Ol Wari Mo Traem Blong Ol Yangfala Tede

NATING sipos yangfala i gat wan gudfala laef, be long yangtaem blong hem, tingting blong hem i no stap kwaet. Bodi blong ol yangfala i stap jenis mo oli sek long ol niufala filing we i kasem olgeta. Evri dei, ol tija mo ol narafala yangfala oli traem fosem olgeta blong mekem sam samting. Televisin, ol sinema, miusik, mo Intenet, oli gat paoa long olgeta. From samting ya, ripot blong Yunaeted Nesen i talem se yangtaem “i wan taem we ol yangfala oli stap traehad blong kam bigman, mo klosap oltaem oli wari mo tingting blong olgeta i hevi.”

From we ol yangfala oli no gat plante save yet, bighaf blong olgeta oli no naf blong winim wari mo tingting we i hevi, long wan gudfala fasin. (Ol Proveb 1⁠:⁠4) Sipos i no gat wan narafala blong lidimgud olgeta, oli save foldaon isi nomo long ol rabis fasin. Olsem nao, ripot blong Yunaeted Nesen i talem se: “Ol stadi oli soemaot se plante man mo woman oli stat tekem drag taem oli yangfala nomo.” Sem mak long plante narafala nogud fasin, olsem raf fasin mo rabis fasin blong seks.

Sam papa mama oli talem se ol samting ya i stap hapen long “ol puaman nomo” no long sam laen nomo. Be plante taem tingting ya i no stret. Ol trabol tede i stap kasem olkaen yangfala, nomata se oli rij no oli pua, oli kamaot long famle we i gat haenem no nogat, mo nomata wanem kala blong skin oli gat. Buk blong Scott Walter i talem se: “Maet yu ting se ‘stronghed yangfala we i brekem loa’ i minim nomo sam yangfala blong taon we oli gat 17 yia, mama blong olgeta i pua mo i dipen long mane we gavman i givim. Sipos yu tingting olsem, ating yu yu no gat save long ol samting we i stap hapen long taem blong yumi. Yangfala we i mekem trabol tede, hem i save gat waet skin, i save stap long wan gudfala haos mo long wan famle we i gat mane, maet i no kasem (nating) 16 yia yet, mo tu, maet hem i boe no hem i gel.”

?Be from wanem plante yangfala tede oli foldaon long ol rabis fasin ya? ?Ol yangfala bifo, olgeta tu oli bin kasem traem, mo sam samting i bin pulum olgeta? Yes. Be tede yumi stap long wan taem we Baebol i talem se ‘laef i strong tumas.’ (2 Timoti 3⁠:​1-5) Ol yangfala naoia oli gat ol trabol mo wari we ol yangfala bifo oli no save long olgeta. Bambae yumi tokbaot sam long olgeta ya.

Ol Jenis Insaed Long Famle

Tingbaot olsem wanem famle laef i jenis. Wan niuspepa (Journal of Instructional Psychology) i talem se: “Bitim wan long evri tri pikinini long Amerika, papa mama blong olgeta i divos bifo we pikinini i gat 18 yia.” Sem mak long plante narafala rij kantri. Taem papa mama i seraot, ol yangfala oli mas winim plante nogud filing mo wari. Niuspepa ya i talem se: “Klosap olgeta pikinini we mama papa blong olgeta i seraot i no longtaem, oli faenem i had blong mekem skulwok blong olgeta mo blong joengud wetem ol narafala yangfala long skul. Samting ya i moa isi long ol pikinini we mama papa blong olgeta i stapgud tugeta, no long ol pikinini we longtaem finis mama nomo i lukaot long olgeta, no long ol pikinini we papa no mama blong olgeta i mared bakegen . . . Mo tu, plante pikinini we papa mama blong olgeta i divos, filing blong olgeta i olbaot mo oli no tinghae long olgeta bakegen.”

Famle laef i jenis tu from we naoia plante moa mama oli go long wok evri dei. Stadi we oli mekem long Japan long ol stronghed yangfala we oli brekem loa, i soem se ol famle we papa mama tugeta i wok, oli faenem i had moa blong lukaotgud long ol pikinini blong olgeta, i bitim ol famle we wan nomo i wok mo narawan i stap long haos.

I tru se plante famle oli nidim we papa mama tugeta i wok, blong oli save kasem ol samting blong laef. Mo tu, taem tufala tugeta i wok, ol yangfala oli save gat sam moa samting blong mekem laef blong olgeta i gud lelebet. Be i gat sam nogud samting long saed ya tu. Evri dei afta skul, plante milian pikinini oli kambak long wan haos we i no gat man long hem. Taem papa mama i kamhom, tufala i taed mo tufala i tingting tumas long wok blong tufala. ?Wanem samting i kamaot from? Ol papa mama oli no tektaem blong tijim ol yangfala blong olgeta mo toktok long olgeta. Wan yangfala i talem wetem sore se: “Famle blong mifala i no moa spenem taem tugeta.”

