Achiʼaʼ, tiyaʼ kiqʼij iwixjayil

1. ¿Achkë rma Jehová xuʼän chë ri winäq yekʼleʼ?

JEHOVÁ ya riʼ «ri Dios ri kʼo kiʼkʼuxlal rkʼë», y ryä nrajoʼ chë röj chqä kiʼ qakʼuʼx nqaʼän (1 Tim. 1:11). Kʼo kʼïy rspan chqë rchë kiʼ qakʼuʼx nqaʼän pa qakʼaslemal (Sant. 1:17). Jun chkë riʼ, ya riʼ ri kʼlanen. Taq jun achï chqä jun ixöq yekʼleʼ, nkiʼij chkiwäch chë xtkajoʼ kiʼ, ma xtkiqasaj ta kiqʼij chqä xtkichajij kiʼ. Taq jnan nuʼän kiwäch pa kikʼlajil, ryeʼ kan kiʼ kikʼuʼx nkiʼän (Prov. 5:18).

2. ¿Achkë kibʼanon ye kʼïy kʼlan taq winäq pa qaqʼij komä?

² Pa qaqʼij komä, ye kʼïy kʼlan taq winäq ma nkiʼän ta ri xkiʼij chkiwäch taq xekʼleʼ, rma riʼ ma kiʼ ta kikʼuʼx. Jun informe ri xresaj ri Organización Mundial de la Salud nuʼij chë ye kʼïy achiʼaʼ nkichʼäy kixjayil, nkiʼij poqän taq tzij chkë o yekisök rkʼë ri nkiʼän. Rkʼë jbʼaʼ taq ye kʼo kikʼë nkʼaj chik kan ütz kinaʼoj nkiʼän rkʼë kixjayil, ye kʼa kan itzel kinaʼoj nkiʼän kikʼë taq majun ta yetzʼetö. Chqä, ye kʼïy achiʼaʼ nkitzʼët pornografía, y ya riʼ rbʼanon chë kixjayil nkinaʼ chë ma yejowäx ta chqä ma kiʼ ta kikʼuʼx.

3. ¿Achkë rkʼë jbʼaʼ nbʼanö chë jun achï itzel rnaʼoj nuʼän rkʼë rxjayil?

³ ¿Achkë rma ye kʼo jojun achiʼaʼ kan itzel kinaʼoj nkiʼän rkʼë kixjayil? Rkʼë jbʼaʼ rma kitat ke riʼ chqä kinaʼoj xkiʼän rkʼë kiteʼ, rma riʼ nkiquʼ chë majun ta rbʼanon we ke riʼ kinaʼoj nkiʼän rkʼë kixjayil. Nkʼaj chik ye kʼo chpan jun cultura akuchï nkʼut chkiwäch chë ri achiʼaʼ nkʼatzin nkikʼüt chwäch kixjayil achkë nbʼanö mandar pa kachoch. O rkʼë jbʼaʼ ma xkʼut ta chkiwäch achkë rbʼanik nkiqʼät kiyowal. Y ye kʼo chik jojun, rma kowan nkitzʼët pornografía, nkiquʼ chë ri ixoqiʼ xa xuʼ ye kʼo rchë yeksäx kimä ri achiʼaʼ rchë njeʼ sexo chkiwäch. Y ma xa xuʼ ta riʼ, kʼo informes nkiʼij chë rma ri COVID-19, re kʼayewal reʼ más xenmatäj. Ye kʼa ma rkʼë ta riʼ nqatoʼ kiwiʼ ri achiʼaʼ rchë ke riʼ kinaʼoj nkiʼän rkʼë kixjayil.

4. ¿Achoq chwäch nkʼatzin nkichajij kiʼ ri qachʼalal achiʼaʼ ri ye kʼlan, y achkë rma?

