?Olsem Wanem Baebol i Kam Kasem Yumi?—Haf Wan

Haf 2 mo 3 bambae oli kamaot long Wajtaoa blong Septemba 15 mo Oktoba 15.

LONG wan smol woksap, wan man blong prentem buk wetem ol yangfala wokman blong hem, oli stap mekem semfala wok bakegen mo bakegen long wan smol masin we oli wokem long wud. Oli stap putumgud ol wanwan pepa antap long ol leta we oli bin wokem long aean, blong prentem ol tok. Oli jekemgud ol pepa ya taem oli karemaot. Nao oli hangem olgeta long ol string we oli pulum i gokros stat long wan wol i go long narafala wol, blong oli drae.

Wantaem nomo, oli harem we wan man i kilkilim doa. Man blong prentem ol buk i sek, nao i go openem doa ya. Wan grup blong soldia wetem ol masket blong olgeta, oli kam insaed. Oli stat lukluk long evri ples. Oli wantem faenem wan buk we loa i putum tabu long hem moa i bitim olgeta narafala buk. !Buk ya hemia Baebol we i stap long lanwis blong ol manples!

Ol soldia ya oli let tumas. Man we i stap tanem Baebol i go long narafala lanwis, wetem wokman blong hem, tufala i bin kasem woning finis se maet ol soldia ya oli kam. Oli bin resis i kam finis long woksap ya, oli hivimap olgeta pepa we oli save karem, mo oli ronwe i go folem Reva Raen. I gud we oli sevem haf blong ol wok blong olgeta.

Man ya blong tanem Baebol i go long narafala lanwis, hemia William Tyndale. Long Kolon, Jemani, long 1525, hem i traehad blong wokem “Nyutesteman” long Engglis, nating se loa i bin putum tabu long buk ya. Store blong man ya i sem mak long plante narafala man we oli traem mekem wok ya tu. Long kolosap 1,900 yia we oli pas stat long taem we ol man oli finis blong raetem Baebol, plante man mo woman oli bin rere blong lusum evri samting we oli gat, blong tanem Tok blong God i go long narafala lanwis mo seremaot long plante moa man. Tede, yumi kasem blesing from wok blong olgeta ya. ?Oli bin mekem wanem? ?Olsem wanem ol Baebol we yumi holem long han blong yumi, oli kam kasem yumi?

Ol Faswan Wok Blong Mekem Kopi Blong Baebol Mo Tanem i Go Long Narafala Lanwis

Long olgeta yia we oli pas, ol trufala man blong God oli bin tinghae long Tok blong hem. Buk ya New Catholic Encyclopedia i agri long samting ya, i se: “Ol faswan Kristin oli gat sem tingting olsem ol olfala man Jyu bifo long olgeta. Oli laekem tumas blong ridim ol Buk blong God. Olsem Jisas, (Mt 4.4; 5.18; Lk 24.44; Jn 5.​39), ol Aposol oli savegud long O[lfala] T[esteman], hemia i soem se oli spenem plante taem blong rid mo mekem dip stadi. Oli pulum ol disaepol blong olgeta tu blong mekem olsemia (Rom 15.4; 2 Tm 3.15-​17).”

From samting ya, oli nidim sam moa kopi blong Baebol. Long ol yia bifo long Kristin taem, ol man we oli skulgud mo oli ‘gat gudhan blong raetem ol kopi,’ oli mekem bighaf blong wok ya. Ol man ya oli fraet tumas blong mekem wan mastik. (Esra 7:​6, 11, 12) From we oli traehad blong mekem wok we i stretgud olgeta, oli soem nambawan eksampel long ol man we oli kam biaen, we olgeta tu oli mekem ol kopi blong Baebol.

Be, long ol yia tri handred B.K.T.,a wan problem i kam antap. Bigfala Aleksanda i wantem se olgeta man blong wol oli kasem tijing long saed blong kastom blong ol man Gris. Plante kantri oli kam aninit long rul blong hem, mekem se lanwis we ol man Gris oli toktok, nem blong hem Koine, i kam lanwis we ol man oli stat yusum long evri ples blong Medel Is. From samting ya, plante man Jyu oli gruap we oli neva lanem blong ridim lanwis Hibru, mekem se oli no save ridim Baebol tu. Taswe, raonabaot 280 B.K.T., wan grup blong man we oli stadi long lanwis Hibru oli kam tugeta long Aleksandria, Ijip, blong tanem Baebol we i stap long lanwis Hibru, i go long lanwis we plante man oli stap toktok, hemia Koine. Baebol we olgeta oli tanem, i karem nem ya Septuagint. Long lanwis Grik, tok ya i minim “Sevente.” Oli putum nem ya from namba blong ol man we oli joen blong tanem Baebol ya. Oli finisim nyufala Baebol ya raonabaot long 150 B.K.T.

