Lila dimurei le áfuachubei tidan Lererun Bungiu
A
Achugeragua; lachugeragun.
Lidan iñeñein le ídanbei labürüdǘwa dimurei “achugeragua” luma “lachugeragun” furumiñe, yúsuati keisi hénpulu lun layanuhóun luagu ámuñegueinarügü katei según le uágubei layanuhóua. Gayaraati layanuhaña lan luagu aban gürigia le afigouhabei o le asafaragubei luagu aban katei darí lun lígiruni inarüni o lachubaahóun ladüga ua lan gunfuranda lani sunsuinagubei. Gayaraati giñe layanuhaña lan luagu aban katei o aban gürigia le adügübei lun lafigouhan amu, o leferidiruni lafiñen luagu Bungiu, luagu Hesusu luma hawagu ha híridubaña lun hadundehaniwa (Mt 18:6-8; 26:31; Hn 6:61; 2 Ko 6:3).
Ádesi.
Lídangiñe dimurei ebüréu “Seolu” liabin dimurei güriegu “Ádesi”. Sügügüdawati dimurei le kei “Umúahaü”, lau furumiñeti liletüran lidan mayuskula, lun layanuhóun keisi hénpulu luagu fulasu le ñein lubéi hemeraagua sun hilaaña. Ariha huméi UMÚAHAÜ.
Ayunaruni; hayunarun.
Lerederun gürigia méiginga luagu átiri dan. Héchutiña meha ísraelina ayunara lidan Luéyuri Ferudunawa lan Figóu, dan le gaturobulin hamá o dan le megei hamani ladundehan Bungiu. Ayunaratiña meha huríu gádürü wéiyaasu luagu irumu lun haritaguni lamiselu burí le winwan hamaalibei. Mamuriahóunti hama kristiánugu lun hayunarun (Ésüd 8:21; Isa 58:6; Mt 4:2; 9:14; Lk 18:12; Adü 13:2, 3).
D
denariu.
Seinsu rómana lauti pülata le meha hǘrübei kéiburi 3.85 güramu (0,124 onsa), anuhein meha liyawa urúei rómana luagu aban lídangiñe ligibu seinsu ligía. Ligía meha afayeirúbei lun aban gürigia luagu luadigimaridun aban weyu ani ligía meha giñe seinsu lunbei hafayeiruni huríu houn rómana ha aguburahabalin “liseinsuna gumadi” (Mt 22:17; Lk 20:24).
Drakma.
Lidan Abürüdǘni Güriegu, yúsuati dimurei le lun layanuhóun luagu aban seinsu lauti pülata le meha hayusurubei güriegu, lidoun meha dan ligía, 3.4 gramu lihürü seinsu ligía (Mt 17:24).
E
Erodesi.
Anihán meha lúgubu iri le aubei hasubudirúa gumadimatiña ha líridubaña Roma lun harúeihaniña huríu. Subudiwati meha Erodesi le Wéirigubei ladüga laransehanu ténpulu to Herusalénboun luma luagu líchugun gumadi lun háfarawaguniwa irahüñü lidan yebe lálugun lagumuchun lau Hesusu (Mt 2:16; Lk 1:5). Ánheinti Erodesi Arkeláu luma Erodesi Antipasi, ha lirahüñü Erodesi le Wéirigubei, iridúatiña meha lun hagumadihan luagu fiu fánreinti lídangiñeti fulasu le ídanbei lagumadiha háguchi (Mt 2:22). Antipasi meha hagadürünbei hachügüdina liduheñu, íbini ítara wátiña meha gürigia lun “urúei”, ligía meha agumadihabei lidan ǘrüwa irumu dimí le ladurarunbei lani Hesusu ministeriu ani lidan giñe lidaani lagumadihan lasusereda sügǘ burí le uágubei labahüdawagúa lidan kapítulu 12 tidan líburu Adügaü (Mr 6:14-17; Lk 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Adü 4:27; 13:1). Lárigiñebei lagumadihan Erodesi Agripa I, le libari Erodesi le Wéirigubei, luagu fiu dan, aba lagumuchun aban lani Bungiu ánheli lau (Adü 12:1-6, 18-23). Lárigiñe lagumadihan Erodesi Agripa I, aba lárügüdüni Erodesi Agripa II ubafu, ani arúeihati darí dan le hagarabaagunbei huríu luagun Roma (Adü 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32).
