Wan Smol Aelan i Lanem Yumi Long Wan Bigfala Samting

RAPA NUI i wan aelan we i bigwan olsem 170 kilometa, i gat volkeno, be i no gat plante bus long hem. Hem i stap hem wan longwe long ol narafala aelan we ol man oli stap long olgeta.a Naoia, smol aelan ya i stap olsem wan ples we i soemaot ol yia bifo, speseli ol bigbigfala tamtam we oli bin wokem long ston, nem blong olgeta moai. Ol man bifo oli smat blong katem ol ston ya.

Oli katem ol moai long ol ston blong volkeno. Sam long olgeta, oli berem long graon gogo bigbigfala hed blong olgeta nomo i stap afsaed. Sam narafala, ful bodi blong olgeta i stap yet afsaed long graon, mo samfala bakegen, oli gat wan flas hat we oli kolem pukao long hed blong olgeta, we ol man oli katem long ston. Bighaf blong ol moai, ol man oli neva finisim, oli stap olbaot long ol hol mo long rod, i olsem we ol man oli bin sakem ol tul blong olgeta mo oli ronwe. Long sam ples, i gat wanwan i stanap i stap, mo long sam narafala ples, maet i gat samwe 15 i stanap long wan laen. Evriwan i tanem baksaed blong olgeta long solwota. Yumi kasem save from wanem ol moai oli pulum tingting blong ol man we oli kam long ples ya.

Long ol laswan yia, ol man blong sayens oli jes stat blong kasem ol save we i haed long saed blong ol moai. Mo tu, oli stat save from wanem laen blong man we i bin katem ol ston ya fastaem hem i bigwan, be wantaem nomo hem i lus. Ol samting we oli stap faenemaot oli givhan long yumi bigwan, oli no jes soemaot samting we i hapen bifo. Encyclopædia Britannica i talem se oli “lanem ol man tede long wan bigfala samting.”

Oli lanem yumi se yumi mas lukaotgud long wol, speseli ol samting we oli sapotem laef long wol. I tru, wol i bigwan, mo i gat plante moa laef samting long hem i bitim wan smol aelan. Be hemia i no min se yumi no mas lesin long woning we yumi kasem from Rapa Nui. Naoia, yumi tekem smoltaem blong tingtingbak long sam bigfala samting we oli bin hapen long Rapa Nui. Bambae yumi stat long yia 400 K.T.,b taem ol faswan famle oli kam long Rapa Nui long kenu. Long taem ya, ol pijin blong solwota nomo oli stap blong lukluk ol man ya.

Aelan We i Olsem Paradaes

Aelan ya i no bin gat plante defdefren kaen flaoa mo gras long hem, be i bin gat plante pamtri, hauhau, wud ya toromiro, wetem sam smosmol tri, gras, mo lif we i smel gud. I bin gat sikis defren kaen pijin blong graon, olsem hoknaet, wael faol, mo nasiviru. Mo tu, buk ya Discover i talem se fastaem, Rapa Nui i “ples we fulap pijin blong solwota oli kam long hem blong mekem pikinini, i bitim ol narafala aelan long Polinesia mo ating long ful Pasifik.”

Ating ol faswan man we oli kam stap long aelan ya, olgeta nao oli karem ol faol mo rat i kam, from we oli laekem blong kakae ol samting ya. Mo oli karem taro, yam, kumala, banana, mo sugaken tu. Graon blong aelan ya i gud, taswe oli stat wantaem nomo blong brasem mo planem garen. Taem moa man oli kam, oli mekem moa garen. Be Rapa Nui i no bigwan, mo nating se i gat fulap bus, be hem i no gat plante tri.

