?Olsem Wanem Baebol i Kam Kasem Yumi?—Haf Tri
BERMA—Ol man blong king oli jes bin kam i saed long misi aos blong Adoniram mo Ann Judson, ale, oli lukluk raon mo karem evri samting we oli ting se i sas. Be oli mestem samting we i sas moa i bitim ol narafala samting—hemia wan hanraet blong Baebol we Adoniram i tanem, mo Ann i berem aninit long haos blong haedem. Ol man ya oli bin putum wan strong tok agensem Adoniram se hem i wan spae, ale naoia, hem i stap long wan kalabus we i fulap long mostik, mo ol jen oli fasem han mo leg blong hem. Be, i luk olsem se hanraet ya bambae i kam nogud from we ples i wetwet tumas. ?Olsem wanem blong sevem hanraet ya? Ann i somap wan pilo long strong kaliko mo hem i putum hanraet ya i go insaed long pilo ya. Nao hem i karem i go long hasban blong hem long kalabus. Pilo ya i stapgud, mo samting we i stap insaed long hem i kam haf blong faswan Baebol long lanwis blong Berma.
I gat plante samting olsemia i bin hapen long Baebol long ol yia we oli pas. Long sam narafala Wajtaoa bifo, yumi tokbaot finis olsem wanem ol man oli tanem mo seremaot Baebol, stat long taem we ol man oli finis blong raetem go kasem yia 1600. ?Wanem i bin kamaot long saed blong Baebol stat long yia 1600 i kam kasem naoia? ?I gat wan taem we olgeta man oli save kasem wan Baebol? ?Wajtaoa Sosaeti i bin mekem wanem wok long saed ya?
Ol Misinari Mo Ol Baebol Sosaeti
Long plante kantri, long ol yia biaen long 1600 mo 1700, plante moa man oli ridim Baebol. Engglan i wan ples we Baebol i gat bigfala paoa long hem long ol yia ya. Yes, kolosap olgeta man long kantri ya, stat long king i go kasem ol boe we oli wokem garen, oli stap tingting oltaem long ol store mo tijing blong Baebol. Be Baebol i gat paoa long plante moa ples tu. Long taem ya, Engglan i wan politik paoa we i stap yusum ol bigfala sip blong mekem bisnes wetem ol narafala kantri. Ale, sam Engglisman oli karem Baebol i go wetem olgeta long ol trep ya. Samting ya i mekem rod blong Baebol i go long plante narafala ples.
Kolosap long yia 1800, tingting long saed blong Baebol i pusum samfala long Engglan blong tingbaot ol man long ol kantri farawe we Engglan i stap rul long olgeta, mo long nid blong ol man ya long saed blong speret. Be, i no olgeta man evriwan we oli stap tingbaot ol narafala man ya. Plante lida blong jyos oli bilif se God i makemaot laef blong ol man finis, ale sipos God i no sevem sam man, oli ting se hemia i wil blong God. William Carey we i wantem statem wan kampani blong ol misinari long India, i givim wan tok wetem strong filing, blong traem pulum ol man blong sapotem hem. Be, wan man i singaot strong long hem, i se: “Sidaon, yangfala. !Taem God i wantem jenisim bilif blong ol hiten man, bambae Hem i no nidim yu blong givhan long Hem!” Nating se i olsem, long 1793, Carey i karem sip i go long India. Yumi sapraes we, hem i tanem fulwan Baebol no haf blong hem i go long 35 lanwis blong India.
Ol misinari oli luksave se beswan tul we oli gat, hemia Baebol long lanwis blong ol manples. Be, ?hu bambae i givim ol Baebol ya? Yumi intres long store blong wan gel long Wels we i gat 16 yia nomo, nem blong hem Mary Jones. Hem i no save se, samting we hem i mekem bambae i statem wan grup we oli seremaot Baebol i go long plante ples blong wol. Long 1800, Mary i wokbaot 40 kilomita drae leg nomo, blong luk wan pasta mo pem wan Baebol long lanwis blong Wels. Gel ya i bin sevem mane blong hem blong sikis yia. Be i no moa gat wan Baebol i stap. Mary i harem nogud tumas mo i krae bigwan. Pasta ya i sore long hem, ale i givim wan prapa Baebol blong hem i go long gel ya.
