Laet i Finisim Ol Yia Blong Tudak

TAEM blong Jisas Kraes mo ol aposol blong hem, i defren long taem blong ol man long Hibru haf blong Baebol. Ol man blong ridim Baebol we oli no save samting ya, maet oli ting se laef blong ol man mo skul i gohed sem mak nomo, stat long taem blong profet Malakae go kasem Matyu we i raetem Gospel blong hem. Oli no save klia wanem i hapen long ol 400 yia bitwin long taem blong tufala man ya.

Long en blong Malakae, laswan buk long Hibru haf blong plante Baebol tede, ol man Isrel oli kam stap bakegen long graon blong olgeta, afta we oli kam fri long Babilon. (Jeremaea 23:⁠3) Ol tok blong Malakae i pulum ol man Jyu we oli ona long God blong wet long dei blong God blong jajem ol man. Long taem ya, bambae hem i finisim olgeta rabis fasin long wol, mo bambae Mesaea i kamtru. (Malakae 4:​1, 2) Be, Pesia i stap rul. Ol ami blong Pesia we oli stap long Juda oli holemtaet pis, mo oli yusum ol tul blong faet blong fosem ol man blong folem ol loa blong king.​—⁠Skelem wetem Esra 4:⁠23.

Be, laef blong ol man long ol ples we Baebol i tokbaot, i no stap sem mak long ol fo handred yia we oli kam biaen. Tudak long saed blong speret mo ol defren kaen tingting, oli kam antap. Ol kantri kolosap long Is oli olbaot nomo, from fasin blong kilim man, sakem bom from politik, fasin agens, ol narakaen tingting long saed blong skul, ol waes blong man we i no gat pruf blong hem, mo from ol nyufala kastom mo fasin blong laef.

Taem Matyu i raetem faswan buk long Kristin Grik haf blong Baebol, ol samting oli jenis. Ol ami blong Rom oli stanemap samting we oli kolem Pax Romana, no Pis blong Rom. Ol man blong bilif oli stap wet blong Mesaea i kam blong finisim olgeta trabol we i mekem man i harem nogud, ol gavman we oli rul long strong fasin, mo fasin pua. Mo oli wet long hem blong givim save long saed blong laef, olsem wanem blong kasem plante gudfala samting, mo pis. (Skelem wetem Luk 1:​67-79; 24:21; 2 Timote 1:10.) Naoia yumi lukluk moa long ol samting we oli mekem ol bigfala jenis long laef blong ol man Jyu, long ol handred yia bifo we Jisas Kraes i bon.

Laef Blong Ol Man Jyu Taem Pesia i Stap Rul

Long 537 B.K.T.,a afta we Saeras i givim oda blong letem ol man Jyu oli gofri long kalabus long Babilon, wan grup blong ol man Jyu mo ol fren blong olgeta we oli no man Jyu, oli aot long Babilon. Ol man ya we oli laekem trufala wosip, oli gobak long ol taon we ol ami oli spolem olgeta finis, mo graon we i no gat wan samting nating i stap long hem. Ol man Idom, Fonisia, Sameria, ol laen blong ol man Arab, mo sam narafala bakegen, oli tekem finis plante graon blong ol man Isrel. Haf graon blong Juda mo Benjamin we i stap, i kam Juda. Hem i insaed long ples ya we Pesia i stap rul long hem, we oli kolem Aba Nahara (Narasaed long Reva).​—⁠Esra 1:​1-4; 2:​64, 65.

Buk ya The Cambridge History of Judaism, i talem se aninit long rul blong Pesia, Juda i “gru bigwan mo ol man blong hem oli kam plante.” Hem i gohed blong talem long saed blong Jerusalem se: “Ol man blong wokem garen mo ol man we oli kam long ol narafala ples blong wosip, oli karem ol presen i kam. Haos Prea mo taon i kam rij. Ol sas samting ya i pulum ol bisnesman mo ol man blong narafala kantri we oli gat gudhan blong wokem samting, oli kam.” Nating se ol man Pesia oli no agensem gavman mo skul blong ol manples, oli putum bigfala takis long olgeta, mo ol man oli mas pem takis ya wetem ol sas ston nomo.​—⁠Skelem wetem Nehemaea 5:​1-5, 15; 9:​36, 37; 13:​15, 16, 20.

