Edukesen Long Taem We Oli Raetem Baebol
“Yu mas tijim ol samting ya tu long ol pikinini blong yu.”—DUTRONOME 11:19.
1. ?Wanem i soemaot se Jeova i intres tumas long edukesen blong ol man blong hem?
JEOVA i wan Bigfala Man Blong Tijim Man. Hem i no save letem olgeta man blong hem oli stap we oli no gat save. Oltaem hem i rere blong givim save blong hem long olgeta. Hem i tijim olgeta blong oli savegud long wil blong hem mo ol rod blong hem. Long plante taosen yia bifo, stret Pikinini blong hem, wan nomo we hem i gat, i bin stap long saed blong hem, mo hem i lanem blong kam olsem “bigfala man blong wok” blong God. (Proveb 8:30) Taem Jisas i stap long wol ya, hem i talem se: “Mi mi stap talemaot ol samting ya nomo we Papa blong mi i tijim mi finis long hem.” (Jon 8:28) Yes, i no gat wan man nating we i gat sem kaen fasin blong tijim man olsem God. Ilaehu i askem se: “?Hu i save tijim ol man olsem hem i mekem?” (Job 36:22) Profet Aesea i tokbaot Jeova se hem i wan “Bigfala Man Blong Tij” mo i talem long wan profet tok i se: “Olgeta pikinini blong yu, bambae Jeova i tijim olgeta, mo pis blong ol pikinini blong yu bambae i fulap. (Aesea 30:20; 54:13) I tru tumas, Jeova i wantem we olgeta man blong hem oli mas langud mo blong gat plante save.
Edukesen Bifo Olsem Long Taem Blong Ebraham
2, 3. (a) ?Olgeta man blong bifo we oli gat strong bilif oli tingbaot edukesen blong ol pikinini blong olgeta olsem wanem, mo wanem loa we Jeova i givim long Ebraham? (b) ?Wanem bigfala plan blong God taem hem i wantem se laen blong Ebraham i kasem tijing?
2 Wan stampa wok long ol hed blong famle olsem long taem blong Ebraham, hemia se oli mas tijim ol pikinini blong olgeta wetem olgeta we oli stap long haos blong olgeta. Long ol man blong God, edukesen blong ol pikinini i joen wetem fasin blong mekem wosip. Jeova i tokbaot Ebraham, man blong wok blong hem, i se: “Mi mi jusumaot hem blong i save talem strong long ol pikinini blong hem mo long olgeta we bambae oli kamaot biaen long hem, blong oli obei long mi, mo blong oli mekem ol fasin nomo we oli stret mo oli gud. Mo sipos olgeta ya oli mekem olsem, bambae mi mi mekem olgeta samting ya we mi promes finis blong mekem long hem.”—Jenesis 18:19.
3 Ol loa ya blong God i soemaot se Jeova i tingbaot edukesen olsem wan impoten samting. Taswe, God i askem Ebraham, Aesak, mo Jekob blong tijim prapa famle blong trifala long rod blong stret fasin mo jusum stretfala rod, blong mekem se ol pikinini we oli kamaot biaen long olgeta oli save folem ol rod blong Jeova. Olsem nao, promes we Jeova i bin mekem wetem Ebraham long saed blong laen blong hem i save kamtru mo blesing long “olgeta nesen long wol.”—Jenesis 18:18; 22:17, 18, NW.
Edukesen Long Isrel
4, 5. (a) ?Olsem wanem edukesen blong ol man Isrel i defren long edukesen blong ol narafala nesen? (b) ?Wanem i defren olgeta we Encyclopaedia Judaica i makem, mo wanem i mekem se hem i defren?
4 Buk ya Encyclopaedia Judaica i talem se: “Blong kasem save long edukesen long Isrel bifo, Baebol i faswan samting we i givhan.” Jeova i yusum Moses olsem faswan tija blong ol man Isrel. (Dutronome 1:3, 5; 4:5) Moses i talemaot ol tok we Jeova i givim long hem. (Eksodas 24:3) Samting ya i soem se, God nao i stap tijim ol man Isrel. Olsem nao fasin blong edukesen blong ol man Isrel i defren long fasin blong edukesen blong ol narafala nesen.