Histri Blong Rapa Nui

I gat tri rod we ol man oli bin yusum blong faenemaot ol samting long saed blong Rapa Nui bifo, hemia: oli stadi long paoda we i stap insaed long ol flaoa, oli digim graon blong faenem ol samting blong bifo, mo oli stadi long ol olfala ston. Faswan rod, oli tekem paoda blong ol flaoa we i fas long sofmad blong ol lugun mo wota. Taem oli stadi long hem, oli faenemaot ol defdefren gras mo flaoa we oli bin gru long ol handred yia we oli pas finis, mo oli luk sipos oli plante no nogat. Paoda blong flaoa we oli faenem dip moa long sofmad ya, hemia i olfala moa.

Tufala narafala rod ya, hemia blong digim graon, mo stadi long ol olfala ston. Oli yusum tufala rod ya long ol samting olsem ol haos, tul, moai, mo ol bun blong ol anamol we ol man oli bin kakae. Ol man Rapa Nui bifo, oli bin droem pija nomo blong raetemdaon ol stori blong olgeta, mo i hadwok blong save mining blong olgeta. Taswe, ol man blong stadi oli makem sam samting we oli hapen long ol yia bifo we ol waetman oli kam long aelan ya, be oli no sua long olgeta, mo oli no save pruvum. Mo tu, sam samting we oli bin hapen, olsem i stap long lis daon, maet oli bin hapen long semtaem nomo. Olgeta yia ya oli long Kristin Taem.

400 Samwe long 20 kasem 50 man Polinesia oli kamtru long ples ya. Ating oli kam long ol kenu we oli longfala olsem 15 mita, no maet oli longlongfala moa we oli fasem tutu, mo oli naf blong karem 8,000 kilo wantaem.

800 I no moa gat plante paoda blong ol tri long sofmad. Samting ya i soem se ol man ya oli stat blong katemdaon ol bus. Paoda blong gras i plante moa, hemia i soem se gras i stap gru long graon we i no moa gat bus long hem.

900-1300 Wan hip long evri 3 hip bun blong anamol we oli kakae long ol yia ya, oli bun blong dolfin. Blong karem ol dolfin oli kam soa, oli yusum ol bigbigfala kenu we oli katem long stamba blong ol pamtri. Oli yusum ol bigfala wud tu blong givhan long olgeta blong karem mo stanemap ol moai. Long ol yia ya, oli katem plante moai. Oli planem plante moa garen, mo oli nidim plante faeawud, mekem se bus i stap lus.

1200-1500 Wok blong katem ol moai i gohed strong. Ol man Rapa Nui oli yusum fulap samting blong katem ol moai mo ol ston we oli stanemap ol moai long olgeta. Wan woman we i stadi long ol samting we oli digimaot long graon, nem blong hem Jo Anne Van Tilburg, i raetem se: “Fasin blong laef blong ol man Rapa Nui i pulum olgeta blong katem moa moai mo mekem oli bigbigfala moa.” Woman ya i talem se “long 800 kasem 1,300 yia oli bin katem samwe long 1,000 moai . . . hemia wan blong evri 7 no 9 man we oli laef long taem ya.”

I luk olsem we oli no mekem wosip long ol moai, be oli yusum olgeta blong mekem kastom taem oli berem dedman mo long saed blong garen blong olgeta. Maet oli bin ting se oli haos blong ol spirit. Mo tu, i luk olsem we oli saen blong paoa, haenem mo laen blong hemia we i katem.

1400-1600 Long ol yia ya, namba blong ol man long aelan ya i kasem 7,000 no 9,000. Ol laswan bus oli lus, maet hemia from we i no moa gat ol pijin we oli bin maredem ol flaoa mo saksakem ol sid olbaot. Buk ya Discover i talem se: “Evri kaen pijin blong ples ya oli lus olgeta.” Oli faenemaot se ol rat tu oli spolem ol bus, from oli kakae ol sid blong pamtri.