Ol laswan yia blong rul blong ol man Pesia oli fulap long trabol, from we plante haeman blong olgeta oli rebel. Plante man Jyu oli joen long wan faet kolosap long solwora blong Mediterenia. From samting ya, gavman i ronemaot olgeta oli go longwe long not, long Hyrkania, kolosap long Kaspian Si. Be, i luk olsem se panis ya we ol man Pesia oli givim, i no mekem bigfala jenis long Juda.

Taem Blong Ol Man Gris

Olsem wan lepad we i gat bigfala paoa, Bigfala Aleksanda i girap long Medel Is long yia 332 B.K.T. Be ol man long ples ya, oli bin kasem plante samting finis long Gris, bifo we man ya i kamtru. (Daniel 7:⁠6) Hem i luksave se kastom blong ol man Gris i save sapotem politik blong hem, ale hem i traehad blong pulum ol manples blong karem fasin blong ol man Gris. Lanwis Grik i kam lanwis blong plante kantri. Sotfala rul blong Aleksanda i leftemap fasin blong mekem plante toktok, joen long ol spot, mo laekem waes blong man long saed blong ol naesfala samting. Sloslou, kastom blong ol man Jyu, we i stap longtaem finis, i lus, taem ol man oli tekem kastom blong ol man Gris.

Afta we Aleksanda i ded long 323 B.K.T., ol man we oli rul long Siria mo Ijip, oli kam ol faswan man blong fulumap profet tok blong Daniel, we i tokbaot “king blong not” mo “king blong saot.” (Daniel 11:​1-19) Long taem blong rul blong Ptolemy 2 Philadelphus (285-246 B.K.T.) we hem i “king blong saot” long Ijip, sam man oli stat blong tanem Hibru haf blong Baebol i go long Koine, hemia Grik lanwis we ol man oli yusum long taem ya. Oli kolem Baebol ya se Septuagint. Plante vas long Baebol ya, oli kamaot bakegen long Kristin Grik haf blong Baebol. Grik lanwis i nambawan blong givim ol smosmol mining long ol man long taem ya, we tingting blong olgeta i fasfas mo oli stap long tudak long saed blong speret.

Afta we Antiochus 4 Epiphanes i kam king blong Siria mo hedgavman blong Palestaen (175-164 B.K.T.), kolosap se skul blong ol man Jyu i lus olgeta, from we gavman i pulum ol man blong mekem strong fasin agensem skul ya. Oli fosem ol man Jyu blong sakemaot Jeova God mo blong mekem ol sakrifaes i go long ol god blong ol man Gris nomo, sipos no bambae oli ded. Long Desemba 168 B.K.T., oli wokem wan olta blong ol gyaman god antap long bigfala olta blong Jeova long haos prea long Jerusalem. Mo oli yusum olta ya blong givim ol sakrifaes long god blong ol man Olimpia, Sus. Sam manples oli kros from fasin ya, ale oli girap oli hivap long wan grup we Judas Maccabaeus i lidim, nao oli mekem bigfala faet gogo oli winimbak Jerusalem. Oli givim haos prea i go long God bakegen. Mo oli stat blong mekem ol sakrifaes long hem bakegen evri dei. Hemia i tri yia stret afta we ol man oli mekem haos prea i kam doti.

Long ol laswan yia we ol man Gris oli rul, ol man Jyu oli traehad blong kasembak ol graon blong olgeta bifo. Oli yusum gudhan blong faet, we oli jes kasem, long wan rod we i no stret wetem tingting blong God. Oli fosem ol hiten man raonabaot long olgeta blong joen long skul blong olgeta. Sipos no, bambae oli kilim olgeta i ded wetem naef blong faet. Nating se i olsem, tingting blong ol man Gris long saed blong politik i stap fulap long ol taon mo velej.