Long taem blong Jisas, ol man long Palestaen oli toktok lanwis Hibru yet, be lanwis Koine i bigwan moa long ples ya mo long ol narafala ples we ol man Rom oli rul long hem. Taswe, blong mekem se moa man oli save ridim Baebol, ol Kristin man oli raetem Baebol long lanwis Grik ya we plante man oli toktok long hem. Mo tu, oli yusum bakegen plante vas mo toktok blong Septuagint.

From we ol faswan Kristin oli wok strong olsem ol misinari, oli kwik blong lanem rod blong yusum Septuagint blong pruvum se Jisas hem i Mesaea we ol man oli wet long hem. Samting ya i mekem ol man Jyu oli harem nogud mo i pusum olgeta blong wokem sam narafala Baebol long lanwis Grik. Long ol Baebol ya, oli jenisim sam vas we ol Kristin oli yusum blong sapotem ol tijing blong olgeta. Eksampel, long Aesea 7:​14, we i wan profet tok long saed blong mama blong Mesaea, Septuagint i yusum Grik tok we i minim “vejin.” Be, long ol nyufala Baebol we ol man Jyu oli wokem, oli putum wan defren Grik tok, we i minim “yangfala woman.” Nating se i olsem, ol Kristin oli gohed blong yusum Septuagint mekem se, ol man Jyu oli lego trik blong olgeta, nao oli stat talem se ol man oli mas yusum olfala lanwis Hibru bakegen. Long ol yia biaen, samting ya we ol man Jyu oli mekem i givhan long wok blong tanem Baebol i go long ol narafala lanwis, from we i mekem se olfala lanwis Hibru i no lus.

Ol Faswan Kristin Man Blong Prentem Buk

Ol faswan Kristin oli stat blong raetem plante kopi blong Baebol long han nomo. Hamas we oli naf blong mekem be oli mekem. Mo tu, oli ol faswan man blong yusum kodeks, ol wanwan pej we oli joenem tugeta olsem ol buk tede, ale oli no moa yusum fasin blong rolem ol wanwan pepa. Kodeks i moa gud from we i isi moa blong faenem ol vas kwiktaem, mo oli save raetem moa toktok long wan buk i bitim we oli save raetem long wan pepa we oli rolem​—eksampel, maet i save gat fulwan Grik haf blong Baebol no fulwan Baebol, long wan buk nomo.

Ol buk blong Kristin Grik haf blong Baebol oli finis raonabaot long 98 K.T.b Ol laswan buk blong hem, hemia olgeta we laswan aposol, Jon, we i laef i stap long taem ya, i raetem. Ol man oli faenem wan smol pis blong wan kopi blong Gospel blong Jon, we oli kolem Raelan Papirus 457 (P52). Oli bin raetem kopi ya samtaem bifo long yia 125 K.T. Samwe long yia 150 K.T. kasem 170 K.T., Tatian, wan studen blong Justin Martyr, i wokem wan buk we i kolem Diatessaron. Buk ya i tokbaot laef blong Jisas, folem wanem we i stap long ol fofala Gospel blong Baebol we yumi gat tede.c Samting ya i soemaot se man ya i tingbaot ol Gospel ya nomo olsem ol trufala buk, mo se ol Gospel ya oli kasem plante man finis long taem ya. Raonabaot 170 K.T., sam man oli putum ol buk blong “Nyutesteman” long stret oda, long wan hanraet we oli kolem Hanraet blong Muratori. Hanraet ya i karem nem blong bighaf blong ol buk long Kristin Grik haf blong Baebol.

From we Kristin bilif i stap kasem plante moa man, oli nidim moa kopi blong Kristin Grik haf blong Baebol wetem Hibru haf blong Baebol tu. Sloslou, oli mekem plante kopi long ol defren lanwis olsem Amenia, Koptik, Jorjian, mo Syriak. Plante taem, ol man ya oli mas mekemap wan alfabet long ol defren lanwis, blong oli save tanem Baebol i go long ol lanwis ya. Eksampel, i luk olsem se Ulfilas, wan bisop blong Jyos blong Rom long ol yia tri handred, i wokem wan nyufala alfabet long lanwis Gotik blong mekem se hem i save tanem Baebol i go long lanwis ya. Be hem i no tanem buk blong 1 King mo 2 King, from we hem i ting se maet ol store ya oli pusum ol man Got blong faet, from we oli laekem blong faet. !Nating se hem i mekem olsem, samting ya i no blokem ol man Got we oli kam “Kristin” finis, blong spolemgud Rom long yia 410 K.T.!

