Nyaʼon pä ruqʼij Jehová rkʼë ronojel wan rma ri toʼïk xkiyaʼ ri nteʼ ntataʼ chwä

Pa junaʼ 1913, ri ntataʼ, John Mills, xqasäx pa yaʼ pa tinamït Nueva York taq 25 wä rujunaʼ. Ri qachʼalal Russell xyaʼö ri tzijonem kichë ri winäq ri xeqasäx pa yaʼ. Jbʼaʼ chrij riʼ, ntataʼ xbʼä pa isla rchë Trinidad, y chriʼ xkʼleʼ wä rkʼë jun utziläj Tijoxel chrij le Biblia ri rubʼiniʼan Constance Farmer. Chriʼ ri ntataʼ xtoʼ William Browna, jun rachiʼil, rchë xkikʼüt ri «Foto-Drama de la Creación» chkiwäch ri winäq. Ye kʼa pa junaʼ 1923 ri qachʼalal Brown chqä ri rixjayil xetaq kʼa África Occidental. Ri nteʼ ntataʼ, ri yechaʼon wä rchë yebʼä chkaj, xekanaj qa pa tinamït Trinidad.

RI NTEʼ NTATAʼ KAN JANINA XOJKAJOʼ

Ri nteʼ ntataʼ xejeʼ ye 9 kalkʼwal. Ri rubʼiʼ nunimal xkiyaʼ ya riʼ Rutherford, rma ke riʼ wä rubʼiʼ ri naʼäy ukʼwäy bʼey pa ruwiʼ ri Sociedad Watch Tower. Chrij riʼ xinaläx rïn, pa 30 de diciembre, 1922. Rma chë pa ri junaʼ riʼ yë ri qachʼalal Clayton Woodworth ntzʼetö wä achkë tzijonem yeyaʼöx chpan ri wuj The Golden Age (komä ¡Despertad!), rïn Woodworth xkiyaʼ chë nubʼiʼ (ye kʼa ri wachiʼil nkiʼij Worth chwä). Tapeʼ xojkiyaʼ wä pa tijobʼäl, ryeʼ xkikʼüt chqawäch chë ri más ruqʼij ya riʼ nqabʼeqʼiʼ jun samaj pa rutinamit Jehová. Ri nteʼ kan janina wä nkowin nsmajij le Biblia, y ke riʼ xkowin xqrtoʼ rchë xeqʼax chqawäch ri naʼoj ye kʼo chpan. Y ntataʼ nqä wä chwäch nutzjoj jalajöj taq tzijonem ri ye kʼo chpan le Biblia chqë. Ryä kan nusloj wä ruqʼaʼ, rujolon chqä ruwäch, ke riʼ nuʼän chë ri tzijonem kan achiʼel ta najin yebʼanatäj chqawäch.

Janina xkʼatzin ri xkiʼän, rma chkë ri woʼoʼ achiʼaʼ qachʼalal qiʼ, yoj oxiʼ xqbʼä pa Tijobʼäl rchë Galaad. Chqä oxiʼ chkë ri wanaʼ kʼïy junaʼ xeʼok precursoras pa tinamït Trinidad y Tobago. Rkʼë ri xkikʼüt chqä ri tzʼetbʼäl xkiyaʼ chqawäch, ri qateʼ qatataʼ achiʼel ta xojkitïk qa «pa rachoch Jehová», achiʼel wä nuʼij ri Salmo 92:13. Ri rubʼanik xojkitoʼ xkiʼän chë ma xq-el ta äl chriʼ chqä chë achiʼel ta xqsijan «chwäch rachoch ri qa-Dios».

Chpan qachoch nkimöl wä kiʼ ye kʼïy rchë nq-el chutzjoxik le Biblia. Ri precursores nkimöl wä kiʼ chriʼ chqä kowan wä nkinataj ri qachʼalal George Young, jun misionero aj Canadá ri xpë pa tinamït Trinidad. Chqä nteʼ ntataʼ kan kowan wä yekinataj ri qachʼalal Brown chqä ri rixjayil, ri ye kʼo wä África Occidental pa junaʼ riʼ. Jontir riʼ xuʼän chwä chë xinrayij xinel chutzjoxik le Biblia taq 10 wä nujunaʼ.