I no longtaem, graon i stap brobrok olbaot, ol reva oli kam drae, mo i no moa gat plante wota blong dring. Afta long yia 1500, i no moa gat bun blong dolfin, maet from we ol manples oli no moa save faenem sam bigbigfala wud blong katem kenu long hem. Naoia, i no moa gat rod blong man i aot long aelan ya. Ol man oli hanggri tumas, nao oli kakae ol pijin blong solwota gogo ol pijin ya oli lus evriwan. Biaen, oli kakae faol.

1600-1722 Garen i no moa givim gudfala kakae, from se i no moa gat bus, oli no givim spel long graon, mo graon i no moa rij. Hanggri i kam antap bigwan. Ol man Rapa Nui oli seraot long tu grup we tufala i agensem tufala. Laef blong ol man i stat kam olbaot, maet oli stap kakae olgeta bakegen. Naoia i gat plante man blong faet long aelan ya. Ol man oli fraet, oli girap oli go stap long ol hol blong ston. Samwe long yia 1700, namba blong ol man i godaon kasem 2,000.

1722 Man Holan ya Jacob Roggeveen we i wokbaot blong faenem ol niufala ples, hem i faswan waetman blong kam long aelan ya. Hem i kasem ples ya long Ista, taswe hem i kolem ples ya se Ista Aelan. Hem i talemaot faswan tingting blong hem i se: “[Ista Aelan] i luk olsem wan ples we oli spolem finis, i mekem mi mi tingbaot wan draeples we ol man blong hem oli pua bitim mak.”

1770 Long taem ya, sam vilej oli girap oli stat kafsaedem ol moai blong ol vilej we oli enemi blong olgeta. Long 1774, wan Inglis man we i stap wokbaot blong faenem ol niufala ples, Kapten James Cook, i kam long ples ya, mo hem i luk ol moai we oli kafsaedem finis.

1804-1863 Plante moa man blong narafala ples oli stap kam long aelan ya. Fulap man long aelan ya oli ded from ol sik mo from we oli wok slef, olsem long ol narafala aelan blong Pasifik. Kastom blong  Rapa  Nui i lus nao.

1864 Naoia olgeta moai oli folfoldaon, mo oli karemaot hed blong plante long olgeta.

1872 I gat 111 manples nomo i stap.

Long 1888, Rapa Nui i kam wan provins blong Jili. Long ol laswan yia, aelan ya i gat samwe 2,100 man long hem we oli kam long ol defdefren laen. Gavman blong Jili i makem aelan ya olsem wan ples blong soemaot ol samting blong bifo. Blong holemtaet histri mo fasin blong laef blong Rapa Nui, oli stanemap plante moai bakegen.

Yumi Lanem Wan Samting

?From wanem ol man Rapa Nui oli no luksave se bambae oli kasem trabol mo from wanem oli no traem stop? Ridim toktok blong ol man we oli stadi long bisnes ya.

“Ol bus . . . oli no jes lus wantaem nomo—oli stat lus sloslou, samting ya i tekem plante yia . . . Ating ol man long aelan ya oli no wantem lesin long eni man we i traem blong givim woning blong no moa katemdaon ol bus. Olgeta we oli mekem bisnes blong katem ol samting long wud, ol haeman blong gavman, mo ol jif, oli win.”—Discover.

“Oli kasem nogud frut from rod we oli folem blong soemaot tingting blong olgeta long saed blong wosip mo politik. Aelan blong olgeta i kam olsem wan sado nomo blong trufala samting we i stap fastaem.”—Easter Island—Archaeology, Ecology, and Culture.

“Samting we i kamaot long Rapa Nui i soem se i no jes ol faktri mo ol bigbigfala taon we oli stap spolem ples, mo we oli wantem bos long ol samting we God i wokem raonabaot long yumi, be hemia from ol man nomo we oli gat fasin ya.”—National Geographic.