5 Sem buk ya i gohed blong talem se: “Ol hae edukesen no ol buk we ol man Mesopotamia mo Ijip i stret nomo long olgeta we i raetem. Samting ya i no sem mak long samting we i stap kamaot long ol man long Isrel. Samting we i defren se ol man Isrel oli yusum fasin blong raetem ol leta we i moa isi long ol man Mesopotamia mo Ijip. . . . Ol man oli no mas fogetem se fasin blong raetem ol leta oli impoten long histri blong edukesen. Samting ya i givhan long olgeta blong lego ol kastom blong ol man Ijip, Mesopotamia mo Kenan long saed blong fasin blong raetemdaon ol samting. Fasin blong raet mo rid i no moa makem ol pris mo ol man we oli gat wok blong raetem ol samting, we oli savegud fasin blong rid mo raet we i strong tumas blong kasem save long hem.”
6. ?Wanem pruf we Baebol i soemaot, se stat long histri blong ol man Isrel, oli save rid mo raet?
6 Baebol i givim sam pruf blong soemaot se ol man Isrel oli save rid mo raet. Bifo we oli go insaed long Promes Lan, Jeova i talem long olgeta blong raetem ol loa blong hem long ol pos blong doa blong olgeta mo tu long get blong olgeta. (Dutronome 6:1, 9; 11:20; 27:1-3) I tru se God i no minim se oli rili mas raetemdaon ol tok ya olsem, samting ya i soemaot se ol man Isrel oli savegud wei blong rid mo raet. Ol tok olsem Josua 18:9 mo Jajes 8:14 i soemaot se, ol narafala man we oli wok kolosap long ol lida olsem Moses mo Josua oli save fasin blong raet longtaem bifo ol king oli stanap long Isrel.—Eksodas 34:27; Josua 24:26.
Ol Fasin Blong Tij
7. (a) ?Folem Baebol, long Isrel, hu i givim edukesen long ol pikinini? (b) ?Wan man Franis we i gat big save long Baebol i talem wanem long saed ya?
7 Long Isrel, papa mo mama tufala i joen blong tijim ol pikinini blong tufala taem oli smol nomo. (Dutronome 11:18, 19; Proveb 1:8; 31:26) Long Franis Dictionnaire de la Bible, man we i gat big save long Baebol E. Mangenot i raetem se: “Kasem taem we hem i save toktok, smol pikinini ya i save stat blong lanem sam haf blong Loa ya. Oltaem mama blong hem i stap talem bakegen wan haf long Loa ya long hem. Kasem taem we pikinini ya i kasem save long hem, mama blong hem i save givim narafala haf. Afta we ol pikinini oli lanem ol haf ya finis, mama i save givim ol haf ya we oli raetemdaon finis long olgeta. Olsem nao oli save ridim, mo taem oli stap gru blong kam bigman, oli save gohed blong folem fasin blong wosip blong olgeta from we oli ridim loa ya blong Masta mo oli stap tingtinggud long hem oltaem.”
8. (a) ?Wanem stampa tingting oli yusum long Isrel blong tijim pikinini, be wetem wanem impoten fasin? (b) ?Wanem samting i givhan long olgeta blong tingtingbak long ol samting we oli lanem?
8 Stampa tingting we oli gat blong tijim ol pikinini blong olgeta, i blong mekem se oli save lanem olgeta samting baehat nomo. Ol samting we oli lanem, olsem Loa blong Jeova mo fasin we Jeova i stap joen wetem olgeta, i mas stap strong insaed long hat blong olgeta. (Dutronome 6:6, 7) Oli mas tingting dip long ol samting ya. (Ol Sam 77:11, 12) Blong givhan long ol yangfala mo ol olfala blong tingbaot ol samting ya, oli mas yusum ol defdefren kaen rod blong tijim olgeta long hem. Hemia olsem fasin blong yusum ol leta, ol vas we oli folfolem olgeta long wan Sam we i stat wetem wan defren leta. Folem oda blong alfabet (olsem long Proveb 31:10-31), ol tok we oli stat wetem sem leta mo sem saon nomo. Mo fasin blong yusum ol namba olsem hemia we oli yusum long las haf blong Proveb japta 30. Wan samting we i intres tumas, hemia Kalenda blong Geser, we long Hibru, sam man we oli skulgud oli tijim ol pikinini long hem, blong wan pikinini i save lanem fasin blong tingtingbak.