RI NAʼÄY TAQ SAMAJ XENBʼÄN

Chkipan qa ri junaʼ riʼ, ri qa-revistas kan nkiʼij wä ronojel ri itzelal nkiʼän ri itzel taq religiones, ri nmaʼq taq kʼayij chqä ri qʼatbʼäl taq tzij. Ri sacerdotes kan ma xqä ta chkiwäch xkitzʼët riʼ, y rma riʼ, pa 1936, xekowin xkiʼän chë ri qʼatbʼäl tzij rchë Trinidad ma xyaʼ ta chik qʼij rchë xejach ri publicaciones rchë ri Watch Tower. Rma riʼ, xeqewaj ronojel ri ye kʼo wä qkʼë, ye kʼa xeqajäch na pa newäl kʼa ajän xekʼis. Pa molaj nqbʼiyïn wä pa taq bʼey kikʼë nmaʼq taq wuj ri yeqatzeqebʼaʼ wä pa ruwiʼ qateleʼn chqä nqamöl wä qiʼ rchë nqbʼä chkij bicicletas rchë yeqajäch tratados chqä nkʼaj chik wuj. Ye kʼo wä jun molaj qachʼalal ri ye aj Tunapuna ri kʼo wä jun kichʼichʼ ri kʼo jun mamaʼ bocina pa ruwiʼ. Kikʼë ryeʼ xqbʼä kʼa pa taq tinamït ri ye kʼo más näj che rä ri isla. Ronojel riʼ xirtoʼ chë taq 16 nujunaʼ, xiqasäx pa yaʼ.

Ronojel ri xkikʼüt qa nteʼ ntataʼ chi nwäch chqä ri xinqʼaxaj kikʼë ri qachʼalal xkiʼän chë xinrayij xinok misionero. Ya riʼ wä nyaʼon chwäch wan nbʼän y rma riʼ pa 1944 xibʼä pa isla rchë Aruba rchë xinbʼetzjoj le Biblia rkʼë ri qachʼalal Edmund Cummings. Janina xel qakʼuʼx rma ye lajuj winäq xeʼapon pa moloj chrij Runataxik Rukamik Jesús pa junaʼ 1945. Pa 1946 xbʼejeʼ ri naʼäy congregación chpan ri isla riʼ.

Jbʼaʼ chrij riʼ, xintzjoj le Biblia che rä jun qʼopoj ri rubʼiniʼan Oris Williams. Ryä wachiʼil wä pa samaj, chqä ntäj wä ruqʼij nuʼij chë ri kikʼutun pä chwäch chrij Dios ya riʼ ri kantzij. Ye kʼa rkʼë ri tjonïk chrij le Biblia, xtamaj achkë qäs nukʼüt ri Ruchʼaʼäl Dios y rma riʼ xqasäx pa yaʼ pa 5 de enero, 1947. Xqʼax ri tiempo, ya Oris chqä rïn xkʼän riʼ qawäch y rma riʼ xqkʼleʼ. Pa noviembre, 1950, ryä xok precursora y junan xeqïl kʼïy utzil pa qakʼaslemal ri janina kiʼkʼuxlal xkiyaʼ qa chqë.

KAN KIʼ QAKʼUʼX XQBʼESAMÄJ NIGERIA

Pa junaʼ 1955 xqbʼan invitar pa Tijobʼäl rchë Galaad. Rma riʼ xqayaʼ qa qasamaj, xqakʼayij qa qachoch chqä nkʼaj chik ri ye kʼo wä qkʼë, chqä kʼo chë xqayaʼ qa ri tinamït Aruba. Pa 29 de julio, 1956, xqaʼän graduar qiʼ rchë ri clase 27 rchë Galaad y xqtaq kʼa Nigeria.