F
Fariséugu.
Lílana meha aban relihión le hani huríu lidan furumiñeti sígulu. Lau sun meha mama lan hádangiñetiña fádirigu, adüga hamuti meha le lariñagubei Lilurudun Moisesi íbini lidan katei létima ñǘbüriti, ani barǘ hamuti meha hechun kamá ábanmeme lebegi luma Lilurudun Moisesi (Mt 23:23). Áfaaguatiña meha lun manügün lan hechun güriegu ubafu hadan huríu. Kei méhati subudihabu habéi dandu lun Lilurudun Moisesi kei lun hechun, wéiriti meha habafu wawagu gürigia (Mt 23:2-6). Añahein meha hádangiñe eseriwidutiña keisi lílana liñun-agei lúrudu huríu. Gabügürüguati meha híridahani fariséugu Hesusu luagu dürügua laali lan luéyuri emeraaguni luma hechun guánarügü, achuragua haméi luagu lásügürün dan hama gafigountiña luma hama aguburahatiña liseinsuna gumadi. Añahein meha hádangiñe adügagutiña houngua kristiánugume, kéiburi Saulu le tárüsuna (Mt 9:11; 12:14; Mr 7:5; Lk 6:2; Adü 26:5).
H
Heena.
Iri güriegu le aubei lasubudirúa fulasu wayati Inón, le erederubei labadinagua suru luma oubaü le ñeinhin lubéi lálüda Weyu libiti binadu Herusalén (Her 7:31). Bóugudiñein meha lun Herusalén fulasu le ani ñein meha lágudahoua hime. Yúsuati iri le lidan profesía lun layanuhóun luagu aban fulasu le ñeinhin lumuti lábarahoua hágubu hilaaña (Her 7:32; 19:6). Úati ni kata arufudati chüwa hamá meha animaalugu o gürigia wínwanñu lidoun Heena lun hasufuriragüdüniwa ñein. Ligía gayara lubéi wariñagun mama lan layusurúña iri le lun layanuhóun keisi hénpulu luagu aban fulasu le ñein lumuti tasufuriragüdüwa hawani gürigia lidan watu gemeti lun súnwandan. Yusu lumuti meha Hesusu hama lani disipulugu dimurei Heena kei hénpulu lun hayanuhan luagu abeichúni le lunbei heresibiruni gürigia wuribatiña, “ligía libiamanbei óunweni”, mini lan lira, lagumuchúba lan hau lun súnwandan (Aruf 20:14; Mt 5:22; 10:28).
Heowá.
Tidan Lererun Bungiu to lánina Iseri Ubóu, biámañein-san-darandi-sedü wéiyaasu láfuachun iri Heowá lidan Abürüdǘni Güriegu Kristiánu. Ka lébunabei ladügǘn lira? Akutiha wamá fiu lídangiñe:
1. Lidan burí binadu abürüdǘni le meha lidaaniwagubei Hesusu hama lani apostolugu, anihein meha Tetragrámaton (liri Bungiu lau gádürü létüra lidan ebüréu יהוה).
2. Lidan meha lidaani Hesusu hama lani apostolugu, anihein meha giñe Tetragrámaton lidan Abürüdǘni Ebüréu le ásügüragüdüwabei lidoun güriegu.
3. Íbini Abürüdǘni Güriegu arufuda lumuti gabügürügua lan meha líriduni Hesusu liri Bungiu ani subudigüda lani houn amu (Hn 17:6, 11, 12, 26, TNM).
4. Kei tóustaraha lubéi Abürüdǘni Ebüréu to labürügüdüboun Bungiu Abürüdǘni Güriegu, magurabúnti lagidarúba lan liri tídangiñe sódini.
5. Fuati liri Bungiu lidan iri chátiti lidan Abürüdǘni Güriegu (Aruf 19:1, 3, 4, 6).
6. Gíbetu binadu líburu habürüdün huríu arufudutu yusu hamani meha kristiánugu huríu liri Bungiu dan le habürühan.
7. Añahein subudihabútiña tuáguti Bíbülia ariñagutiña másiña lan fuá lan meha liri Bungiu lidan burí Abürüdǘni Güriegu le ídanbei liridúa somu fánreinti lídangiñeti Abürüdǘni Ebüréu.