Ol Samting We Oli Lanem Long Skul
9. (a) ?Wanem impoten haf blong program we ol pikinini blong Isrel oli stap stadi long hem? (b) Wan insaeklopedia blong Baebol i talem wanem long saed blong ol tijing wetem ol lafet we oli mekem evri yia?
9 Edukesen blong ol man Isrel i no blong lanem olgeta blong save rid mo raet nomo. Histri i wan long ol impoten samting we oli bin lanem. Mo tu, oli bin lanem ol gudgudfala wok we Jeova i bin mekem blong olgeta man blong hem, mo hemia i olsem wan stampa samting we oli lanem. Oli mas save samting ya blong histri mo oli mas tijim long ol laen we oli kamaot biaen long olgeta. (Dutronome 4:9, 10; Ol Sam 78:1-7) Mo olgeta lafet we oli mekem evri yia i wan gudfala taem we papa i save tijim ol pikinini long hem. (Eksodas 13:14; Levitikas 23:37-43) The International Standard Bible Encyclopedia i talem se: “Long ol haos blong olgeta, papa i tijim ol pikinini mo hem i eksplenem mining blong ol lafet ya, mo oli tijimgud olgeta blong save olsem wanem God i soemaot Hem Wan long olgeta bifo, mo oli mas stap olsem wanem mo wanem promes blong God long ol man blong Hem long fyuja.”
10. ?Olsem wanem oli trenem ol pikinini gel? ?ol pikinini boe?
10 Papa mama i trenem ol pikinini blong mekem sam wok tu. Oli tijimgud ol pikinini gel blong gat gudhan blong mekem ol wok insaed long haos. Laswan japta blong Proveb i soemaot plante kaen wok we ol woman oli save mekem. Oli mas mekem sam tret blong somap ol kaliko, oli kuk, mekem sam bisnes, mo tu oli lukaotgud blong evri samting long haos oli rongud. Oli tijim ol pikinini boe long olgeta wok we papa blong olgeta i stap mekem blong winim mane, ol wok olsem wok long garen no pem no salem ol samting mo sam narafala wok bakeken. Long sam taem afta, ol rabae, hemia ol tija blong loa oli talem se: “Papa we i no tijim pikinini blong wok, bambae pikinini blong hem i wan stilman.”
11. ?Edukesen long Isrel i soemaot se oli gat wanem plan, mo wanem samting ol yangfala tede oli save lanem long saed ya?
11 Long ol buk blong Proveb, i klia se ol wei we ol man Isrel oli yusum blong tij long saed long speret oli dip. Oli mekem olsem blong tijim olgeta we “oli no gat plante ekspiryens” blong kasem ol gudfala samting ya olsem waes, fasin blong stretem hem, fasin blong gat dip save, blong save skelem ol haf blong wan bisnes, fasin blong jajem ol bisnes, gat save, mo fasin blong tingtinggud . . . ol fasin ya oli soemaot fasin “fraet gud long Jeova.” (Proveb 1:1-7; 2:1-14) Samting ya i pusum ol man blong God tede blong gat wan edukesen we i moa gud.
Ol Pris, Ol Livaet, Mo Ol Profet
12. ?Hu i givhan long papa mo mama blong tijimgud ol pikinini blong Isrel, mo wanem stampa mining blong Hibru wod ya we oli tanem i kam “loa”?