Taq ya Oris xnataj ri tiempo riʼ, xuʼij: «Ru-espíritu Jehová janina yartoʼ chkiwäch ri kʼayewal yepë taq yït misionero. Rïn ma yïn achiʼel ta wä ri wachjil, rma rïn majun bʼëy xinwajoʼ ta xinok misionera. Rïn xinwajoʼ wä xejeʼ wal. Ye kʼa xinjäl nchʼobʼonïk taq xqʼax chi nwäch chë nkʼatzin chë kan chanin nkʼut ri kantzij chkiwäch ri winäq. Rma riʼ, taq xq-el äl Galaad, xinyaʼ chwäch wan chë xtinbʼentzjoj le Biblia rkʼë ronojel wan. Taq xqjoteʼ äl chpan ri barco rubʼiniʼan Queen Mary, ri qachʼalal Worth Thornton, ri nsamäj wä pa ru-oficina ri qachʼalal Knorr, xqrchʼaʼej äl chqä xuʼij äl chqë chë pa Betel xtqbʼesamäj wä. Taq xinkʼoxaj riʼ, kan xibʼison, rma ma ya riʼ ta wä nyoʼen. Ye kʼa ma kan ta kʼayewal xuʼän chi nwäch xkʼluj chwä xijeʼ pa Betel chqä kan xinloqʼoqʼej ri samaj riʼ. Pa Betel, jalajöj kiwäch samaj xyaʼöx chwä. Ri más xqä chi nwäch ya riʼ ri yeʼakʼül apü ri winäq. Kan yenwajoʼ ri winäq, y ri samaj riʼ xyaʼ qʼij chwä rchë xintamaj kiwäch ye kʼïy qachʼalal aj Nigeria. Ye kʼïy chkë ri qachʼalal riʼ, wayjal wä kichë, poqlaj wä kij chqä ye kosnäq wä taq yeʼapon pa Betel. Rma riʼ kan nqä wä chi nwäch yentoʼ rchë jaʼäl nkinaʼ yejeʼ qkʼë. Jontir ri samaj riʼ nuyaʼ wä ruqʼij Jehová y rma riʼ janina kiʼkʼuxlal xyaʼ chwä». Kantzij na wä, jontir ri qasamaj xeyaʼöx pa rutinamit Jehová xqrtoʼ rchë xqkowïr pa ruchʼaʼäl Dios.

Pa junaʼ 1961, taq xqamöl qiʼ kikʼë qa-familia pa tinamït Trinidad, ri qachʼalal Brown xtzjoj jojun ri utziläj taq experiencias ri xerqʼaxaj África. Rïn chqä xintzjoj achkë rubʼanik kʼiyirnäq rusamaj Jehová pa Nigeria. Ri qachʼalal Brown xirqʼetej chqä xuʼij che rä ntataʼ: «Johnny, rït ma xabʼä ta África, ye kʼa Woodworth xbʼä». Rma riʼ ntataʼ xuʼij chwä: «Ütz yatajin che rä Worth, ütz yatajin che rä». Ri kaʼiʼ achiʼaʼ riʼ, ri kʼïy chik junaʼ kiyaʼon pä ruqʼij Jehová, kantzij na wä chë xkikʼuqbʼaʼ nkʼuʼx. Riʼ xirtoʼ rchë xinyaʼ chwäch wan chë ronojel mul xtintäj nqʼij pa rusamaj Jehová.

Pa junaʼ 1962, xibʼä pa clase 37 rchë ri Tijobʼäl rchë Galaad. Chriʼ lajuj ikʼ xyaʼöx más tjonïk chwä. Ri qachʼalal Wilfred Gooch, ri xok ukʼwäy bʼey pa ruwiʼ ri sucursal rchë Nigeria, xbʼä pa clase 38 chqä xtäq äl Inglaterra, y rïn xiyaʼöx qa pa rukʼexel. Achiʼel wä nuʼän ri qachʼalal Brown, rïn chqä kʼïy xibʼiʼaj wä. Riʼ xuʼän chë xenwajoʼ chqä xintamaj más kiwäch ri qachʼalal ri ye kʼo pa tinamït Nigeria. Tapeʼ ye kʼïy qachʼalal majun ta wä kan ta achkë kʼo kikʼë achiʼel wä ri winäq ri ye kʼo pa taq tinamït ri akuchï kʼo más päq, ri kiʼkʼuxlal nkikʼüt nuqʼalajsaj chë ma yë ta ri bʼeyomäl ri nyaʼö ri kantzij kiʼkʼuxlal. Kan jaʼäl wä nanaʼ taq natzʼët chë, tapeʼ ma kan ta achkë kʼo kikʼë, kan ütz wä kibʼanik kibʼanon äl taq yeʼapon pa taq moloj. Ye kʼïy chkë ryeʼ yeʼapon wä pa taq nimamoloj chkipan camiones chqä bolekajas.b Ri bolekajas yë achiʼel wä ri caminonetas, ye kʼa majun ta ki-vidrios chqä xa xuʼ chkipan ri tinamït riʼ más yeʼatzʼët wä. Kʼïy chkë ri chʼichʼ riʼ yaʼon wä äl jojun tzij chkij, achiʼel reʼ: «Jun mamaʼ mar, kʼïy tzʼuj yaʼ yenujsan rchë».