Biaen, pasta ya i tingbaot ol narafala man we olgeta tu oli nidim wan Baebol. Hem i tokbaot problem ya wetem sam fren blong hem long London. From samting ya, long 1804, oli stanemap Baebol Sosaeti Blong Briten mo Sam Narafala Kantri. Stampa tingting we oli gat hemia: Blong givim wan Baebol long ol man we i no sas tumas, i stap long prapa lanwis blong olgeta, mo “i no gat ol smol tok we ol man oli ademap long saed blong pej.” Ol man ya we oli stanemap Sosaeti ya oli hop se bambae oli blokem ol rao long saed blong ol tijing, sipos oli karemaot ol smosmol tok we ol man oli raetem long saed blong pej. Be, biaen, i gat sam rao oli kamaot insaed long Baebol Sosaeti long saed blong Apokrafa, fasin blong draon fulwan long wora blong baptaes, mo tijing blong Triniti.
Fastaem, fasin blong olgeta blong glad blong mekem wok ya i kasem plante man kwiktaem. Taswe, long 1813, i gat ol Baebol sosaeti oli stap finis long Jemani, Netelan, Denmak, mo Rasia. Biaen, oli stanemap Baebol sosaeti long plante narafala kantri tu. Taem ol faswan Baebol sosaeti oli makemaot samting we oli wantem mekem, oli ting se olgeta man oli toktok ol bigfala lanwis blong wol nomo. !Oli no tingbaot se i gat plante taosen lanwis long wol! Mo tu, i no gat plante man blong tanem Baebol we oli save lanwis Hibru mo Grik, taswe oli no save tanem ol Baebol long tufala lanwis ya oli go long ol narafala lanwis. Ale, plante taem, Baebol Sosaeti Blong Briten mo Sam Narafala Kantri i tanem Engglis Baebol ya King James Version, i go long ol narafala lanwis.
Ol Traem Blong Wan Man Blong Tanem Baebol
Plante haf blong Baebol oli ol store mo pijatok we oli stanap long ol samting we oli hapen oltaem long laef blong ol man. Samting ya i mekem se i moa isi blong tanem, i bitim we hem i fulap long ol tok we i hadwok blong kasem save long hem, mo ol waes blong man. Nating se i olsem, ol faswan misinari blong tanem Baebol, oli bin yusum sam tok we i fasfas mo we i blong laf nomo. Eksampel, wan Baebol i givim tingting long ol man long wan ples long India se God i wan man we skin blong hem i blu. Hemia from we, taem oli tanem “Papa long heven,” tok we oli yusum blong talem “long heven” i minim “hem i gat kala blong skae”—!oli tokbaot prapa heven antap!
Long 1819, Adoniram Judson i tokbaot ol problem we wan man blong tanem Baebol i go long narafala lanwis i mas winim. Hem i raetem se: ‘Yumi ol man blong tanem Baebol, i lanem wan lanwis blong ol man long narasaed blong wol, we fasin blong olgeta blong talem mo joenem ol tok i nyuwan olgeta long yumi, mo ol raeting mo alfabet blong olgeta oli no sem mak nating long enikaen lanwis we yumi bin luk bifo. Yumi no gat diksonari blong givhan long yumi no wan man blong tanem ol tok, mo yumi mas save lanwis ya lelebet bifo we yumi save askem wan manples blong tijim yumi. !Ol samting ya oli hadwok!’ Be wok blong ol man olsem Judson we oli tanem Baebol, i mekem se plante moa man oli gat jans blong kasem wan Baebol.—Lukluk bokis long pej 12.
Ann Judson i givhan long hasban blong hem blong mekem strong wok ya blong tanem Baebol. Be tufala ya i fesem ol narafala traem tu, i no jes ol problem blong tanem ol tok. Taem ol man blong king oli sakem Adoniram i go long kalabus, Ann i gat bel. Wetem fasin blong no fraet, hem i gohed blong 21 manis blong askem ol haeman we oli gat strong fasin agens, blong letem hasban blong hem i gofri. Hadtaem ya, wetem sik we woman ya i kasem, i spolem helt blong hem. Smoltaem afta we oli letem Adoniram i gofri, Ann we i bin holem strong tingting oltaem, mo smol gel blong hem, tufala i ded from fiva. Adoniram i harem nogud tumas. Be, hem i lukluk i go long God blong givim paoa long hem, mo i gohed long wok blong tanem Baebol, gogo, long 1835, hem i finisim Baebol long lanwis blong Berma. Long semtaem, sam narafala rao long saed blong Baebol oli stap kam antap.