12 Taem papa mama i stap gohed blong tijim ol pikinini blong olgeta, Jeova i yusum ol pris, ol laen blong Livaet we oli no pris, wetem olgeta profet blong tijim olgeta tu. Long laswan taem we hem i blesem ol man blong Livaet, Moses i talem se: “Letem olgeta oli tijim Jakob long ol jajmen blong yu mo long ol loa blong yu long Isrel.” (Dutronome 33:8, 10) Wod ya “loa” long Hibru (toh·rahʹ) i kamaot long wan wod we i minim “soem,” “blong tijim,” “blong givim save.” Encyclopaedia Judaica i talem se: “Taswe mining blong wod ya [torah] i blong ‘tijim,’ no ‘givim save.’ ”
13. ?From wanem Loa blong ol man Isrel i no sem mak long loa we ol narafala nesen oli stap folem?
13 Samting ya i mekem se Isrel i defren long ol narafala nesen, mo long ol nesen long taem blong yumi tu. Ol politik nesen tede oli gat ol loa we bighaf blong ol man oli save sam haf blong olgeta nomo. Taem samfala man oli brekem loa, oli mas pem bigfala mane blong loea i givhan long olgeta. Skul blong loa i blong sam man nomo we oli gat big save long loa. Be long ol man Isrel, God i yusum Loa blong hem blong talemaot long olgeta olsem wanem blong wosip mo blong stap olsem we hem i wantem. Be i defren long ol narafala loa, loa blong God i talem se oli mas laekem God mo ol man raonabaot. (Levitikas 19:18; Dutronome 6:5) Loa ya i no olsem wan buk blong loa nomo. Hem i soem ol bilif, hem i tij mo i soem rod we oli mas folem mo we oli mas lanem.
14. ?From wanem risen Jeova i sakemaot ol pris long laen blong Livaet? (Malakae 2:7, 8)
14 Taem ol pris wetem ol Livaet oli gat strong bilif long God, oli mekemgud wok blong olgeta blong tijim ol man blong God. Be plante taem, ol pris oli no moa tinghevi long wok blong olgeta blong tijimgud ol man. From we oli no moa tijimgud Loa blong God long olgeta man, ol pris wetem olgeta man oli kasem trabol. Samwe yia 700 B.K.T.a Jeova i talem profet tok ya se: “Bambae ol man blong mi oli stap kwaet, from we oli no gat save. From we yu bin sakemaot ol save blong mi, bambae mi mi sakemaot yu blong yu no moa wok olsem pris blong mi. Mo from we yu bin gohed blong fogetem ol loa blong God blong yu, bambae mi tu mi fogetem ol pikinini blong yu.”—Hosea 4:6.
15. (a) ?Wetem ol pris, hu nao Jeova i stanemap blong tijim ol pikinini blong Isrel, mo wan man we i gat big save long saed blong Baebol i tokbaot wok blong olgeta olsem wanem? (b) ?Taem Isrel mo Juda i no wantem stanap long save blong Jeova mo folem rod blong hem, wanem i hapen long olgeta?
15 Olsem ol pris, Jeova i putumap olgeta profet olsem ol tija blong tijim ol man blong hem. Yumi ridim se: “Jeova i yusum ol profet blong hem wetem olgeta we oli stap lukluk ol vison blong givim woning long Isrel mo Juda i se: ‘Yufala i mas lego ol nogud rod blong yufala mo yufala i folem ol oda blong mi, blong folem olgeta loa we mi bin givim long ol bubu blong yufala bifo mo mi sanem ol profet blong mi blong talemaot long yufala.’ ” (2 King 17:13) Roland de Vaux, wan Franisman we i gat big save long Baebol, i tokbaot wok blong ol profet ya we oli wok olsem tija, i se: “Ol profet tu oli gat wan spesel wok blong tijim ol man. Wok ya i impoten olsem wok ya blong olgeta blong talemaot fyuja. Ol profet tok we God i givim long olgeta oli mekem se ol man oli tingbaot tok blong olgeta olsem tok blong God nomo. I tru se taem ol king oli bin rul, ol profet oli tijim ol man blong savegud long God mo blong gat gudfala fasin. Mo, yumi save talem tu se, oli nambawan long olgeta narafala tija, be ol man oli no wantem lesin oltaem long olgeta.” From we ol pris mo ol man Livaet oli no moa tijimgud ol man blong Jeova mo oli no moa harem ol tok blong ol profet, ol man Isrel oli no moa folemgud ol rod blong Jeova. Ale ol man Asiria oli winim ol man Sameria long 740 B.K.T., mo Babilon i spolemgud Jerusalem mo haos prea blong hem long 607 B.K.T.