¡Y kantzij wä nkiʼij ri kayoxiʼ tzij riʼ! Ri nkiʼän jojun qachʼalal janina ruqʼij tapeʼ xa jbʼaʼ yekowin nkiʼän, y röj xqaʼän ri jaruʼ xqkowin. Pa junaʼ 1974, Nigeria xok ri rukaʼn tinamït, chrij qa Estados Unidos, ri xbʼeruqʼiʼ ri 100.000 publicadores. Ri samaj chrij rutzjoxik le Biblia najin wä nkʼiyär.

Chkipan qa ri junaʼ riʼ, xchapatäj jun mamaʼ chʼaʼoj chkiwäch ri winäq aj Nigeria. Riʼ xchapatäj pa junaʼ 1967 y xbʼekʼis kʼa pa 1970. Taq xbʼanatäj riʼ, ri ukʼwäy taq bʼey ri yoj kʼo pa Betel kʼïy ikʼ ma xqkowin ta chik xeqachaʼej ri qachʼalal ri ye kʼo wä jukʼan chik che rä ri raqän yaʼ Níger. Ryeʼ xekanaj wä pa ruqʼaʼ ri qʼatbʼäl tzij rchë Biafra. Tapeʼ ke riʼ, xqakanuj rubʼanik rchë xqakʼwaj kitoʼik rkʼë Ruchʼaʼäl Dios. Achiʼel wä xinbʼij pa naʼäy, kʼïy mul kʼo chë xqaqʼaxaj ri raqän yaʼ. Rchë xqaʼän riʼ, ronojel mul xqakʼutuj qatoʼik che rä Jehová chqä kʼo chë xqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chrij.

Kʼa yenatäj na chwä ronojel ri kʼayewal ri xeqaqʼaxaj. Kʼïy mul kan nxiʼin wä rij ri qakʼaslemal pa kiqʼaʼ ri yabʼil, ri soldados ri ronojel mul kikʼwan wä kiqʼaqʼ pa kiqʼaʼ o xa bʼa achkë na chik kʼayewal. Y kan nxiʼin taq yeʼawïl ri soldados riʼ, rma ronojel mul achiʼel ta yït kikʼulel yatkitzʼët. Ye kʼa kan más itzel ri yaqʼax apü jukʼan chik raqän yaʼ. Jun chaqʼaʼ, xinel äl chpan jun canoa chriʼ Asaba rchë xibʼä Onitsha, chrij riʼ xibʼä Enugu rchë xinbʼekʼuqbʼaʼ kikʼuʼx ri ukʼwäy taq bʼey. Jun chik mul, xibʼä pa tinamït Aba rchë xinbʼekʼuqbʼaʼ kikʼuʼx ri ukʼwäy taq bʼey rchë ri congregación. Chpan ri tinamït riʼ, ma nyaʼöx ta wä qʼij chkë ri winäq nkitzäj ri luz chaqʼaʼ. Jun chik mul, pa tinamït Port Harcourt kʼo chë chaninäq xqakʼïs jun moloj rkʼë chʼonïk rma ri soldados xkichäp wä chʼaʼoj kikʼë ri najin yechajin ri tinamït.

Ri moloj kikʼë ri qachʼalal riʼ kan janina xekʼatzin rma xnataj chkë chë Jehová janina yerajoʼ chqä ronojel mul xkerchajij. Chqä chpan ri moloj riʼ xeqayaʼ qa naʼoj chkë chrij ri ma yatoʼon ta kikʼë ri partidos políticos chqä chë junan kʼo chë nuʼän kiwäch pa congregación. Ri qachʼalal aj Nigeria xekowin xkiqʼaxaj ri nimaläj kʼayewal riʼ. Xkikʼüt chë ri ajowabʼäl nkowin nuʼän chë junan nuʼän kiwäch tapeʼ jalajöj kijatzul. Kan janina ütz nnaʼ rma xijeʼ kikʼë ri qachʼalal riʼ taq xeqʼax chkiwäch jontir ri kʼayewal riʼ.