Rao Long Saed Blong Baebol
Long ol yia biaen long 1800, i gat plante rao i kamaot bitwin long ol man, mo long politik tu. Samtaem, Baebol i stampa blong ol rao ya. Eksampel, taem Baebol Sosaeti blong Rasia i stanap, lida blong Rasia mo Otodoks Jyos blong Rasia oli agri long hem. Be biaen, oli finisim mo putum tabu long Sosaeti ya. (Wan yia bifo long taem ya, ol man we oli agensem Sosaeti ya oli bonem plante taosen Baebol.) Ol lida blong Otodoks Jyos oli wok strong blong spolem wok we ol faswan Kristin oli bin statem wetem glad—hemia blong seremaot Baebol long olgeta man long wol. Long ol yia biaen long 1800, ol lida blong Otodoks Jyos oli gohed blong talem strong se Baebol i stap spolem paoa blong Jyos mo Gavman. Samting we i defren se, pati blong politik we i stanap biaen long taem ya blong traem sakemaot gavman, i no tingbaot Baebol olsem wan samting we i spolem paoa blong gavman, be olsem wan tul blong Jyos mo Gavman blong holem ol man aninit long paoa blong olgeta. !Ale, ol man long tufala saed ya evriwan oli stap agensem Baebol!
Long ol yia we oli kam biaen, plante man oli agensem “save” blong Baebol tu. Long 1831, Charles Darwin i mekem wan trep long sip we i lidim hem blong stanemap bilif blong evolusen.a Long 1848, tufala man ya Marx mo Engels, oli raetem buk ya Communist Manifesto, we i tokbaot Kristin skul olsem wan tul blong rul strong long ol man. Long semtaem, ol man blong hae save oli tok agensem Baebol se i no kamaot long God, mo se ol man we hem i tokbaot oli no tru—!oli talem olsemia long saed blong Jisas tu! Be, samfala man we oli tingtinggud, oli luksave se ol toktok ya agensem God mo Baebol oli no tru, mo oli stadi dip blong faenem pruf se Baebol i tru. Wan long ol man ya, hemia Konstantin von Tischendorf, wan man Jemani we i gat bigfala save long saed blong plante lanwis.
Oli Faenem Sam Samting Blong Pruvum Ol Hanraet Blong Baebol
Tischendorf i wokbaot i go long ol ples long Medel Is blong traem faenem sam olfala hanraet blong Baebol. Hem i wantem pruvum se faswan hanraet blong Baebol i tru. Long 1859, hemia semfala yia we Darwin i raetem buk blong hem The Origin of Species, Tischendorf i faenem fulwan kopi blong Kristin Grik Haf Blong Baebol, we i olfala moa i bitim ol narawan we oli gat long taem ya. Hem i faenem hanraet ya long wan olfala jyos haos kolosap long Hil blong Sinae. Nem blong hanraet ya se Kodeks Sinaetikas, mo ating oli wokem hem samwe 50 yia bifo we Jerome i finisim Vulgate Baebol long Latin. Samfala oli tok agensem Tischendorf yet from we hem i karemaot hanraet ya long jyos haos. Nating se i olsem, hem i prentem ol tok blong hanraet ya, mo biaen, ol man blong hae save oli yusum.b
Sinaetikas i wan long ol hanraet we oli olfala olgeta, taswe hem i no jes soemaot gud se Grik haf blong Baebol i no bin jenis, be hem i givhan long ol man blong hae save tu, blong oli faenem ol mastik long ol kopi blong ol olfala hanraet ya. Eksampel, 1 Timote 3:16 long Sinaetikas i talem long saed blong Jisas se: “Hem i tekem bodi olsem man.” Long ples blong tok ya “hem,” bighaf blong ol man we oli mekem ol kopi blong hem, oli yusum wan narafala tok we i minim “God,” hemia Grik tok ya “hem” we oli jenisim smol. Be, Sinaetikas i stap plante yia bifo ol Grik hanraet ya we oli talem “God” long vas ya. Taswe, i kam klia se ol man oli bin jenisim vas ya samtaem biaen long faswan hanraet, ating blong sapotem tijing blong Triniti.