8. Anuhein Bíbülia lidan lóugiñe san iñeñein to ídantu ladarirúa liri Bungiu lidan Abürüdǘni Güriegu.
Furanguti anihein lan resun dǘgüdati lun lichugún liri Bungiu Heowá lidoun fulasu le meha ñein lubéi furumiñe tidan Abürüdǘni Güriegu. Ligía hadügübei ha ásügüragüdübarun Bíbülia Lererun Bungiu to lánina Iseri Ubóu. Inebeti liri Bungiu houn tídangiñe sun hanigi darí lun manigi hamá hagidarun ni aban dimurei lídangiñe le bürüwañubei tidan Bíbülia lúmagiñe furumiñeti dan (Aruf 22:18, 19).
L
Ladügawagun Dawidi.
Latarü.
Adügǘwati meha latarü lau múa, dübü, fulansu ani aba meha lafurarún lau golu, buronse, kóbüre o katei líbeina lira, dagagüdawatiña meha animaalugu ligibuagu, agudahóua ligía kupali luagu lidan áhuduraguni. Lidan furumiñeti rumu le meha tídanbei sanduariu luma tidan ténpulu, anihein meha aban liraüraü “latarü lauti golu” lun lagudahóun kupali. Lau meha fulansu ladügǘwa, ábati lafurarúniwa lau golu. Lidan bürürü, anihein meha aban latarü lauti kóbüre le wéiritimaati lun adagaragüdüni gudawarügüti (Afu 39:38, 39; 1 Ur 6:20; Mt 5:23, 24; Lk 1:11; Adü 17:23).
Liráü Wügüri.
Yúsuati dimurei le lidan Abürüdǘni Ebüréu lun layanuhóun luagu Esekiéli luma luagu Danieli lun lafuranguagüdüniwa gürigia lan meha hagía, mítaran hamá kei Bungiu le úmagiñebei heresibirei uganu le hasubudiragüdübei (Ese 3:17; Dan 8:17) Lidan burí Ewanhéliu, dariwati dimurei Liráü Wügüri kéiburi 80 wéiyaasu ani layanuhaña luagu Hesusu. Mini lan lira, aban lan meha gürigia le nasiruabei ya ubouagu Hesusu, mama aban ánheli le arufudaguti lungua kei gürigia. Larufuduñein meha giñe Hesusuba lan agunfulirei profesía le lídanbei Danieli 7:13, 14 (Mt 19:28; 20:28).
Liricha.
Tidan Bíbülia, yúsuati dimurei le lun layanuhóun luagu le buídubei luma le wuribabei ligibugiñe lagu Bungiu (Agu 15:6; Sof 2:3; Mt 6:33). Anihein giñe dan, sügügüdawati dimurei le kei “ísuruni” (Sal 101:2).
Luéyuri emeraaguni.
Héiguati meha luéyuri emeraaguni kada sedü weyu lidan semana (gumeseti meha dan le lálüdün Weyu wándaradi darí dan le lálüdün Weyu samudi). Lidan meha weyu ligía, siñati meha ladügǘn ni aban luwuyeri wadagimanu, haweidigia fádirigu ha meha lúnbaña heseriwidun tidan sanduariu. Anihein meha giñe luéyuri fedu anügǘti kei luéyuri emeraaguni. Barüwati meha giñe kada lisedün irumu luma kada dimí-san irumu kei irumu lánina emeraaguni. Lidan irumu lánina emeraaguni, mábunawagunti meha ichari, maguburahan haméi ísraelina le hadúeirubei ísraelina háledigu houn. Lau sun meha ménrengun lan lagunfulirún lau gumadi le lídanbei Lilurudun Moisesi luáguti luéyuri emeraaguni, lúmounbei meha lidaani Hesusu, hénrenguhaali meha houn gürigia lun hagunfuliruni ladüga meha rúhaña lan tábutigu relihión saragu amu gumadi lanwoun (Afu 20:8; Fad 25:4; Lk 13:14-16; Kol 2:16).
M
Magíaguni.