Long taem ya, plante man we oli wantem kam hae pris oli mekem kruked fasin. Oli mekem ol plan long fasin haed, oli kilim i ded sam man, mo oli yusum ol trik long saed blong politik. Oli no wok stret. Taem tingting blong ol man Jyu i go longwe moa long God, ale oli intres moa long spot blong ol man Gris. !I samting blong sapraes we sam yangfala pris oli lego wok blong olgeta blong joen long ol spot olsem! Sam man Jyu we oli joen long ol spot ya oli letem dokta i katem olgeta mo oli harem soa, blong mekem se oli kam olsem we oli “no sakomsaes” bakegen. Olsem nao, taem oli stanap neked blong mekem spot, bambae oli no sem long fored blong ol Jentael man.​—⁠Skelem wetem 1 Korin 7:⁠18.

Ol Jenis Long Saed Blong Jyos

Long ol yia jes biaen we ol man Jyu oli kamaot long kalabus long Babilon, olgeta we oli stap tru long God, oli blokem ol waes mo tingting blong ol hiten man, blong oli no joen wetem trufala skul we Hibru haf blong Baebol i tokbaot. Oli raetem buk blong Esta afta we ol man Jyu oli bin stap kolosap long ol man Pesia blong 60 yia. Be, i no gat wan samting nating long hem long saed blong Sorastrinism, we hem i skul blong ol man Pesia. Mo tu, i no gat wan samting long saed blong skul ya long buk blong Esra, Nehemaea, mo Malakae, nating se oli raetem ol buk ya long ol faswan yia blong rul blong ol man Pesia (537-443 B.K.T.).

Be, ol man blong mekem dip stadi, oli talem se long lashaf blong rul blong ol man Pesia, plante man Jyu oli karem sam tingting blong ol man we oli wosip long Ahura Masda, bigfala god blong ol man Pesia. Yumi luksave ol tingting ya long plante bilif mo gyaman bilif blong ol Esin. Taswe, long tingting blong ol man Jyu, mining blong plante Hibru tok i jenis. Tok blong talem wael dog, sam anamol blong draeples, mo sam pijin blong naet, oli jenis, oli kam ol rabis speret mo ol gos we oli kamaot long naet, we ol kastom store blong ol man Babilon mo Pesia oli tokbaot.

Ol man Jyu oli stat blong kasem narafala tingting long saed blong ol hiten bilif. Ol tingting long saed blong heven, hel, sol, Waes Tok (Logos), mo fasin waes, oli tekem wan nyufala mining long tingting blong olgeta. Mo sipos tijing blong olgeta i tru, se God i stap longwe tumas long ol man mo i no moa stap toktok wetem olgeta, ale samting ya i min se hem i nidim samfala blong karem toktok blong hem i go long ol man. Ol speret ya we oli karem toktok blong God i go long ol man, mo we oli lukaot long ol man, ol man Gris oli kolem olgeta se, ol daimon. From we ol man Jyu oli karem tingting ya se ol daimon (rabis speret) oli save mekem i gud mo nogud tu, ale i isi nomo blong ol rabis speret oli bos long laef blong olgeta.

Wan gudfala jenis we i kamaot, i long saed blong wosip blong ol manples. Plante miting haos oli stanap olsem ol ples we ol man Jyu oli save joen blong kasem tijing mo ol toktok long saed blong skul. I no gat man i save stret wetaem, weples, mo olsem wanem ol miting haos ya oli stat. Oli givhan long ol man Jyu we oli stap farawe, taem oli no save go long haos prea blong wosip. From samting ya, ol man oli ting se ol miting haos ya oli stanap taem ol man Jyu oli stap kalabus no afta we oli gofri. Samting we i impoten se, Jisas mo ol disaepol blong hem oli yusumgud olgeta olsem ol ples blong ‘talemaot ol gudfala fasin blong hemia we i singaot ol man oli aot long tudak, oli kam long nambawan laet blong hem.’​—⁠1 Pita 2:⁠9.

