Mi Faenem Samting We i Moagud Long Gol
CHARLES MYLTON I TALEM STORI YA
Wan dei, Papa i talem se: “I gud yumi sanem Charlie i go long Amerika. From we long Amerika, mane i gru long ol tri. !Bambae hem i kasem mane mo i sanem sam i kam long yumi!”
OL MAN oli ting se ol rod long Amerika, oli wokem long gol. Long taem ya, laef blong ol man long is Yurop i had tumas. Papa mama blong mi, tufala i gat wan smol plantesin mo tufala i fidim sam buluk mo faol. Mifala i no gat lektrik mo wota insaed long haos blong mifala. Ol narafala man raonabaot long mifala tu oli no gat ol samting ya.
Mi mi bon long Hosojek long Janewari 1, 1893, samwe 106 yia bifo. Vilej blong mifala hem i long Galisia, wan provins we, long taem ya, i stap aninit long gavman blong Ostria mo Hangari. Tede, yu save faenem Hosojek long is Polan, i no longwe long Slovakia mo Yukren. Long kantri ya, ples i save kam kolkol tumas mo sno i folfoldaon bigwan. Taem mi gat samwe seven yia, mi stap wokbaot samwe long haf kilometa, i go long wan krik, ale, mi yusum akis blong mekem wan hol long aes blong mi kasem wota. Mi karem wota ya i gobak long haos blong Mama i yusum blong kuk mo klinim ol samting. Taem hem i wasem ol klos blong mifala long krik, hem i yusum ol bigbigfala pis aes olsem plang blong wasem klos.
I no gat skul long Hosojek, be mi lanem lanwis blong Polan, Rasia, Slovakia, mo Yukren. Mifala i gruap long Grik Otodoks Jos, mo mi mi wok wetem pris long olta. Nating se mi smol yet long taem ya, mi no glad long ol pris we oli talem se mifala i no mas kakae mit long Fraede. Oli blokem mifala, be olgeta oli stap kakae mit long Fraede.
Sam fren blong mifala we oli go blong wok long Yunaeted Stet, oli kambak wetem inaf mane blong fiksimap haos blong olgeta mo blong pem sam tul blong wok long plantesin. Samting ya nao i mekem se Papa i wantem sanem mi mi go long Amerika wetem sam fren blong mifala we oli plan blong go longwe. Hemia long 1907 taem mi gat 14 yia.
Tingting Blong Mi i Fasfas Long Amerika
I no longtaem, mi stap long sip, mo tu wik biaen, mifala i krosem Atlantik finis. Long taem ya, yu mas gat 20 dola, sipos no, bambae oli sanem yu yu gobak long kantri blong yu. Mi mi gat 20 dola, olsem nao, mi mi wan long ol milyan man we oli pastru long Elis Aelan, long Niu Yok, blong go long Amerika. Mi faenemaot se mane i no gru long ol tri, mo se oli no wokem ol rod long gol. !Samting we i tru se, plante rod blong olgeta oli no wokem gud yet!
Mifala i tekem wan tren mo mifala i go long Jonstan, Pensilvania. Ol man we oli stap wetem mi oli kam finis long taon ya, mo oli save wan haos we mi save go stap long hem, we ren blong hem i kavremap rum mo kakae tu. Risen from wanem mi mi kam long ples ya, i blong traem faenem bigfala sista blong mi we i stap long Jerom, Pensilvania. Samtaem biaen, mi faenem se taon ya i stap 25 kilometa nomo longwe long ples ya we mi stap long hem. Long lanwis blong mi, taem mifala i toktok mifala i talem “J” i sem mak long “Y.” Taswe, blong talem Jerom, mi talem Yarom, be ol man long ples ya, oli no save wanem ya Yarom. Mi wan strenja long kantri ya, mi no save toktokgud Engglis mo mi no gat plante mane tu.
Evri moning mi go lukaot wan wok. Evri dei, mifala i go mekem laen afsaed long ofis we i stap givim wok long man. Be oli tekem tu no tri man nomo blong wok. Taswe, evri dei mi gobak long rum we mi rentem, mo mi stadi long sam buk blong lanem Engglis. Samtaem mi faenem sam wok, we i blong smoltaem nomo, be ol manis oli pas, mo mane blong mi tu klosap i finis.