⁴ Ri qachʼalal achiʼaʼ ri ye kʼlan, nkʼatzin nkichajij kiʼ rchë ma nkikʼän ta kinaʼoj chkij ri winäq ri nkiquʼ chë ri ixoqiʼ majun ta kiqʼij.a ¿Achkë rma? Jun rma ya riʼ chë, kʼïy mul, ri nqaquʼ kan ya riʼ nqaʼän. Qchʼobʼon chrij ri congregación ri xjeʼ Roma pa naʼäy siglo. Ri congregación riʼ ryon cristianos ri yechaʼon rchë yebʼä chkaj xejeʼ chpan. Taq kʼa riʼ jbʼaʼ xbʼan qa ri congregación, Pablo xuʼij ya reʼ chkë: «Ma tikʼän ta chik inaʼoj chkij ri winäq ri ma nkiyaʼ ta rqʼij Dios» (Rom. 12:1, 2). Re tzij reʼ nukʼüt chë ye kʼo jojun, kʼa kikʼwan na wä ri costumbres xekiʼän ojer chqä chë kʼa najin na nkikʼän kinaʼoj chkij ri winäq. Rma riʼ, Pablo xuʼij chkë chë nkʼatzin nkijäl rbʼanik yechʼobʼon chqä ri yekiʼän. Re naʼoj reʼ ütz chqä nkismajij qachʼalal achiʼaʼ pa qaqʼij komä. Ye kʼa, kan rkʼë bʼis nqaʼij wä chë ye kʼo jojun cristianos kikʼamon kinaʼoj chkij ri winäq chqä itzel kinaʼoj kibʼanon rkʼë kixjayil.b ¿Achkë kinaʼoj ri achiʼaʼ nrajoʼ Jehová chë nkiʼän rkʼë kikʼlaj? Nqatamaj riʼ chpan ri texto rchë re tjonïk reʼ.

5. Rkʼë ri nuʼij 1 Pedro 3:7, ¿achkë kinaʼoj nkʼatzin nkiʼän ri achiʼaʼ rkʼë kixjayil?

⁵ (Taskʼij 1 Pedro 3:7). Jehová nuʼij chë ri achiʼaʼ nkʼatzin nkiyaʼ kiqʼij kixjayil. Röj ma nqaqasaj ta rqʼij jun winäq taq kʼo rqʼij chqawäch, y ya riʼ kan nqʼalajin rkʼë qanaʼoj nqaʼän rkʼë. Jun achï nuyaʼ rqʼij rxjayil taq ütz rnaʼoj nuʼän rkʼë chqä nukʼüt chwäch chë nrajoʼ. Chpan re tjonïk reʼ xtqatzʼët achkë rbʼanik nkowin nukʼüt jun achï chë nuyaʼ rqʼij rxjayil. Ye kʼa naʼäy tqatzʼetaʼ achkë nkiʼän ri achiʼaʼ ri xa nuqasaj kiqʼij kixjayil.

MA TIʼÄN TA RI XA NUQASAJ KIQʼIJ IWIXJAYIL

6. ¿Achkë rbʼanik nutzʼët Jehová ri achiʼaʼ ri nkichʼäy kixjayil? (Colosenses 3:19).

⁶ Ma tichʼäy ta iwixjayil. Jehová kan itzel yertzʼët ri winäq ri yechʼeyon (Sal. 11:5). Y kan ma nqä ta chwäch chë ri achiʼaʼ nkichʼäy kixjayil (Mal. 2:16; taskʼij Colosenses 3:19). Rkʼë ri nuʼij ri texto rchë re tjonïk reʼ, 1 Pedro 3:7, we jun achï itzel rnaʼoj nuʼän rkʼë rxjayil, rachbʼilanïk rkʼë Dios xa nchaʼ chiʼ. Rkʼë jbʼaʼ Jehová nixta nukʼoxaj taq nchʼö rkʼë.

7. Rkʼë ri nuʼij Efesios 4:31, 32, ¿achkë ma ütz ta nkiʼän ri achiʼaʼ rkʼë kixjayil? (Tatzʼetaʼ chqä ri «Naʼoj ri kan kʼo rqʼij»).

⁷ Ma tiʼij ta poqän taq tzij chkë. Ye kʼo jojun achiʼaʼ kan rkʼë kiyowal yetzjon rkʼë kixjayil chqä kan yekisök rkʼë ri nkiʼij chkë. Ye kʼa Jehová kan itzel nutzʼët taq jun winäq ma nuqʼät ta ryowal, nüm pa rchiʼ nuʼän chkij nkʼaj chik chqä yeruʼij tzij ri yesokon,c achiʼel nuʼij Efesios 4:31, 32 (taskʼij). Jehová jontir nukʼoxaj, y nukʼoxaj achkë nkiʼij ri achiʼaʼ chkë kixjayil, yajün taq kiyonïl ye kʼo pa kachoch. Ri achï ri nuʼij poqän taq tzij che rä rxjayil chqä itzel rnaʼoj nuʼän rkʼë, ma xa xuʼ ta nutzʼlaʼ rkʼlanen, xa nutzʼlaʼ chqä rachbʼilanïk rkʼë Dios (Sant. 1:26).

8. ¿Achkë rbʼanik nutzʼët Jehová ri pornografía, y achkë rma?