Skul Blong Ol Man Jyu i Karem Plante Defren Tingting

Long seken handred yia B.K.T., ol defren kaen tingting long saed blong skul oli kam antap. Oli no ol defren skul. Be, oli ol smosmol grup blong ol lida blong ol man Jyu, ol waes man, mo ol man blong politik, we oli traem pulum ol man blong tingting olsem olgeta, mo oli traem bos long nesen. Oli yusum skul blong ol man Jyu blong haedem ol fasin ya.

Bighaf blong ol Sadusi we oli joen long politik, oli ol haeman we oli rij. Plante man oli save olgeta from we oli gat gudhan blong stretem ol rao long fasin we i mekem tufala saed i glad, i no gat faet i kamaot. Oli statem fasin ya taem ol Hasmonaean oli rebel long medel blong seken handred yia B.K.T. Bighaf blong ol Sadusi oli ol pris. Be i gat sam we oli ol bisnesman, mo ol man we oli gat graon blong olgeta. Taem Jisas i bon, bighaf blong ol Sadusi oli laekem moa we ol man Rom oli rul long Palestaen, from we oli ting se rul blong olgeta i no olbaot, mo i save mekem ples i stap gud. (Skelem wetem Jon 11:​47, 48.) Smolhaf nomo (Herodians) oli bilif se i moagud we famle blong Herod i rul, from we ol manples bambae oli glad moa sipos i olsem. Nating se i olsem wanem, ol Sadusi oli no wantem se kantri blong olgeta i stap long han blong sam krangke man Jyu. Mo oli wantem se ol pris nomo oli mas bos long haos prea. Oli holemtaet ol bilif we oli stap longtaem finis i kam. Ol bilif ya oli stanap long fasin blong olgeta nomo blong eksplenem ol tok we Moses i raetem. Mo tu, tru long ol bilif ya, oli soemaot se oli agensem ol man Farisi we oli gat bigfala paoa. (Ol Wok 23:​6-8) Ol Sadusi oli sakemaot ol profet tok blong Hibru haf blong Baebol, oli talem se hemia tingting blong man nomo. Oli tijim se ol buk blong Baebol we oli tokbaot histri, ol naesfala vas, mo ol proveb, oli no kamaot long God, mo ol man oli no nidim olgeta tu.

Grup blong ol Farisi i stanap taem ol man Gris oli stap rul. Oli joen olsem wan grup blong agensem skul blong ol man Gris we i agensem skul blong ol man Jyu. Be, taem Jisas i kamtru, ol Farisi oli ol tija, mo ol man we oli pulum ol narafala blong jenisim skul blong olgeta. Oli gat strong fasin, oli folem kastom, oli stanemap plante tumas strong loa, oli gat flas tingting, oli ting se oli stret man, mo oli traem bos long nesen tru long ol tijing we oli givimaot long ol miting haos. Bighaf blong olgeta oli kamaot long ol famle we oli no rij tumas, be oli gat naf samting long laef blong olgeta. From samting ya, oli luklukdaon long ol man we oli pua. Jisas i luk bighaf blong ol Farisi olsem ol man we oli tingbaot olgeta nomo, oli laekem mane tumas, oli no gat sore, mo oli gat tu fes. (Matyu, japta 23) Oli agri wetem fulwan Hibru haf blong Baebol folem fasin blong olgeta nomo blong eksplenem. Be oli ting se ol kastom we ol olfala blong olgeta oli talem longtaem bifo, oli tru, sem mak olsem Baebol, no maet oli moa impoten. Oli talem se ol kastom ya oli olsem “wan fenis we i raonem Loa.” Be, ol kastom ya oli no olsem wan fenis. Defren olgeta, oli mekem Tok blong God i kam olsem nating nomo, mo oli mekem tingting blong ol man i fasfas.​—⁠Matyu 23:​2-4; Mak 7:​1, 9-13.