Plante man we oli luk fasin ya, oli talem se ol yangfala oli no gat wan gudfala fiuja. Dokta Robert Shaw i talem se: “Mi ting se ol fasin we ol papa mama oli bin tekem long ol 30 yia we i pas, oli mekem we pikinini i no harem se hem i klosap long papa mama blong hem, hem i no save storian gud wetem ol narafala, hem i faenem i hadwok blong lanem samting, mo hem i no wantem se narafala i bos long hem. Ol papa mama oli slef long ol tingting blong wol ya, se oli mas gat plante sas samting, mo oli mas kam moa hae long wok blong olgeta. From samting ya, oli spenem plante moa aoa long wok mo oli spenem moa mane tu, nao oli no gat taem blong mekem ol samting we oli mas mekem blong stap klosap long pikinini blong olgeta.”

Wan narafala samting we i mekem i nogud long ol yangfala: Taem papa mama i wok, pikinini i pasem plante aoa hem wan nomo. Taem papa mama i no stap blong lukaot long hem, i isi nomo blong hem i kasem trabol.

Tingting i Jenis Long Saed Blong Fasin Stretem

Tingting long saed blong wok blong papa mama blong stretem pikinini i stap jenis tu. Samting ya i mekem i nogud long ol yangfala tede. Dokta Ron Taffel i talem stret se plante papa mama “oli sakemaot wok ya blong olgeta.” Taem oli mekem olsem, ol yangfala oli no gat ol rul mo loa blong givhan long olgeta blong gruap gud.

I luk olsem we sam papa mama oli gat tingting ya from we taem oli yangfala, papa mama blong olgeta oli no bin stretem olgeta long gudfala fasin. Taswe oli wantem kam fren blong ol pikinini blong olgeta, oli no wantem stretem olgeta. Wan mama i talem se: “Mi mi isi tumas long pikinini blong mi. Papa mama blong mi tufala i strong tumas long mi; ale mi mi no wantem mekem i sem mak long pikinini blong mi. Be tingting blong mi i rong.”

?Sam papa mama oli go kasem wanem mak blong mekem i isi long ol pikinini blong olgeta? Wan buk (USA Today) i talem se: “Long New York, Texas, Florida, mo California, oli stadi long klosap 600 yangfala we oli stap kasem tritmen blong winim problem ya blong tekem drag. Stadi ya i soem se 20% long olgeta oli serem ol drag wetem papa mama blong olgeta, mo 5% long olgeta, papa mama blong olgeta nao oli bin givim ol drag olsem mariuana long olgeta fastaem.” ?Wanem i save pulum wan papa no mama blong mekem wan krangke samting olsem? Wan mama i talem se: “Mi bin talem long gel blong mi se i moagud we hem i yusum drag long haos nomo blong mi mi save lukluk hem, i nogud we hem i mekem long fasin haed.” Samfala oli ting se sipos oli serem drag wetem ol pikinini blong olgeta, hemia wan rod blong “kam klosap” long pikinini.

Paoa Blong Ol Niuspepa Mo Televisin

Antap long ol samting ya, ol niuspepa mo televisin oli gat bigfala paoa long ol yangfala. Woman ya Marita Moll i mekem wan stadi we i soemaot se, long Yunaeted Stet, ol yangfala oli lukluk televisin no pleplei wetem kompiuta blong fo aoa mo 48 minit evri dei.

?Samting ya i gud no i nogud? Buk ya Science i talem se, “sikis bigfala kampani long Yunaeted Stet,” we wan long olgeta hemia Medikal Asosiesen blong Amerika, oli agri fulwan se raf fasin long televisin mo long ol vidio kaset i save pulum “pikinini blong kam kros mo wantem faet.” Buk ya i talem tu se: “Ol man we oli gat save long bisnes ya oli agri nomo. Be ol narafala oli no kasem save long ol woning we oli kamaot oltaem se raf fasin long televisin mo long ol vidio kaset i stap mekem ol man oli kam raf moa.”

Tingbaot ol vidio kaset blong miusik. Plante papa mama oli sek taem oli luk olsem wanem sam vidio kaset blong miusik oli soemaot klia ol fasin blong seks. ?Ol vidio kaset ya oli gat paoa long fasin blong yangfala? Yes. Wan stadi we oli mekem long 500 studen long haeskul, i soemaot se “ol singsing we oli tokbaot raf fasin oli mekem ol yangfala oli kam kros long tingting blong olgeta mo oli wantem faet.” Wan narafala stadi we oli jes mekem, i soemaot se “ol yangfala we oli pasem plante taem blong lukluk ol vidio kaset . . . blong rap miusik we oli soemaot seks mo raf fasin, oli folem ol fasin ya long laef blong olgeta, i bitim ol narafala yangfala.” Stadi ya we oli mekem long 500 gel i soemaot se ol gel we oli lukluk ol vidio kaset olsem, olgeta ya nao we oli kilim tija, polis i holem olgeta, mo oli slip olbaot.