Ol Baebol Long Lanwis Latin Mo Slavonik

Long semtaem ya, ol man oli stat blong tinghae long lanwis Latin, mo oli wokem sam Baebol long olfala lanwis Latin. Be fasin blong joenem ol wod insaed long ol Baebol ya oli defdefren, mo sam tok blong olgeta tu oli no stret. Taswe, long 382 K.T., Pop Damasus i givim wok long sekretari blong hem, Jerome, blong mekem wan Baebol we i stretgud mo i tru, long lanwis Latin.

Fastaem, Jerome i stretem Kristin Grik haf blong Baebol we sam man oli tanem finis i go long lanwis Latin. Be, long saed blong Hibru haf blong Baebol, tingting blong hem i strong blong tanem hanraet we i stap long olfala Hibru lanwis i kam long lanwis Latin. Taswe, long 386 K.T., hem i muf i go long Betlehem blong stadi long lanwis Hibru, mo blong faenem wan tija blong ol man Jyu we i save givhan long hem. From disisen ya we hem i mekem, plante man long ol jyos oli stat raorao. Samfala, olsem Augustine we i laef long taem blong Jerome, oli bilif se Septuagint i kamaot stret long God. Mo tu, oli tok agensem Jerome, se hem i “lego olgeta mo i go lukaot ol man Jyu blong givhan long hem.” Be, Jerome i gohed nomo, mo i finisim wok blong hem raonabaot long 400 K.T. Jerome i go stret long stampa blong olfala lanwis mo hanraet blong Baebol, mo i tanem olgeta oli kam long lanwis we plante man oli yusum long taem ya. Hemia semfala rod we ol man blong tanem Baebol tede oli yusum, be hem i mekem samting ya wan taosen yia bifo long olgeta. Buk blong hem i karem nem ya Vulgate, no Komon Vesen, mo i givhan long ol man gogo plante handred yia i pas.

Long taem ya, long ol skul blong Krisendomd long is Yurop, plante man oli save ridim yet Septuagint mo Kristin Grik haf blong Baebol. Be, samtaem biaen, olfala lanwis blong Slavonik, we i stampa blong ol Slavik lanwis tede, i kam bigfala lanwis blong ol man long not-is Yurop. Long 863 K.T., wan man wetem stret brata blong hem, we tufala i toktok lanwis Grik, nem blong tufala Cyril mo Methodius, tufala i go long Moravia, we naoia i stap long Ripablik blong Jek. Tufala i stat blong tanem Baebol i go long olfala lanwis blong Slavonik. Blong mekem olsem, tufala i wokem alfabet ya we oli kolem Glagolitik, mo biaen, alfabet we oli putum nem blong Cyril long hem, Syrilik. Hemia nao stampa blong alfabet blong Rasia, Yukren, Sebia, mo Bulgaria tede. Blong plante yia, ol man long ol ples ya oli yusum Baebol long lanwis Slavonik. Be, taem i pas mo ol lanwis oli jenis, mekem se ol man we oli kam biaen, oli faenem i hadwok blong kasem save long lanwis ya.

Baebol Long Lanwis Hibru i No Lus

Long ol yia ya, stat long yia faef handred kasem wan taosen K.T., wan grup blong ol man Jyu, we oli karem nem ya se ol Masoret, oli faenem sam gudfala rod blong mekem ol kopi blong Baebol, from oli no wantem se ol hanraet blong Hibru haf blong Baebol oli lus. Oli traehad blong kaontem evri laen mo olgeta wanwan leta tu, mo oli makem ol haf we oli no sem mak long ol defren hanraet, from we oli wantem se kopi we oli mekem i sem mak long olfala hanraet. Traehad blong olgeta i no blong nating. Samting ya i kam klia taem ol man oli karem kopi blong hanraet blong ol Masoret we yumi gat tede, mo oli skelem wetem hanraet we oli faenem long Ded Si, we ol man oli bin raetem long ol yia 250 B.K.T. kasem 50 B.K.T. Oli faenem se tufala ya i sem mak nomo we i no gat wan bilif i jenis, nating se i gat bitim 1,000 yia bitwin long tufala hanraet ya.e