Afta long taem blong Tischendorf, ol man oli faenem sam moa hanraet. Tede, i gat samwe 6,000 olfala hanraet blong Hibru Haf blong Baebol, mo bitim 13,000 blong Grik Haf Blong Baebol. Ol man blong hae save oli bin stadigud long olgeta ya, mo from samting ya, naoia i gat wan hanraet long olfala lanwis we yumi save trastemgud. Wan man blong stadi, F. F. Bruce, i talem olsem: “Ol defren fasin blong talem wan samting . . . oli no jenisim ol trufala store blong ol samting we oli bin hapen long ol yia bifo, no ol Kristin tijing mo fasin.” Ale, wok blong tanem Baebol i go long plante narafala lanwis i gohed. ?Be olsem wanem ol nyufala save ya i givhan long ol man?
Wajtaoa Sosaeti Mo Baebol
Long 1881, wan smol grup blong man we oli rili wantem tijim mo stadi long Baebol oli stanap. Biaen, olgeta ya oli stanemap ‘Watch Tower Bible and Tract Society.’ Fastaem, oli seremaot ol Baebol we ol narafala Baebol sosaeti oli prentem, wetem Grik Haf blong Baebol we Tischendorf i bin wokem. Be, long 1890, oli joen long wok blong prentem ol Baebol, ale oli wokem faswan blong plante Baebol we oli prentem. Long 1926, Sosaeti ya i stat blong prentem Baebol long ol prapa mesin blong hem. Be i kam klia se i nidim wan Baebol we i stret long ol man long taem blong yumi. ?Oli naf blong yusum save we ol man blong stadi dip oli bin faenemaot long handred yia bifo, blong mekem wan Baebol we ol man oli kasem save long hem mo we i no sas tumas? Wetem tingting olsem, long 1946, sam memba blong Sosaeti ya oli stat blong wokem wan nyufala Baebol.
Wan Baebol, Plante Lanwis
Oli jusumaot wan komiti blong ol man we oli bigman long saed blong Kristin fasin mo we tabu speret i makemaot olgeta, ale olgeta nao oli wokem New World Translation of the Holy Scriptures long Engglis. Oli prentem Baebol ya long sikis haf, mo oli finisim ol haf ya long 1950 go kasem 1960. Faswan haf, hemia Kristin Grik haf blong Baebol. Biaen long 1963, oli tanem Baebol ya i go long 27 narafala lanwis, mo oli stap tanem sam moa yet. Stampa tingting blong olgeta long saed blong ol Baebol we oli wokem long ol narafala lanwis ya, i sem mak long hemia we oli gat long saed blong Baebol long Engglis. Faswan samting se, ol Baebol ya oli mas stretgud, we ol tingting blong olgeta oli sem mak long ol tingting long ol faswan Hibru mo Grik hanraet. Mining i no mas jenis nating blong joen wetem wan tijing. Namba tu samting se, ol man blong tanem, oli no mas yusum ol defren tok blong tanem wan tok, be oli mas yusum semfala tok oltaem, sipos i stret long mining blong ol tok raonabaot long hem. Fasin ya bambae i givhan long ol man we oli ridim Baebol blong luksave olsem wanem ol man blong raetem Baebol fastaem oli bin yusum ol wanwan tok. Namba tri samting se, ol man blong tanem Baebol, oli mas yusum ol tok we oli soem stret mining blong ol tok we oli tanem, we oli no jenisim no haedem mining nating. Samting ya bambae i mekem se olgeta we oli ridim Baebol oli kasem stret filing we olfala lanwis i traem blong givim, mo ol tingting we oli joen wetem. Namba fo samting, ol Baebol ya oli mas isi long ol man we oli no gat hae save, blong oli ridim mo kasem save long olgeta.