Joen Wetem Ol Brata Mo Sista Blong Mi
Wan dei mi pas klosap long wan ba we i stap long wan hotel klosap long stesen blong tren. !Smel blong kakae i gud tumas! Ol sanwij, bred wetem sosej, mo ol narafala kakae long ples ya oli fri nomo sipos man i pem wan bigfala glas bia blong faef selen. Folem loa blong kantri ya, mi no gat raet blong dring bia from we yia blong mi i smol. Nating se i olsem, man we i wok long ples ya i sore long mi ale, hem i salem bia long mi, olsem nao mi save kasem kakae we i fri nomo.
Taem mi stap kakae, sam man oli kam insaed long ples ya mo oli singaot se: “!Yu hareap, yu finisim dring blong yu kwik! Tren we i blong go long Jerom i stap kam.”
Mi askem se: “?Yu minim Yarom?”
Ol man ya oli se: “No, Jerom.” Long taem ya nao, mi kasem save weples sista blong mi i stap. !Long ba ya, mi mitim wan man we haos blong hem i stap klosap nomo long haos blong sista blong mi! Ale, mi pem tikit blong tren nao biaen, mi faenem sista blong mi.
Sista blong mi wetem hasban blong hem, tufala i lukaot wan bigfala haos we i gat plante rum blong rentem. Ol rum ya, ol man we oli wok long ol maen oli rentem, mo mi mi laef wetem olgeta. Tufala i givim wan wok long mi. Mi mas lukaot long enjin we i stap karemaot wota long maen. Taem enjin i nogud, mi mas singaot wan mekanik blong fiksimap. Oli pem mi 15 selen long wan dei. Biaen, mi wok long rod blong tren, ples blong wokem brikis, mo long wan ofis blong insurens tu. Nao mi muf i go long Pitasbeg, long ples we brata blong mi, Steve i stap long hem. Long ples ya, mitufala i wok long wan faktri blong wokem aean. Nating se mi mekem olkaen wok ya, neva mi winim inaf mane blong sanem i gobak long ol famle blong mi.
Wan Famle Mo Wan Ded
Wan dei, taem mi stap wokbaot blong go long wok, mi luk wan yangfala haosgel i stap stanap long fored blong haos ya we hem i wok long hem. Mi stap tingting se: ‘Man, gel ya i naes we i naes.’ Tri wik biaen, long 1917, mi mo gel ya we nem blong hem Helen, mitufala i mared. Long ol ten yia we oli kam biaen, mitufala i gat sikis pikinini, be wan long olgeta i ded taem hem i bebi yet.
Long 1918, kampani ya Pitasbeg Relwei i tekem mi blong draevem wan pablik transpot blong hem. Klosap long woksap blong kampani ya, i gat wan ples blong dring kofe. Ples ya blong dring kofe, hem i blong tu man Gris. I luk olsem se tufala ya i no kea tumas long wanem we yu yu odarem. Be, tufala i wantem moa blong tokbaot Baebol long yu. Mi talem long tufala se: “?Yutufala i minim se olgeta man long wol oli rong, mo yutufala nomo i stret?”
Ale, tufala i ansa long mi se: “!Yu mas jekemap long Baebol!” Be, long taem ya tufala i no winim mi.
Sore tumas, long 1928, gudfala waef blong mi Helen i sik. Mi karem ol pikinini blong mitufala oli go long haos blong sista blong mi mo hasban blong hem long Jerom, from we i no gat man blong lukaot long olgeta. Long taem ya, sista blong mi mo man blong hem, tufala i jes pem wan plantesin. Plante taem, mi visitim ol pikinini blong mitufala mo mi givim mane long olgeta evri manis blong pem kakae blong olgeta. Mi sanem klos long olgeta tu. Sore tumas, helt blong Helen i kam moa nogud mo hem i ded long Ogis 27, 1930.
Mi harem se mi no moa gat fren mo mi lusum evri samting. Taem mi askem pris blong i berem waef blong mi, hem i talem se: “Yu yu no moa memba blong jos ya. Yu no pem takis blong jos bitim wan yia finis.”
Mi eksplenem long hem se waef blong mi i bin sik blong longtaem, mo se mi stap sanem mane i go long ol pikinini blong mi blong oli givim mane long jos we i stap long Jerom. Nating se i olsem, mi mas askem 50 dola long wan narafala man blong pembak takis blong jos we mi no bin pem, bifo we pris i agri blong berem waef blong mi. Pris i wantem se mi givim 15 dola bakegen long hem, blong hem i mekem laswan Lames long haos blong sista blong waef blong mi, wetem ol fren mo famle blong tingbaot Helen. Mi no save faenem 15 dola ya, be pris i agri blong mekem Lames sipos mi givim mane ya stret long dei we mi kasem pei.