Long Yurop, Medel Ejesf i kolosap sem mak nomo long Dak Ejes.g Long taem ya, i no gat plante man we oli skulgud mo lanem blong rid. Sloslou, bighaf blong ol lida blong skul tu oli no naf blong ridim lanwis Latin we jyos i yusum, mo plante oli no naf blong ridim prapa lanwis blong olgeta. Mo tu, long ol yia ya, plante man long Yurop oli stat ronem ol man Jyu oli go laef wanples long wan smol kona blong ol taon. From we oli stap wanples longwe long ol narafala man, samting ya i mekem se save blong Baebol long Hibru lanwis i no lus. Be, from we ol man raonabaot oli no laekem ol man Jyu mo oli no storeyan wetem olgeta, save blong ol man Jyu i no kasem ol man afsaed long smol kona blong olgeta. Long wes blong Yurop, i no moa gat plante man oli save lanwis Grik tu. Samting ya i kam mowas taem Jyos blong Wes i stat tinghae tumas long Baebol ya Vulgate, we Jerome i bin mekem long lanwis Latin. Plante man oli ting se Vulgate Baebol ya nomo i stret olgeta, nating se kolosap ol man oli no moa yusum lanwis Latin taem ol Masoret oli no moa plante. Taswe, long taem ya we plante moa man oli stat intres long Baebol, ol samting oli hapen we i save mekem bigfala rao i kamaot.

Wok Blong Tanem Baebol i Kasem Trabol

Long 1079, Pop Gregori 7 i putum tabu long wok blong mekem kopi blong Baebol, mo i blokem ol man blong gat wan Baebol long lanwis blong olgeta. Loa ya i faswan blong plante narafala loa we jyos i stanemap long Medel Ejes. Pop i tekemaot raet blong mekem Lames long lanwis Slavonik, from we hem i talem se sipos oli mekem Lames, bambae oli nidim blong tanem sam haf blong Baebol i go long lanwis ya. Hem i raetem toktok we i no laenap nating wetem tingting blong ol faswan Kristin, se: “God ya we i gat olgeta paoa i glad se long sam ples, Baebol i stap olsem wan tokhaed.” From tingting ya blong jyos, plante moa man oli stat fraet bigwan blong lesin long ol man we oli sapotem fasin blong ridim Baebol.

Nating se i gat plante man we oli agens, samfala oli gohed nomo blong mekem kopi mo tanem Baebol i go long lanwis blong olgeta. Ol Baebol long plante defren lanwis, oli goraon long Yurop long fasin haed. Ol man oli mekem ol kopi ya long han nomo, from we long taem ya, man i no stat yet blong wokem ol masin blong prentem buk long Yurop. Samting ya i kamtru samwe biaen long yia 14 handred. Be from we ol kopi blong Baebol oli sas tumas mo i no gat plante blong olgeta, maet wan man i glad sipos hem i save kasem wan smol haf no sam pej nomo blong Baebol. !Samfala oli bin lanem baehat wan longfala haf blong Baebol, no maet fulwan Kristin Grik haf blong Baebol!

Be, taem i pas mo sam grup we oli wantem mekem sam jenis long jyos, oli stanap long plante ples. Sam long ol grup ya oli stanap from we oli luksave se ol man oli nidim Tok blong God evri dei long laef blong olgeta. ?Ol grup ya mo fasin blong yusum ol masin blong prentem ol buk, oli mekem wanem long Baebol? ?Mo wanem i hapen long William Tyndale we yumi bin tokbaot fastaem, mo Baebol we hem i tanem? Long ol Wajtaoa we oli kam biaen, bambae yumi tokbaot ol samting we oli hapen kam kasem taem blong yumi.

[Ol futnot]

[Bokis blong pija long pej 8, 9]

(Lukluk niuspepa)

Sam impoten yia long wok blong mekem baebol i kasem olgeta man

BIFO KRISTIN TAEM (B.K.T.)

Hibru Haf blong Baebol i finis samwe long 443 B.K.T.

400 B.K.T.

Bigfala Aleksanda (ded long 323 B.K.T.)

300 B.K.T.

Stat Wokem Septuagint samwe long 280 B.K.T.

200 B.K.T.

100 B.K.T. Bighaf blong ol Hanraet blong Ded Si samwe long 100 B.K.T. kasem 68 K.T.

KRISTIN TAEM (K.T.)

Jerusalem i lus 70 K.T.

Grik haf blong Baebol i finis 98 K.T.

100 K.T.

Papirus Raelan blong Jon (bifo 125 K.T.)

200 K.T.

300 K.T.

400 K.T. Vulgate we Jerome i raetem long Latin samwe long 400 K.T.

500 K.T.

600 K.T.

Masoretik Hanraet i stat

700 K.T.

800 K.T.

Cyril long Moravia 863 K.T.

900 K.T.

1000 K.T.

Loa agensem ol Baebol long lanwis blong ol man 1079 K.T.

1100 K.T.

1200 K.T.

1300 K.T.

[Tok blong pija long pej 9]

Ol faswan Kristin nao oli ol faswan man blong yusum kodeks

[Tok blong pija long pej 10]

Jerome i go long Betlehem blong stadi long lanwis Hibru