Ol Yangfala Mo Ol Kompiuta

Long ol laswan yia, kompiuta i gat bigfala paoa long tingting blong ol yangfala. Niuspepa ya Pediatrics i talem se: “Long ol laswan yia, plante moa man oli gat prapa kompiuta blong olgeta. Long kantri ya [Yunaeted Stet], 66 pesen blong ol famle we pikinini blong olgeta i skul (pikinini we i gat 6-17 yia) oli gat kompiuta . . . Long yia 1998, long Yunaeted Stet, 55% blong ol pikinini we oli gat 3 kasem 17 yia, oli gat kompiuta long haos blong olgeta, be long yia 2000, namba ya i go antap kasem 65%.” Long plante narafala kantri tu, ol yangfala oli stap yusum moa ol kompiuta.

Sipos yangfala i no gat kompiuta, i isi nomo blong hem i faenem wan blong yusum. Stadi we wan man i mekem, i soemaot se “samwe long 90% blong ol yangfala we oli gat 5 kasem 17 yia oli stap yusum kompiuta, mo 59% blong olgeta oli lukluk Intenet.” Hemia wan rod blong ol yangfala oli kasem fulap save we ol yangfala bifo oli no save kasem. Samting ya i gud sipos oli yusum kompiuta long stret rod, mo sipos papa mama i stap jekemap olgeta. Be plante papa mama oli letem ol yangfala oli yusum kompiuta olsem oli wantem, oli no jekemap olgeta nating.

Buk blong Marita Moll (Phi Delta Kappan) i soemaot samting ya, taem i tokbaot wan stadi long saed blong Intenet we oli mekem long yia 2001. Oli faenemaot se “71 pesen blong ol papa mama oli ting se oli gat ‘sam save no plante save’ long saed blong fasin blong pikinini blong olgeta blong lukluk Intenet. Be taem ol man blong stadi oli askem kwestin long ol pikinini ya, 70% blong olgeta oli talem se papa mama blong olgeta oli ‘save smol nomo no oli no save nating’ wanem samting oli lukluk long Intenet.” Stadi ya i soemaot se “30% blong ol pikinini we oli gat 9 no 10 yia, oli talem se oli toktok wetem ol strenja long Intenet, mo oli toktok wetem ol bigman long saed blong ol samting we bigman nomo i gat raet blong tokbaot. Long saed blong ol pikinini we oli bigwan lelebet, trabol ya i moa nogud. Olsem nao, 58% blong ol pikinini we oli gat 11 no 12 yia, 70% blong olgeta we oli gat 13 no 14 yia, mo 72% blong olgeta we oli gat 15 kasem 17 yia, oli yusum Intenet long sem fasin ya. . . . Wan stadi we oli mekem long Briten long saed blong Intenet long ol wanwan haos, i soemaot se wan long seven papa mama oli no save nating wanem samting ol pikinini blong olgeta oli stap lukluk long Intenet.”

Sipos papa mama tufala i no jekemap ol pikinini blong tufala, ol yangfala oli save lukluk ol doti pija blong seks long Intenet. Be i gat ol narafala denja tu. Masta Taffel we yumi ridim plante toktok blong hem finis, i talem wetem sore se: “Ol pikinini blong yumi oli stap mekem fren long skul mo long Intenet, oli stap spenem taem wetem ol pikinini we maet yumi neva mitim olgeta.”

Tru ya, tede i gat plante samting blong pulum mo mekem trabol long ol yangfala, we i no gat long ol yia bifo. !Yumi luksave from wanem plante yangfala oli mekem ol krangke fasin! ?Wanem samting i save givhan long ol yangfala tede?

[Tok blong makem poen long pej 18]

“Mi ting se ol fasin we ol papa mama oli tekem long ol 30 yia we i pas, oli mekem se pikinini i no harem se hem i klosap long papa mama blong hem, hem i no save storian gud wetem ol narafala, hem i faenem i hadwok blong lanem samting, mo hem i no wantem se narafala i bos long hem.”​—DOKTA ROBERT SHAW

[Tok blong pija long pej 18]

Famle laef i jenis from we naoia plante moa mama oli go long wok evri dei

[Tok blong pija long pej 19]

Ol yangfala we papa mama i no stap jekemap olgeta oli save kasem trabol isi nomo

[Tok blong pija long pej 20]

Ol stadi oli soemaot se ol vidio kaset blong miusik we oli soem raf fasin oli pulum ol yangfala blong mekem raf fasin

[Tok blong pija long pej 21]

?Yu yu save wanem samting pikinini blong yu i stap lukluk long Intenet?