Anihán ligaburi lásügürawagüdün dimurei güriegu pornéia le ayusurúbei tidan Bíbülia lun layanuhóun luagu sun luwuyeri agamariduni le unbei lamahada Bungiu, kéiburi agabarahani, ahoruhani, harounrun gürigia hámagua mamarieidunga, larounrun wügüri luma wügüri líledi o würi tuma würi tíledi luma luagu hagamaridun gürigia animaalugu. Tidan líburu Arufudúni, ayanuhóuati tuagu sun relihión mama inarünitu to subudiwaboun kei “Babilónia to Wéiriboun”, kei aban horu ladüga adüga tan daradu hama gumadimatiña lun tibihin ubafu luma irisini (Aruf 14:8; 17:2; 18:3; Mt 5:32; Adü 15:29; Gal 5:19).
Maili.
Liri lamisurahóun lidisegua katei. Lidan Abürüdǘni Güriegu, lídanrügüñein Matéu 5:41 layusurúa dimurei le. Másiñati layanuhóuña lan luagu maili rómana le meha mílubei-gádürü-san-ǘrüwa-wein-disinéfu puntu seingü méturu (4,854 ugudi) limigifen.
S
Saduséugu.
Lílana meha aban relihión le hani huríu le ñein habéi gürigia rísitiña hama fádirigu ha meha íñubei habara tidan ténpulu. Mafala hamuti meha saduséugu hechun fariséugu, mafiñerun hagía luagu saragu lídangiñe katei le meha uágubei hafiñera fariséugu. Mafiñentiña meha luagu hásaaruba lan hilaaña lídangiñe óunweni ni hawagu ánheligu. Ebedaaguatiña meha saduséugu lun Hesusu (Mt 16:1; Adü 23:8).
T
Talentu.
Ligía meha seinsu ebüréu le hǘrütimabei ani gebegitima ligía. 34.2 kilográmu lihürü (75.5 líburu). Ánheinti talentu le meha hayusurubei güriegu, ñǘraütimaati meha, kéiburi meha 20.4 kilográmu lihürü (44.8 líburu; 1 Kr 22:14; Mt 18:24).
U
Umúahaü.
Dan le labürüdǘn dimurei le lau furumiñeti liletüran lidan minuskula, layanuhóuña luagu lumúaha aban hilaali. Danti le labürüdǘniwa lau furumiñeti liletüran lidan mayuskula, layanuhóuña luagu dimurei ebüréu Seolu luma dimurei güriegu Ádesi, dimurei le ayusurúbei kei hénpulu lun layanuhóun luagu fulasu le ñein lubéi hemeraagua hilaaña o le ídanbei ibidiñe lan ni kata houn, madügǘn ligía ni kata ñein (Agu 47:30; Apu 9:10; Mt 27:61).
W
Wagabu; luágaburi.
Ligaburi lásügürawagüdün dimurei güriegu staurós, layanuhóuña luagu aban wagabu le bunañubei múarugu, kéiburi le uágubei ládarawagua Hesusu lun lounwen. Úati ni kata arufuduti yusua lan meha dimurei güriegu le lun layanuhóun luagu aban gurúa, kéiburi meha le ayusurúbei tidan relihión mama inarünitu saragu sígulu lubaragiñe lidaani Kristu. Yúsuati giñe dimurei staurós lun layanuhóun luagu asufuriruni luma busiganu le lunbei hásügürüni lani Hesusu disipulugu (Mt 16:24; Ebü 12:2).
Y
Yugu.
Bu murusun wewe le meha híchugubei gürigia hégewagu lun hanaahan anügüni hǘrüti; adügǘwati meha giñe aban yugu lau fulansu lun lichugúniwa hagiina animaalugu, kéiburi bágasu, lun hachawahan anügüni, tulu to ayusurúboun lidan ichari o lun hachawahan kareta. Kei meha yusu habalin idamuni lun hanaahan anügüni hǘrüti, yúsuati meha giñe dimurei le lun layanuhóun luagu amudirawaguni luma luagu hasufuriragüdüniwa gürigia. Dan méhati le layanuhóun luagu láhalachawagun yugu, layanuhóuña meha luagu lesefurún gürigia lídangiñe amudirawaguni (Fad 26:13; Mt 11:29, 30).