Ol Esin oli ol man we bilif blong olgeta i no klia, i haed. Oli stap laef long ol smol grup, longwe long ol narafala man. Oli ting se oli lashaf blong laen blong ol trufala man Isrel we oli laef i stap. Ale, wetem klin fasin, oli stap wet long Mesaea we i promes blong kam. Ol Esin oli spenem plante taem blong tingting dip, oli folem ol strongfala loa long laef blong olgeta, mo oli no soemaot glad tumas. Plante bilif blong olgeta oli sem mak long bilif blong ol man Pesia mo Gris.

I gat plante defren grup blong man, nem blong olgeta ol Silot, we strong tingting long saed blong skul i pusum olgeta, mo oli strong blong sapotem kantri blong olgeta. Oli rere blong kilim i ded eni man we i traem blong blokem kantri blong ol man Jyu blong i kam independen. Oli tingbaot ol man ya olsem ol enemi blong olgeta nomo. Ol man oli talem se grup ya oli sem mak olsem ol Hasmonaean. Ol yangfala man we oli wantem se evri samting long laef i gud nomo, mo oli laekem blong traem ol samting we i denja, olgeta ya oli sapotem moa grup ya. Ol man oli luk grup ya olsem ol man blong kilim i ded ol rabis man, no olsem ol man blong faetem ol enemi blong kantri. Oli yusum sam trik blong ol grup blong faet, mo oli mekem se ol rod afsaed long taon mo ol pablik ples oli kam denja tumas. Oli mekem se ol trabol long taem ya i kam bigwan moa.

Long Ijip, waes blong ol man Gris i kam strong long tingting blong ol man Jyu we oli folem Aleksanda. Stat long ples ya, waes blong olgeta i go olbaot long Palestaen, mo i go kasem olgeta man Jyu we oli stap olbaot long Diaspora. Ol waes man Jyu we oli raetem Apokrifa mo Sudepigrafa, oli eksplenem ol tok blong Moses long fasin we i no klia, olsem ol kastom store we oli no pulum intres blong man nating.

Taem ol man Rom oli stat blong rul, ol kastom mo fasin blong ol man Gris oli jenisim finis fasin joen blong ol man Palestaen, politik blong olgeta, mo waes blong olgeta tu. Skul blong ol man Jyu i meksemap sam bilif blong ol man Babilon, Pesia, mo Gris, wetem sam trutok blong Baebol, ale i karem ples blong skul blong olgeta bifo, we i bin stanap fulwan long Baebol. Be, namba blong ol man we oli joen long ol grup, olsem ol Sadusi, Farisi, mo Esin, i no kasem 7 pesen blong olgeta man Jyu. Long medel blong ol man Jyu ya we tingting blong olgeta i fasfas, i gat plante we oli olsem ‘ol sipsip we oli trabol tumas, oli no moa gat paoa, mo oli no gat man blong lukaot long olgeta.’​—⁠Matyu 9:⁠36.

Jisas i kamtru long taem ya we wol i stap long tudak. Hem i mekem ol man oli haremgud taem hem i singaot olgeta se: “Yufala evriwan we yufala i stap hadwok tumas, yufala i stap karem ol hevi samting, yufala i kam long mi. Bambae mi mi givim spel long yufala.” (Matyu 11:28) !Oli glad tumas taem hem i talem se: “Mi ya mi laet blong ol man long wol”! (Jon 8:12) Mo hem i rili mekem olgeta oli haremgud mo hat blong olgeta i glad taem hem i promes long olgeta se: “Man we i biaen long mi, bambae hem i no wokbaot olsem we i stap long tudak nomo. Hem bambae i gat laet blong laef.”​—⁠Jon 8:⁠12.

[Futnot]

[Tok Blong Pija Long Pej 26]

Jisas i soem se ol lida blong skul blong ol man Jyu oli stap long tudak long saed blong speret

[Tok Blong Pija Long Pej 28]

Mane we i karem pija blong Antiochus 4 (Epiphanes)

[Credit Line]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.