Ol toktok long New World Translation long Engglis we i folemgud mining blong ol olfala tok, i no hadwok tumas blong tanem i go long narafala lanwis. Blong mekem wok ya, ol grup blong Wajtaoa Sosaeti we oli stap tanem Baebol ya, oli yusum ol nyufala program long kompyuta blong oli save go kwik moa long wok ya, mo blong mekem wok ya long fasin we i stret moa. Ol kompyuta oli givhan long ol man ya blong raetem lis blong ol wod long lanwis blong ol manples, we oli laenapgud wetem ol wod long Engglis. Mo tu, i givhan long olgeta blong stadi long ol Engglis wod we Baebol ya i yusum blong talem ol olfala Hibru mo Grik wod.
Taem ol man oli tanem Engglis Baebol, hemia i moagud long plante rod i bitim we oli traem tanem Hibru mo Grik Baebol. Oli save tanem i kwik moa, mo mining blong ol tok we oli yusum long wan lanwis i kolosap moa long mining long ol narafala lanwis. ?From wanem i olsem? From we i moa isi blong tanem wan lanwis blong naoia i go long narafala lanwis, i bitim we oli tanem wan lanwis blong bifo i go long ol defren lanwis blong naoia. Ol man blong tanem Baebol tede, oli save toktok stret wetem ol man we oli toktok ol narafala lanwis ya, be oli no save toktok wetem ol man we oli bin toktok ol lanwis blong plante taosen yia bifo.
Gud Nyus Blong Olgeta Nesen
Yumi save talem plante moa samting long saed blong strong tingting blong ol man mo woman we oli bin givhan blong mekem Baebol i kasem moa man i bitim ol narafala buk long wol. Long ol handred yia we oli pas finis, ol man oli bin wokem bitim fo bilyan fulwan Baebol no haf blong hem, long bitim tu taosen lanwis. !Bitim 90 pesen blong ol man long wol oli toktok ol lanwis ya!
Baebol i talemaot se gud nyus blong Kingdom blong God bambae i kasem olgeta ples blong wol long taem blong yumi. Blong mekem samting ya, i klia se Jeova God hem wan i lidim wok ya blong mekem Baebol i kasem olgeta kantri blong wol. (Matyu 13:47, 48; 24:14) Ol man blong tanem mo prentem ol Baebol oli no fraet nating, oli bin rere blong lusum evri samting we oli gat blong givim Tok blong God long yumi. Buk ya nomo i stampa blong laet long saed blong speret long wol ya we i tudak nomo long saed blong ol gudfala fasin. I gud sipos eksampel blong olgeta i pusum yu blong ridim, folem, mo serem Tok ya wetem semfala strong bilif we oli bin soemaot. !Yes, evri dei, yusum fulwan ol tok we yu save trastemgud, long Baebol we yu holem long han blong yu!—Aesea 40:6-8.
[Ol futnot]
a Bilif ya se laef i stat long wan smol samting mo i stap jenis gogo i mekem olgeta laef samting.
b Lukluk “Sevem Kodeks Sinaetikas” long Wajtaoa (Engglis mo Franis), blong Oktoba 15, 1988.
[Tok blong pija long pej 12]
(Lukluk niuspepa)
Wok Blong Tanem Baebol i Kam Bigwan Moa
Namba Blong Ol Lanwis
Long Ol Yia Ya
1 Ol man Jyu oli stat tanem Hibru Baebol i go long lanwis Grik (kolosap long 280 B.K.T.)
12 Jerome i finisim Vulgate Baebol long lanwis Latin kolosap long 400 K.T.
35 Gutenberg i prentem faswan Baebol kolosap long 1455
81 Oli stanemap Baebol Sosaeti blong Briten mo Sam Narafala Kantri long 1804
Namba Blong Ol Lanwis
522
1900
600
700
800
900
1,049
1950
1,100
1,200
1,300
1,471
1970
2,123
1996
2,200
2,300
2,400
[Credit Line]
Sources: Christianity Today, United Bible Society
[Credit Line long pej 9]
Mountain High Maps® Copyright © 1995 Digital Wisdom, Inc.
[Tok blong pija long pej 8]
Oli fasem Judson long jen mo sakem hem long kalabus
[Credit Line]
From the book Judson the Hero of Burma, by Jesse Page
[Tok blong pija long pej 10]
Tischendorf i sevem wan impoten hanraet we i faenem long wan olfala jyos haos kolosap long Hil blong Sinae
[Credit Line]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.