⁸ Ma titzʼët ta pornografía. ¿Achkë rbʼanik nutzʼët Jehová ri pornografía? Ryä kan itzel nutzʼët ya riʼ. Ri achï ri yertzʼët tzʼil taq achbʼäl, nutzʼlaʼ rachbʼilanïk rkʼë Jehová chqä nuqasaj rqʼij rxjayil.d Jehová nrajoʼ chë ri achiʼaʼ xa xuʼ kikʼlaj tkajoʼ, ye kʼa ma xa xuʼ ta nkʼatzin nkikʼüt riʼ rkʼë ri yekiʼän, xa rkʼë chqä ri nkiquʼ. Jesús xuʼij chë ri achï ri nurayij rwäch jun chik ixöq «ya xmakun yän rkʼë ri ixöq riʼ pa ran» (Mat. 5:28, 29).e

9. ¿Achkë rma Jehová kan itzel nutzʼët taq jun achï nuʼij che rä rxjayil chë tbʼanaʼ jun rbʼanik sexo rkʼë ri xa nuqasaj rqʼij?

⁹ Ma titäj ta iqʼij chkij rchë niʼän jun rbʼanik sexo kikʼë ri nkinaʼ ryeʼ chë xa nuqasaj kiqʼij. Ye kʼo jojun achiʼaʼ nkiʼij chkë kixjayil chë tkibʼanaʼ jun rbʼanik sexo kikʼë ri xa nuʼän chë kixjayil nkinaʼ chë najin nkiʼän jun tzʼil bʼanobʼäl, najin nqasäx kiqʼij o chë ma yejowäx ta. Jehová kan itzel nutzʼët chë ri achiʼaʼ nkiʼän ya riʼ chqä chë xa xuʼ ryeʼ nkiquʼ qa kiʼ. Ryä nrajoʼ chë ryeʼ ütz kinaʼoj nkiʼän rkʼë kixjayil, nkikʼüt chkiwäch chë yekajoʼ chqä nqʼax chkiwäch achkë nkinaʼ (Efes. 5:28, 29). Ye kʼa, ¿achkë ütz nuʼän jun qachʼalal achï we rbʼanon rkʼë rxjayil jun chkë ri xqatzjoj qa chpan re kajiʼ peraj reʼ? ¿Achkë ütz nuʼän rchë nujäl rbʼanik nchʼobʼon chqä ri yeruʼän?

¿ACHKË ÜTZ NKIʼÄN RI ACHIʼAʼ RCHË NKIYAʼ QA RBʼANIK RI XA NUQASAJ KIQʼIJ KIXJAYIL?

10. ¿Achkë nkitamaj qa ri qachʼalal achiʼaʼ chrij Jesús?

¹⁰ ¿Achkë ütz nuʼän jun qachʼalal achï rchë nuyaʼ qa rbʼanik ri xa nuqasaj rqʼij rxjayil o xa nusök? Ri ütz nuʼän ya riʼ nukʼän rnaʼoj chrij Jesús. Kantzij na wä chë ryä ma xkʼleʼ ta, ye kʼa ri rnaʼoj xuʼän kikʼë rtzeqelbʼëy nukʼüt chkiwäch ri achiʼaʼ achkë kinaʼoj nkʼatzin nkiʼän rkʼë kixjayil (Efes. 5:25). Tqatzʼetaʼ achkë nkitamaj qa ri achiʼaʼ chrij rnaʼoj xuʼän Jesús kikʼë rapóstoles chqä chrij rbʼanik xtzjon kikʼë.

11. ¿Achkë rnaʼoj xuʼän Jesús kikʼë rapóstoles?

¹¹ Jesús kan ütz rnaʼoj xuʼän kikʼë rapóstoles chqä ma xqasaj ta kiqʼij. Majun bʼëy xuʼij ta poqän taq tzij chkë. Tapeʼ yë ryä kajaw, majun bʼëy xksaj ta ri uchqʼaʼ kʼo pa rqʼaʼ rchë xqasaj ta kiqʼij. Pa rkʼexel riʼ, ryä xqasaj riʼ chqä kʼo utzil xuʼän chkë (Juan 13:12-17). Kʼo jmul xuʼij ya reʼ chkë rtzeqelbʼëy: «Titamaj chwij rïn, rma rïn ma qʼaqʼ ta njolon chqä ma nnaʼ ta wiʼ. Wkʼë rïn xtiwïl uxlanen» (Mat. 11:28-30). Jun winäq ri ma qʼaqʼ ta rjolon, ma ntel ta chë tzij chë majun ta rqʼij. Ri winäq riʼ kʼo rchqʼaʼ rchë nuqʼät ri nunaʼ chqä rchë ma nuʼän ta jun ri ma ütz ta taq kʼo ryowal.

12. ¿Achkë rbʼanik xtzjon Jesús kikʼë nkʼaj chik?