Edukesen Taem Oli Stap Kalabus Mo biaen Long Hem
16, 17. (a) ?Oli fosem Daniel mo trifala fren blong hem blong oli mas go long skul blong lanem wanem? (b) ?Nating se oli stap skul long Babilon be wanem i givhan long olgeta blong holemstrong yet long Jeova?
16 Ten yia bifo we Babilon i spolem Jerusalem, King Nebukanesa i karem King Jeoakin mo wan grup blong ol prins mo sam haeman i go long Babilon. (2 King 24:15) Long medel blong olgeta ya i gat Daniel wetem trifala narafala yangfala man. (Daniel 1:3, 6) King Nebukanesa i givim wan oda se fo yangfala ya bambae i go long wan kos blong tri yia blong lanem “blong raet long lanwis blong ol man Kaldea.” Mo antap bakeken, “evri dei oli givim long olgeta sam haf blong ol gudfala kakae blong king mo haf blong waen we hem i dring long hem.” (Daniel 1:4, 5) Samting ya i denja tumas from sam risen. I luk olsem we oli no wantem tijim lanwis ya nomo long tri yia. Wod ya “Kaldea” long haf ya, sam man oli ting se hem i no tokbaot “olgeta man blong nesen ya Babilon, be grup blong ol man ya we oli gat big save nomo.” (The Soncino Books of the Bible) Long ol tok blong hem we i tokbaot Daniel, C.F. Keil i talem se: “Daniel wetem ol fren blong hem oli mas skul long ol waes blong ol pris blong ol man Kaldea mo olgeta man we oli gat moa save, we oli bin tijim olgeta long skul blong Babilon.” Plante long ol kakae long haos blong king, Loa blong Moses i tabu long olgeta, ale samting ya i save pulum olgeta tu blong brekem loa. ?Be oli mekem olsem wanem?
17 Daniel, we hem i tok long nem blong fo yangfala Hibru ya, i talemaot klia, i stret long taem we ol man oli stat blong kakae mo dring, se ol yangfala ya bambae oli no kakae mo dring wan samting nating we i save spolem voes blong tingting blong olgeta. (Daniel 1:8, 11-13) Jeova i blesem fasin blong holemstrong blong olgeta mo i kwaetem tingting blong man Babilon ya we i lukaot long bisnes ya. (Daniel 1:9, 14-16) Long ol tri yia we ol fo yangfala Hibru ya oli mas stadi long plante kastom blong ol man Babilon, mo ol narafala samting we oli hapen long laef blong olgeta biaen, ol samting ya oli no mekem fofala man ya oli lego long Jeova mo long klin wosip blong hem. (Daniel, japta 3 mo 6) Jeova i no letem wan samting i kamaot blong spolem olgeta long tri yia haf we oli stap long haeskul long Babilon. “Long olgeta pikinini ya, fo long olgeta, trufala God i givim save mo fasin blong luksave long ol samting we oli raetem mo fasin waes. Mo Daniel hem wan i save kasemsave long olgeta vison mo ol drim. Long saed blong evri fasin blong waes mo blong kasem save, we king ya i askem kwestin long olgeta, hem i faenem se oli mekem ten taem moa i bitim olgeta pris we oli wokem majik mo olgeta kleva we oli stap olbaot long kingdom blong hem.”—Daniel 1:17, 20.
18. ?Taem Isrel i kamaot long kalabus long Babilon, wanem bigfala wok we i stat bakegen long Juda?