Taem mi kasem pei, mi mas yusum mane ya blong pem sus mo klos blong ol pikinini blong mi blong skul. Ale, tu wik biaen, pris i stopem mi blong mi karem hem long pablik transpot. Hem i talem se: “Yu no givim 15 dola blong mi yet.” Nao, taem hem i godaon long ples we mi stop long hem, hem i tok strong se: “Naoia, bambae mi go luk masta blong yu blong hem i karemaot mane ya long pei blong yu.”
Long aftenun, mi go long masta blong mi mo mi talemaot samting we i hapen. Masta blong mi, we i Katolik tu, i talem se: “!Sipos pris ya i kam long ples ya, bambae mi talemaot tingting blong mi stret long fes blong hem!” Tok ya i mekem mi mi stat tingting se: ‘Man, ol pris oli wantem mane blong yumi nomo, be oli neva tijim Baebol long yumi.’
Lanem Trutok
Nekis taem we mi go dring kofe long ples blong tufala man Gris ya, mitrifala i tokbaot wanem we pris i mekem long mi. Long rod ya, mi stat stadi wetem ol Baebol Studen, hemia nem blong ol Witnes blong Jeova long taem ya. Mi wekap fulnaet blong ridim Baebol mo ol buk we oli tokbaot Baebol. Mi lanem se Helen i no stap safa long pegatri, olsem pris i bin talem, be hem i stap slip nomo long beregraon. (Job 14:13, 14; Jon 11:11-14) !I tru tumas, mi faenem wan samting we i moagud i bitim gol—hemia trutok!
Sam wik biaen, long faswan taem we mi joen long wan miting blong ol Baebol Studen long Garen Tiata long Pitasbeg, mi leftemap han blong mi blong talem se: “Mi lanem moa samting long saed blong Baebol tunaet, i bitim olgeta yia we mi stap olsem wan Katolik.” Biaen, taem oli askem mifala se hu i wantem joen long wok blong prij long nekis dei, mi leftemap han blong mi bakegen.
Ale, long Oktoba 4, 1931, mi tekem baptaes long wota blong soemaot se mi givim laef blong mi finis i go long Jeova. Long semfala taem ya, mi faenem wan haos we mi naf blong rentem. Nao mi karem ol pikinini blong mi oli kam stap wetem mi bakegen, mo mi pem wan haosgel blong givhan long mi blong lukaot long olgeta. Nating se mi gat fulap wok blong mekem long famle blong mi, stat long Janewari 1932 go kasem Jun 1933, mi joen long sam spesel wok blong prij olsem haftaem paenia. Mi spenem 50 kasem 60 aoa evri manis blong tokbaot Baebol wetem ol narafala man.
Samwe long taem ya, mi mitim wan naesfala yang woman we i stap stopem transpot blong mi oltaem blong go mo kambak long wok. Mitufala i stap lukluk mitufala long glas blong trak we mi draevem. Hemia nao olsem wanem mi mitim Mary. Mitufala i fren mo mared long Ogis 1936.
From we mi bin wok plante yia long kampani ya, long 1949 mi gat jans blong jusum wan wok we i givim jans long mi blong kam wan paenia, hemia olgeta we oli prij fultaem. Lasbon gel blong mi, Jean, i bin statem wok blong paenia long 1945, mekem se mitufala i paenia tugeta. Biaen, Jean i mitim Sam Friend, wan brata we i wok long Betel, hedkwota blong ol Witnes blong Jeova long Niu Yok.a Tufala i mared long 1952. Mi gohed blong paenia long Pitasbeg mo mi gat plante Baebol stadi. Wan taem, mi mekem Baebol stadi wetem 14 defdefren famle evri wik. Long 1958, mi ritae long wok ya blong draevem pablik transpot. Afta long taem ya, wok blong paenia i isi moa, from we mi no moa nid blong wok eit aoa evri dei.
Long 1983, Mary i sik. Mi traem lukaot long hem olsem we hem i bin lukaotgud long mi klosap 50 yia nao. Be, long Septemba 14, 1986, hem i ded.