Pa junaʼ 1969, ri qachʼalal Milton Henschel xok ukʼwäy bʼey pa ruwiʼ ri Asamblea Internacional «Paz en la Tierra», ri xbʼän pa Estadio de los Yankees (Nueva York). Rïn xintoʼ ri qachʼalal riʼ, y kan kʼïy xintamaj qa chrij. Ri naʼoj riʼ kan janina xkʼatzin chwä, rma pa junaʼ 1970 xbʼan ri Asamblea Internacional «Hombres de Buena Voluntad» pa tinamït Lagos (Nigeria). Jehová kantzij na wä chë xqrtoʼ rkʼë ri nimamoloj riʼ, rma xbʼan taq kʼa riʼ jbʼaʼ tkʼis ri chʼaʼoj chkiwäch ri winäq. Ye 121.128 winäq xeʼapon y ya riʼ ri naʼäy nimamoloj ri xbʼan pa 17 jalajöj chʼaʼäl. Ri qachʼalal Knorr y Henschel chqä nkʼaj chik qachʼalal ri xepë Estados Unidos e Inglaterra, xkitzʼët achkë rubʼanik ye 3.775 winäq xeqasäx pa yaʼ. Riʼ kan achiʼel bʼaʼ ri xbʼanatäj pa Pentecostés. Ri nimamoloj riʼ kan janina samaj xkʼwaj y kʼo chë xqaʼän jontir riʼ. Ri publicadores kan najin wä yekʼiyär chpan ri tinamït riʼ.

Rïn más bʼaʼ 30 junaʼ xijeʼ Nigeria. Kʼo mul xinok ukʼwäy bʼey rchë circuito y kʼo chik nkʼaj mul xinok superintendente de zona pa África Occidental. Ri misioneros kan janina na wä nkityoxij rma yeqatzʼetaʼ chqä rma nqakʼuqbʼaʼ qa kikʼuʼx. Rïn kan janina wä ütz nnaʼ rma nnataj qa chkë chë ma yemestan ta. Ri samaj riʼ xkʼüt chi nwäch chë nkʼatzin nakʼüt chkiwäch ri qachʼalal chë yaloqʼoqʼej, y riʼ yertoʼ rchë nkiyaʼ más ruqʼij Jehová chqä rchë más junan nuʼän qawäch chpan rutinamit.

Xa xuʼ rkʼë rutoʼik Jehová xqkowin xqapabʼaʼ qiʼ chkiwäch kʼayewal achiʼel ri yabʼil chqä ri chʼaʼoj xbʼanatäj chpan ri tinamït. Ronojel mul xqanaʼ ri utzil xyaʼ pa qawiʼ. Ya Oris xuʼij:

«Kʼïy mul chöj kaʼiʼ xyaʼ ri malaria (paludismo) chqë. Jmul qa riʼ, Worth achiʼel ta kamnäq xapon pa hospital rchë Lagos. Xkiʼij chwä chë rkʼë jbʼaʼ xtkäm, ye kʼa matyox che rä Jehová eqal xkʼachöj pä. Taq xnaʼ riʼ ruwäch, xchäp rutzjoxik le Biblia che rä ri enfermero ri najin wä nwlin rchë. Jbʼaʼ tiempo chrij riʼ, xqtzolin rkʼë ri achï, ri rubʼiniʼan Nwambiwe, rchë xqatzjoj más le Biblia che rä. Ryä xok jun utziläj qachʼalal chqä xok ukʼwäy bʼey pa congregación rchë ri tinamït Aba. Rïn chqä xentoʼ ye kʼïy winäq rchë xeʼok utziläj taq rusamajelaʼ Jehová, yajün ri musulmanes ri kan kiyaʼon kan chrij ri ki-religión. Kan janina xeqaloqʼoqʼej ri winäq aj Nigeria, chqä kan jaʼäl xqanaʼ xqatamaj más chrij kijatzul, ki-costumbres chqä kichʼaʼäl».

Riʼ chqä xyaʼ qa jun utziläj naʼoj chqë: rchë chë ütz ntel ri qasamaj pa jun chik tinamït, kʼo wä chë xqatamaj xeqajoʼ jontir ri qachʼalal xa bʼa achkë na kijatzul.

