem se, i blong mekem Misna i kam wan buk we ol man oli tinghae long hem. Be samting we i rili stampa blong bisnes ya, hemia paoa mo haenem blong ol waes man ya.” Blong leftemap paoa blong ol waes man ya, oli tekem ol wanwan laen blong Misna, mo samtaem ol wanwan wod, nao oli jekem, askem kwestin, eksplenem, mo mekem olgeta oli joengud. Neusner i talem se long rod ya, ol tija “oli jenisim stampa tingting blong Misna i go long wan narafala rod.” Nating se oli wokem Misna blong i no dipen long wan narafala samting blong sapotem hem, be biaen, oli skelem mo jenjenisim olbaot. Taem oli mekem olsem, oli wokem hem bakegen, mo eksplenem hem long defren fasin.

Nyufala buk ya, Talmud, i stret long samting we ol tija oli wantem. Olgeta nao oli putumap ol rul we oli yusum blong skelem ol tok blong hem. From samting ya, buk ya i tijim ol man blong tingting olsem ol tija ya. Ol tija oli bilif se fasin blong olgeta blong stadi mo skelem ol samting i soemaot tingting blong God. Stadi nomo blong Talmud i kam samting we i impoten, olsem wan kaen wosip​—from oli talem se, taem man i stadi olsem, hem i stap yusum tingting blong hem long sem fasin olsem God. Blong plante handred yia biaen, ol man oli skelem mo stadi long Talmud long fasin ya. ?Wanem i kamaot from? Man blong raetem histri, Cecil Roth i talem se: “Talmud . . . i samting we i makemaot [ol man Jyu] se oli defren long ol narafala man. Hem i soemaot bigfala paoa we oli gat blong blokem jenis, mo fasin blong olgeta blong fasgud tugeta olsem wan grup blong man. Fasin blong storeyan long Talmud i mekem tingting blong olgeta i kwik, mo i mekem se . . . oli kwik blong luksave ol smosmol poen we oli defdefren. . . . Long Medel Ejes,e taem ol man oli stap ronem mo mekem trabol long ol man Jyu, Talmud i kam olsem wan narafala wol we oli save ronwe i go long hem . . . Talmud i olsem prapa kantri blong olgeta, we oli save karem i go wetem olgeta afta we trufala kantri blong olgeta i lus.”

I tru se Talmud i gat paoa, from we hem i tijim ol man long ol tingting blong ol tija. Be kwestin we i go long olgeta man, ol man Jyu mo ol narafala man tu, hemia se: ?Talmud i rili soemaot tingting blong God?​—1 Korin 2:​11-​16.

[Ol futnot]

[Bokis blong pija long pej 31]

Tufala Talmud​—?Oli Laenapgud?

Hibru tok ya “Talmud” i minim “stadi” no “lanem.” Ol Amoraem blong Palestaen mo Babilonia oli mekem wok blong stadi mo skelem Misna. Tufala Talmud (blong Palestaen mo Babilonia) oli mekem samting ya tu, ?be tufala i laenapgud? Jacob Neusner i raetem se: “Faswan Talmud i skelem ol pruf, be namba tu i tokbaot ol defren tingting mo save we disisen i save stanap long hem. Faswan i tokbaot poen ya nomo we oli stap skelem, namba tu i tokbaot plante narafala samting tu we oli longwe long poen ya.”

Taem oli raetem Talmud blong Babilonia, oli stadi dip moa, mo oli tekem longtaem moa blong skelem. Taswe, hem i bigwan moa, mo tu, hem i gat moa mining mo i go dip moa, long saed blong ol tingting blong hem mo fasin blong hem blong skelem ol samting. Taem wan man i talem tok ya “Talmud,” kolosap oltaem hem i minim Talmud blong Babilonia. Hemia Talmud we ol man oli bin stadi moa long hem mo tokbaot moa long ol handred yia we oli pas. Long tingting blong Neusner, Talmud blong Palestaen “i wan wok we i waes,” be Talmud blong Babilonia “i wan wok we i waes bitim mak.”