?I Gat Rod Blong Winim Fasin We i No Stret?
“Nomata wanem samting i save hapen, mi bilif strong se ol man oli gat wan gudfala hat. Be mi no save bildimap hop blong mi sipos faondesen blong hem i kamaot long tingting we i fasfas, fasin blong harem nogud, mo ded.”—Anne Frank.
TOK ya i tajem hat blong yumi. Wan yangfala gel Jyu, we nem blong hem Anne Frank, i bin raetem ol tok ya long wan smol buk blong hem, smoltaem bifo we hem i ded. Blong bitim tu yia, famle blong hem i stap haed antap long wan rum long Amstedam. Hop we Anne i gat long saed long wan wol we i moagud, i lus olgeta taem wan man i ripotem ples we olgeta oli stap haed long hem long ol Nasi. Long sem yia, hemia 1945, Anne i ded from sik ya taefus, long rabis kalabus blong Bergen-Belsen. Nogud trabol olsem, i kasem sikis milyan narafala man Jyu.
Hitler i gat rabis plan ya blong kilim i ded wan ful nesen wantaem nomo. Fasin blong hem maet i nogud moa i bitim ol narafala fasin blong mekem i no stret long man blong defren laen, we i hapen long ol yia 1900. Be i no plan ya nomo we i mekem trabol olsem. Long 1994, bitim faef handred taosen Tutsi oli ded long Ruwanda, from we oli kamaot long wan laen we i “nogud.” Mo long taem blong Faswan Bigfala Faet Long Wol, kolosap wan milyan man Amenia oli ded from we narafala laen i wantem kilimaot olgeta evriwan.
Ol Nogud Trabol We Oli Kamaot From Fasin No Stret
Kilimaot wan ful laen blong man wantaem, i no trabol ya nomo we i kamaot from fasin we i no stret. Fasin blong mekem i no stret long narafala man, i mekem se wan long evri faef man long wol ya oli gat wan laef we i pua tumas go kasem taem we oli ded. Wan grup blong ol raet blong man, nem blong hem Agensem Intenasnal Fasin Slef, i faenemaot wan samting we i moa nogud, hemia se bitim 200 milyan man oli slef. Maet i gat moa slef long wol naoia, i bitim ol narafala taem bifo. Tru se i no gat fasin blong salem ol slef long pablik oksen. Be, ples mo fasin blong wok blong ol man tede, i nogud moa i bitim bighaf blong ol slef bifo.
Fasin we i no stret long saed blong loa i karemaot raet blong plante milyan man. Amnesti Intenasnal i mekem ripot blong hem long yia 1996, se: “Evri dei i gat nogud fasin we i spolem raet blong ol man samples long wol ya. Bighaf long olgeta we oli safa from, hemia ol pua man, antap moa ol woman, ol pikinini, ol olfala mo ol refuji. Long sam kantri, rul blong gavman kolosap i foldaon olgeta, mekem se loa i no moa gat paoa blong protektem ol smol man agensem ol man we oli gat paoa.”
Long 1996 i gat plante taosen man long bitim wan handred kantri, we oli go long kalabus mo oli safa bigwan from. Mo long ol laswan yia, plante handred taosen man oli lus from we maet ol man blong polis no ol grup blong teroris oli bin tekemaot olgeta long haos blong olgeta. Tingting i stap se, plante long olgeta ya oli ded finis.
Ol faet tu oli mekem i no stret, mo oli stap kam moa nogud. Tede, ol faet oli kilim i ded plante man we oli no joen long ol faet ya, olsem woman mo pikinini. I tru se olgeta ya oli ded from ol bom. Be i no hemia nomo. Oltaem ol man blong faet oli repem ol woman mo ol gel, i olsem we fasin ya i joen wetem faet blong olgeta. Mo plante grup we oli agensem ol lida blong gavman oli tekemaot ol pikinini long haos blong olgeta blong trenem olgeta blong kilim narafala man i ded. Long saed blong ol fasin ya, wan ripot blong Yunaeted Nesen we oli kolem “Olsem Wanem Faet i Makem Tingting Blong Ol Pikinini,” i talem se: “Plante moa man long wol oli no moa save folem gudfala fasin.”
I klia se, from we wol i lusum ol gudfala fasin blong hem, i gat fulap moa fasin blong mekem i no stret bitwin ol man blong defren kala mo defren fasin blong laef, insaed long loa, mo long ol ami. I tru se, hemia i no wan nyufala samting. Bitim tu taosen faef handred yia bifo, wan Hibru profet i komplen se: “Loa i no gat paoa mo i blong nating, mo neva i gat stret fasin. Rabis man i tekem beswan samting long stret man, nao stret fasin i kruked.” (Habakuk 1:4, Today’s English Version) Be, nating se fasin no stret i stap finis longtaem bifo, ol ripot oli soemaot se ating fasin ya i moa nogud long ol yia 1900 from we hem i kam antap bigwan.
?Fasin We i No Stret i Wan Bigfala Samting Long Tingting Blong Man?
Ating fasin no stret i wan bigfala samting long tingting blong yumi sipos yumi wan i bin safa finis from. Be, fasin ya i wan bigfala samting long tingting blong yumi tu, from we hem i blokem bighaf long olgeta man blong kasem fasin glad. Mo tu, hem i statem ol faet we oli kilim plante man i ded, mo we biaen oli mekem se fasin ya i gohed moa.
Pis mo fasin glad tufala tugeta i joengud wetem stret fasin, be fasin we i no stret i daonem ol hop mo i spolem ol gudfala tingting. Olsem Anne Frank i harem nogud blong faenemaot, ol man oli no save bildimap hop blong olgeta sipos faondesen blong olgeta i kamaot long tingting we i fasfas, fasin blong harem nogud, mo ded. Olsem gel ya, yumi evriwan i wantem tumas blong gat wan laef we i gud moa.
Filing ya i pusum sam gudfala man blong traem mekem se i gat stret fasin long wol. Taswe, Bigfala Asembli blong Yunaeted Nesen long 1948, i talemaot tok ya aninit long ‘Universal Declaration of Human Rights’ i se: “Taem ol man oli bon, oli fri mo oli gat raet blong kasem ol samting we oli sem mak long ol narafala man, mo blong kasem respek we i sem mak long ol narafala. Oli naf blong skelem ol samting mo oli gat wan voes blong hat mo tingting mo oli mas soem se oli stap tingbaot ol narafala olsem brata nomo.”
Hemia ol gudfala tok, be ol man oli stap longwe yet blong kasem mak ya blong wokem wan wol we ol man oli mekem i sem mak long ol narafala man mo we oli luk narafala olsem brata nomo. Wok blong kasem mak ya, olsem tok blong Plan blong Yunaeted Nesen i talem, bambae i givhan blong wokem “faondesen blong fasin fri, stret fasin, mo pis long wol.”
?From we fasin no stret i strong tumas long wol ya, bambae hem i save finis samtaem? no ?i gat rod blong stanemap wan strongfala faondesen blong fasin fri, stret fasin, mo pis? Sipos yes, ?hu i save stanemap faondesen ya mo meksua se evri man i harem gud from?
[Foto Credit Line Blong Pija Long Pej 3]
UPI/Corbis-Bettmann