¹² Jesús kan xkʼuqbʼaʼ kikʼuʼx ri nkʼaj chik rkʼë ri xuʼij chkë. Majun bʼëy xksaj ta kuw taq tzij kikʼë rtzeqelbʼëy taq xtzjon kikʼë (Luc. 8:47, 48). Yajün taq ri winäq itzel xkinaʼ che rä, xkiyöqʼ chqä xkitzür rwäch, «ryä ma xeryöqʼ ta» (1 Ped. 2:21-23). Y kʼo mul, kan majun ta xuʼij chkë (Mat. 27:12-14). ¡Kantzij na wä chë ri qachʼalal achiʼaʼ ri ye kʼlan, ütz nkikʼän kinaʼoj chrij Jesús!

13. ¿Achkë rbʼanik nusmajij jun achï ri nuʼij Mateo 19:4-6? (Tatzʼetaʼ chqä ri achbʼäl).

¹³ Jesús xuʼij chë ri achiʼaʼ nkʼatzin ma nkikanuj ta rkʼexel kikʼlaj. Ryä xkamluj rbʼixik ri rbʼin qa chik Rtat: «Ri achï [...] rkʼë ri rxjayil xtjeʼ wä» (taskʼij Mateo 19:4-6). Ri tzij griego xksäx chpan re texto reʼ ri xbʼan traducir «xtjeʼ wä», ntel chë tzij «nutzʼäm riʼ rkʼë». Reʼ ntel chë tzij chë jun achï chqä jun ixöq kʼo chë kan jnan nuʼän kiwäch, achiʼel ta kan yetzʼamon rkʼë jun pegamento. Ma ütz ta yejach rma kan che kaʼiʼ xtkitäj poqän. Ri achï ri kan jnan rbʼanon rwäch rkʼë rxjayil, ma xttzʼët ta pornografía. Kan chanin xtresaj rwäch chrij «ri majun nkʼatzin wä» (Sal. 119:37). Nqkowin nqaʼij chë ryä achiʼel ta nuʼän jun chʼobʼoj rkʼë rnaqʼ rwäch, rchë ke riʼ ma xtbʼä ta rwäch chrij jun chik ixöq ri ma rxjayil ta (Job 31:1).

14. ¿Achkë nkʼatzin nuʼän jun qachʼalal achï rchë jnan chik jmul nuʼän rwäch rkʼë Jehová chqä rkʼë rxjayil?

¹⁴ Ri achï ri nuchʼäy rxjayil chqä nusök rkʼë ri nuʼij che rä, kʼo jojun nkʼatzin nuʼän rchë jnan chik jmul nuʼän rwäch rkʼë rxjayil chqä rkʼë Jehová. Naʼäy, nkʼatzin nqʼax chwäch chë ma ütz ta najin nuʼän. Jehová jontir nutzʼët; majun ta jun ewatäl chwäch ryä (Sal. 44:21; Ecl. 12:14; Heb. 4:13). Rkaʼn, kʼo chë ma nutzʼlaʼ ta chik rxjayil chqä nujäl rnaʼoj (Prov. 28:13). Rox, nkʼatzin nuʼij che rä rxjayil chqä che rä Jehová chë kowan xersök chqä kan rkʼë ronojel ran nukʼutuj kuyubʼäl rmak chkë (Hech. 3:19). Kʼo chë nuʼij che rä Jehová chë ttoʼ pä rchë ma nuquʼ ta chik ri ma ütz ta, rchë nuqʼät riʼ rkʼë ri yeruʼij chqä ri yeruʼän chqä chë tbʼanaʼ che rä chë nurayij nujäl rnaʼoj (Sal. 51:10-12; 2 Cor. 10:5; Filip. 2:13). Rkaj, kʼo chë nuʼän ri nuʼij che rä Dios chqä nutzelaj ri tzij ri yesokon, ri yoqʼonïk chqä ri chʼayonïk (Sal. 97:10). Quinto, kʼo chë chanin nukʼutuj rtoʼik chkë ri ukʼwäy taq bʼey pa congregación; ryeʼ kan ütz kinaʼoj xtkiʼän rkʼë (Sant. 5:14-16). Y sexto, nkʼatzin nutzʼët apü achkë xtuʼän we nunaʼ chë nuʼän chik jmul ri ma ütz ta. Ri achï ri nutzʼët pornografía nkʼatzin chqä nuʼän jontir ya reʼ. Jehová kan xttoʼ pä rma nrajoʼ nujäl rnaʼoj (Sal. 37:5). Ye kʼa ma xa xuʼ ta nkʼatzin chë jun qachʼalal achï nuyaʼ qa rbʼanik ri xa nuqasaj rqʼij rxjayil, ryä chqä nkʼatzin nuyaʼ rqʼij. Tqatzʼetaʼ achkë rbʼanik nkowin nuʼän riʼ.