?Olsem wanem sipos ol man tede oli no wantem jenisim fasin blong olgeta? ?Olsem wanem sipos oli gohed long bigfala aelan ya blong yumi, wol ya, blong folem wan fasin blong laef we i spolem wol mo ol samting blong hem? Wan man blong raetem buk i talem se yumi laki moa i bitim Rapa Nui. ?From wanem? Yumi gat “stori blong ol laen we oli lus finis,” olsem woning.

Be, maet yu askem se: ?Ol man oli stap lesin long woning ya? Ating yumi mas talem se nogat, taem yumi lukluk olsem wanem we oli stap spolem ol bus mo ol laef samting long wol ya. Linda Koebner we i raetem Zoo Book, i talem se: “Naoia, yumi no save luk wanem frut we bambae i kamaot sipos yumi spolem wan, tu, no fifti kaen laef samting long wol. Ol samting we oli stap lus, oli stap jenisim wol ya be yumi no kasem save yet long trabol we bambae i kamaot from.”

Tingbaot wan man blong mekem trabol we i stap tekemaot ol wanwan skru blong plen. Hem i no save weswan skru nao bambae i mekem se plen i no moa save flae. Be taem we hem i karemaot impoten skru ya, plen ya i stap long denja. Maet hem i no foldaon long nekis taem we hem i flae, be hem i mas foldaon samtaem. Long sem fasin, ol man oli stap tekemaot ol wanwan “skru” blong wol ya, hemia i min se oli stap spolem 20,000 defren kaen laef samting evri yia, mo oli no gat tingting blong stop. ?Hu i save wetaem bambae oli kasem mak we ol samting i no moa save kamgud? ?Mo sipos oli gat save long samting ya fastaem, bambae oli stop no nogat?

Buk ya Easter Island—Earth Island i talem wan impoten samting: “Man no woman ya we i bin katemdaon laswan tri [long Rapa Nui] i save se hemia laswan tri. Be hem i gohed nomo blong katemdaon.”

“Yumi Mas Jenisim Skul”

Easter Island—Earth Island i talem se: “Blong gat wan fiuja, yumi mas jenisim skul blong yumi. Ol god blong yumi naoia, olsem mane, sayens, bigfala save, flas fasin blong laef, mo fasin blong traem winim narafala, yumi ting se oli gat olgeta paoa. Be oli olsem ol bigbigfala moai we oli stanap antap long ol ston long Ista Aelan. Ol wanwan vilej oli traehad blong stanemap moai we i bigfala moa i winim narafala vilej. . . . Oli traehad bigwan long wok ya blong katem, karem, mo stanemap ol moai, . . . wan wok we i stap spolem ol samting we oli nidim blong laef, mo we i blong nating nomo.”

Wan waes man bifo i talem se: “Mi mi save we i no gat man i save wanem samting bambae i kamtru long laef blong hem, mo we i no gat man i save kam bos long laef blong hem.” (Jeremaea 10:23) Man We i Wokem yumi nomo i naf blong soemaot olsem wanem blong “bos long laef” blong yumi. Hem nomo i naf blong tekemaot yumi long trabol we yumi stap long hem. Long Baebol, hem i promes blong mekem olsem. Baebol i tokbaot plante laen blong man bifo we oli kasem gudfala frut mo nogud frut. Yes, buk ya i ‘olsem laet we oltaem hem i stap soemaot rod blong yumi, mo i stap lidim yumi’ long ol trabol taem ya.—Ol Sam 119:105.

Man we i obei mo folem rod ya, bambae i save kasem paradaes we i gat pis mo plante samting long hem. Hemia wan niufala wol we smosmol aelan ya blong Saot Pasifik, Rapa Nui, bambae i stap long hem tu.—2 Pita 3:13.

[Futnot]

[Map blong pija long pej 15]

(Lukluk niuspepa)

Ista Aelan

[Credit Line]

Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdon, Inc.

[Tok blong pija long pej 15]

“Oli wokem samwe long 1,000 moai”

[Tok blong pija long pej 17]

Fulwol wetem ol smosmol aelan tu bambae i kam paradaes