Faenem Ples We Mi Bon Long Hem
Long 1989, Jean mo Sam, tufala i tekem mi mi go wetem tufala long wan asembli long Polan. Mitrifala i visitim ples ya tu we mi gruap long hem. Taem ol ami blong Rasia oli winim ol ples ya, oli jenisim nem blong ol taon mo oli sanemaot plante man, i go long ol narafala kantri. Wan long ol brata blong mi, oli sanemaot hem i go long Istanbul mo wan narafala sista blong mi, oli sanemaot hem i go long Rasia. Mo taem mi askem nem blong vilej blong mi long ol man, oli talem se oli neva harem nem ya.
Nao mi luksave sam bigbigfala hil longwe. Taem mifala i kam klosap moa long ol hil ya, mi luksave sam narafala samting raonabaot long ples ya—wan smol hil, rod we i seraot long tu haf, wan jos, mo wan brij we i krosem wan reva. !Wantaem nomo, mifala i sapraes blong luk wan pos we oli raetem long hem se, “Hosojek”! I no longtaem i pas, Komunis gavman i lusum paoa blong hem, nao oli putumbak prapa nem blong ol vilej.
Haos blong mifala i no moa stap, be oven we mifala i bin yusum blong kuk afsaed, i stap yet we klosap graon i kavremap fulwan. Ale, mi poen i go long wan bigfala tri mo mi se: “Yufala i luk tri ya. Mi mi planem, bifo we mi aot blong go long Amerika. !Yufala i luk olsem wanem hem i kam bigwan!” Afta, mifala i go long beregraon blong traem faenem ol nem blong famle blong mi, be mifala i no faenem wan.
Putum Trutok Fastaem
Taem hasban blong Jean i ded long 1993, Jean i askem mi sipos mi wantem se hem i lego Betel blong kam lukaot long mi. Mi talem long hem se i nogud tumas sipos hem i mekem olsem. Mo kam kasem naoia, tingting blong mi long saed ya i no jenis. Mi laef mi wan gogo kasem we mi gat 102 yia. Be nao, i nidim blong mi go long haos blong ol olfala. Mi stap yet olsem elda long Kongregesen blong Belevu long Pitasbeg, mo evri Sande, ol brata oli kam tekem mi blong go long ol miting blong Haos Kingdom. Nating se mi no moa prij plante naoia, nem blong mi i stap yet long lis blong ol paenia we oli gat problem long saed blong helt.
Long ol yia we oli pas, mi glad tumas blong joen long ol spesel skul we Watch Tower Sosaeti i mekem blong trenem ol elda. Las Desemba, mi joen long Kingdom Ministri Skul, wan kos blong trenem ol elda blong kongregesen. Mo long Epril 11, long yia ya, Jean i tekem mi mi go long Memoriol blong ded blong Kraes, wan lafet we mi glad tumas blong joen long hem evri yia stat long 1931.
Ol man ya we mi bin stadi Baebol wetem olgeta, naoia sam long olgeta oli elda, sam oli misinari long Saot Amerika, mo sam narafala oli stap mekem wok blong Jeova wetem ol famle blong olgeta. Tri long ol pikinini blong mi—Mary Jane, John, mo Jean—wetem ol pikinini mo smol bubu blong olgeta tu, oli stap gohed yet long wok blong Jeova God. Prea blong mi se, wan dei bambae narafala gel blong mi, wetem ol smol bubu mo ol pikinini blong olgeta, oli mekem sem mak.
Naoia mi gat 105 yia. Be mi stap gohed yet blong leftemap tingting blong olgeta man blong stadi long Baebol, mo tokbaot ol samting we oli lanem long ol narafala man. Yes, mi trastem fulwan se sipos yu stap klosap long Jeova, neva bambae tingting blong yu i foldaon. Ale, yu tu bambae yu save harem gud long samting ya we i moagud i bitim gol, we i save lus—hemia trutok we i mekem yumi frengud wetem Man ya blong Givim Laef, Jeova God.
[Futnot]
a Stori blong Sam Friend i kamaot long Wajtaoa blong Ogis 1, 1986, pej 22-26.
[Tok Blong Pija Long Pej 25]
Taem mi stap draevem pablik transpot
[Tok Blong Pija Long Pej 26]
Long haos blong ol olfala we mi stap long hem naoia
[Tok Blong Pija Long Pej 27]
Saen ya we mifala i faenem long rod long 1989