RI JOJUN CHIK QASAMAJ XEYAʼÖX

Pa junaʼ 1987, xkijäl qasamaj yaʼon. Xq-el al pa Betel rchë Nigeria y xqtaq pa jun utziläj isla ri rubʼiniʼan Santa Lucía. Kan xqä chqawäch ri samaj riʼ, ye kʼa ye kʼo chqä kʼayewal xeqïl. Chlaʼ África, ri kʼayewal ya riʼ chë ri achiʼaʼ yekʼleʼ wä kikʼë ye kʼïy ixoqiʼ, ye kʼa Santa Lucía ri winäq nkikʼwaj wä kiʼ tapeʼ ma yekʼlan ta. Ri Ruchʼaʼäl Dios kan xertoʼ ye kʼïy winäq, ri nqayaʼ wä kitjonïk, rchë xkijäl kinaʼoj.

Rma ya xbʼä ri qajunaʼ, ri qachqʼaʼ eqal eqal xkʼis qa. Rma riʼ, ri Molaj Ukʼwäy Bʼey xojkiqʼaxaj pa Betel ri kʼo Brooklyn (Nueva York) pa junaʼ 2005. Pa 2015, ya Oris xkäm. Kan ma yikowin ta nbʼij ri bʼis xinnaʼ. Ye kʼa ronojel qʼij ntyoxij che rä Jehová rma ri wixjayil. Ryä xok jun utziläj ixjayilonel chqä ronojel mul xirtoʼ. Ri 68 junaʼ xqakʼwaj qiʼ rkʼë, kan xinwajoʼ wä rkʼë ronojel wan. Xqʼax chqawäch chë rchë nqanaʼ kiʼkʼuxlal pa qakʼlajil chqä pa congregación, nkʼatzin nqanmaj kitzij ri yaʼon uchqʼaʼ pa kiqʼaʼ, nqkuyun ronojel mul, nqaqasaj qiʼ chqä yeqakʼüt ri naʼoj yewachin rkʼë ri loqʼoläj espíritu.

Taq npë wä jun nimaläj bʼis pa qan o nqanaʼ wä chë ri qasamaj majun ta ruqʼij, nqakʼutuj wä che rä Jehová chë tqrtoʼ rchë rkʼë ronojel qan xtayaʼ ruqʼij. Ronojel ri kʼayewal riʼ xojkitoʼ rchë ri qanaʼoj más junan xuʼän rkʼë runaʼoj Jehová. Y ronojel mul ri kʼayewal eqal eqal xesolotäj. Y chqawäch apü Jehová xtchojmij ronojel (Is. 60:17; 2 Cor. 13:11).

Jehová xyaʼ utzil pa ruwiʼ ri kisamaj ri nteʼ ntataʼ chqä ri nkʼaj chik qachʼalal pa tinamït Trinidad y Tobago. Ye 9.892 winäq yeʼoknäq pä pa rutinamit Jehová achiʼel wä nqʼalajin chkipan ri informes. Pa isla rchë Aruba, ye kʼïy qachʼalal xetoʼon rchë xekowïr ri qachʼalal chpan ri naʼäy congregación akuchï xibʼetoʼon wä naʼäy mul. Komä, chpan ri isla riʼ, ye kʼo 14 utziläj taq congregaciones. Pa tinamït Nigeria, komä ye kʼo ye 381.398 publicadores. Y pa isla rchë Santa Lucía ya ye kʼo chik 783 winäq ri najin nkiyaʼ ruqʼij Jehová.

Komä más chik 90 nujunaʼ. Ri Salmo 92:14 nuʼij reʼ chkij ri winäq ri achiʼel ta yetkon qa pa rachoch Jehová: «Tapeʼ xkerjïx, kʼa jaʼäl na xkewachin; ma xtkʼis ta kichqʼaʼ chqä kan kʼuqül kikʼuʼx xketzuʼun». Taq yichʼobʼon chrij jontir ri nbʼanon pä pa rutinamit Jehová, kan janina kiʼkʼuxlal nnaʼ. Ronojel ri toʼïk xkiyaʼ ri nteʼ ntataʼ chqä ri nkʼaj chik qachʼalal chwä, xirtoʼ rchë xinyaʼ ruqʼij Jehová rkʼë ronojel wan. Rma rajowabʼäl, ryä xyaʼ qʼij chwä chë achiʼel ta xiwachin chwäch rachoch (Sal. 92:13).