¿ACHKË ÜTZ NIʼÄN RCHË NIYAʼ KIQʼIJ IWIXJAYIL?

15. ¿Achkë ütz nuʼän jun achï rchë nukʼüt chwäch rxjayil chë nrajoʼ?

¹⁵ Tikʼutuʼ chkiwäch chë yeʼiwajoʼ. Ye kʼo jojun achiʼaʼ kan kiʼ kikʼuʼx kibʼanon rkʼë kixjayil rma ronojel qʼij nkikʼüt chkiwäch chë yekajoʼ (1 Juan 3:18). Jun qachʼalal achï ütz chqä nuʼän ya reʼ tapeʼ ma kan ta achkë rbʼanik nuʼän che rä. Ütz nuʼän riʼ taq nuchäp chuqʼaʼ rxjayil o nuqʼetej. Chqä, ütz nutäq äl jun rmensaje y nuʼij ya reʼ che rä: «Kowan yatinbʼisoj» o «¿Achkë abʼanon?». Jantäq, ütz chqä nuspaj jun rkotzʼiʼj o jun rspanik. Taq jun achï nuʼän ya reʼ, nuyaʼ rqʼij rxjayil chqä nuʼän chë más jnan nuʼän kiwäch pa kikʼlajil.

16. ¿Achkë rma jun achï kʼo chë nuʼij che rä rxjayil chë nuloqʼoqʼej chqä chë ntyoxin che rä?

¹⁶ Tiʼij chkë chë yeʼiloqʼoqʼej chqä chë kowan yixtyoxin chkë. Jun achï nuyaʼ rqʼij rxjayil taq nuʼij che rä achkë rma nuloqʼoqʼej chqä taq yeruʼij jaʼäl taq tzij che rä. Rkʼë jbʼaʼ ütz nutyoxij che rä rma ri toʼïk nuyaʼ che rä (Col. 3:15). Taq jun achï kan pa ran ntel wä pä nuʼij che rä rxjayil chë kowan nrajoʼ, rxjayil nunaʼ chë ma xtkanüx ta rkʼexel, chë najowäx chqä chë kan kʼo rqʼij chwäch rchjil (Prov. 31:28).

17. ¿Achkë rbʼanik nukʼüt jun achï chwäch rxjayil chë ma nuqasaj ta rqʼij?

¹⁷ Ütz inaʼoj tibʼanaʼ kikʼë chqä ma tiqasaj ta kiqʼij. Ri achï ri nrajoʼ rxjayil nutzʼët rxjayil achiʼel ta jun jaʼäl spanïk ryaʼon Jehová che rä chqä chë kan kowan rqʼij (Prov. 18:22; 31:10). Rma riʼ nuloqʼoqʼej, nuchajij, kan ütz rnaʼoj nuʼän rkʼë chqä ma nuqasaj ta rqʼij, yajün taq njeʼ sexo chkiwäch. Ma nutäj ta rqʼij chrij rxjayil rchë nuʼän jun rbʼanik sexo rkʼë ri xa ma ütz ta nunaʼ rxjayil, xa nuqasaj rqʼij o xa nutzʼlaʼ rconciencia.f Y ryä chqä nutäj rqʼij chë chʼajchʼöj njeʼ rconciencia chwäch Jehová (Hech. 24:16).

18. ¿Achkë ütz nkiyaʼ chkiwäch nkiʼän ri qachʼalal achiʼaʼ? (Tatzʼetaʼ chqä ri recuadro «Kajiʼ rbʼanik ri yakowin nakʼüt chë ma naqasaj ta rqʼij awixjayil»).

¹⁸ Achiʼaʼ, tiyaʼ chwäch iwan chë Jehová nutzʼët chqä nuloqʼoqʼej jontir ri niʼän rchë ronojel mul niyaʼ kiqʼij iwixjayil. Tiyaʼ chiwäch ma niʼän ta xa bʼaʼ achkë jun ri xa nuqasaj kiqʼij, ütz inaʼoj tibʼanaʼ kikʼë chqä ma tiqasaj ta kiqʼij. We xtiʼän riʼ, xtikʼüt chkiwäch chë yeʼiwajoʼ chqä chë yeʼiloqʼoqʼej. We rïx niyaʼ kiqʼij iwixjayil, xtikʼüt chë najin nichajij ri kʼo más rqʼij: iwachbʼilanïk rkʼë Jehová (Sal. 25:14).