18 Taem oli kamaot long kalabus long Babilon, Esra i mekem bigfala wok ya blong statem edukesen bakegen. Hem i wan pris we “i mekemrere hat blong hem finis blong ridimgud loa blong Jeova, mo blong mekem hem i wok, mo blong tijim ol man Isrel long ol rul mo long stret fasin.” (Esra 7:10) Mo olgeta man Livaet we oli gat strong bilif oli givhan long hem mo “oli stap eksplenem ol loa long olgeta man.” (Nehemaea 8:7) Esra i “savegud long wok blong mekem ol kopi blong loa.” (Esra 7:6) Long taem blong Esra, ol tija blong Loa ya oli kam antap olsem wan grup.
Ol Skul Blong Ol Rabae
19. ?Wanem grup blong ol tija we i kamaot long Isrel taem Jisas i kam long wol, mo wanem impoten risen nao Jisas wetem ol disaepol blong hem oli no go long ol haeskul blong ol man Jyu?
19 Taem Jisas i kam long wol, ol tija blong Loa oli kam ol nambawan tija, be oli stap folem ol kastom blong olgeta i winim we oli stap folem ol tru tijing blong Tok blong God. Oli wantem se ol man oli mas kolem olgeta se “Rabae,” hemia i wan taetel nem we i minim se “Bigfala Man blong mi we i Nambawan.” (Matyu 23:6, 7, NW) Long Grik haf blong Baebol, ol tija blong Loa oli joen plante taem wetem ol Farisi, mo sam long ol Farisi ya oli tija blong Loa. (Ol Wok 5:34) Yes, Jisas i tok strong long ol Farisi mo ol tija blong Loa from we oli mekem tok blong God i olsem nating nomo, from we oli holem kastom mo oli stap tijing “tok blong man nomo.” (Matyu 15:1, 6, 9) Yumi no sapraes se Jisas wetem plante long ol disaepol blong hem oli no bin skul long skul blong rabae.—Jon 7:14, 15; Ol Wok 4:13; 22:3.
20. ?Ol samting we yumi luk long stadi ya we i tokbaot edukesen long taem blong Baebol bifo i soemaot wanem long yumi, mo wanem i soemaot se ol man blong Jeova oli nidim edukesen?
20 Skul we yumi luk long taem we oli raetem Baebol i soemaot se Jeova i wan Bigfala Tija blong ol man blong hem. God i yusum Moses blong stanemap edukesem long Isrel. Be taem plante yia oli pas, ol man Jyu we oli stanemap sam haeskul, oli gat wan fasin blong tijim ol man long ol tok we oli no laenap wetem Tok blong God. Jisas i no bin go long skul olsem blong ol man Jyu, be i no gat wan tija long taem blong hem we i save tij olsem hem. (Matyu 7:28, 29; 23:8; Jon 13:13) Hem i givim oda long ol disaepol blong hem tu blong oli save tijim ol man, gogo kasem en blong ol nogud fasin blong wol ya. (Matyu 28:19, 20) Blong mekem olsem, ol disaepol blong Jisas oli mas kam gudfala tija. Blong mekem olsem oli nidim edukesen. Taswe yumi save askem se: ?Long taem blong yumi tede, ol Kristin oli tingbaot skul olsem wanem? Yumi save faenemaot ansa blong kwestin ya long narafala nekis haf.
[Futnot]
a B.K.T. i minim bifo Kristin taem
Kwestin Blong Tingtingbak
◻ ?From wanem yumi save sua se Jeova i intres long edukesen blong ol man blong hem?
◻ ?Wanem i soemaot se edukesen blong ol man Isrel i defren long edukesen blong ol narafala nesen?
◻ ?Ol pikinini blong Isrel oli gat wanem kaen edukesen?
◻ ?Oli gat wanem fasin blong tij long Isrel?
◻ ?From wanem Jisas mo ol disaepol blong hem oli no go long ol haeskul blong ol man Jyu?
[Tok Blong Pija Long Pej 14]
Daniel wetem ol fren blong hem i no tanem baksaed blong olgeta long Jeova taem oli fosem olgeta blong stap skul long Babilon