Kan kʼïy rkʼutun Jehová chi nwäch chpan jontir ri tiempo qʼaxnäq pä

RI XKIKʼÜT QA NTEʼ NTAT CHI NWÄCH

Chpan ri jnaʼ 1957, nteʼ ntat xeʼel äl Italia rchë xebʼä Canadá. Ryeʼ xebʼejeʼ Kindersley, jun tinamït ri kʼo Saskatchewan. Jbʼaʼ chrij riʼ xkitamaj rwäch Jehová y ya riʼ xbʼejeʼ más rqʼij chqawäch röj. Nnatäj chwä chë taq kʼa yïn akʼal na, kan kʼïy horas yinel wä rkʼë nfamilia rchë nqabʼetzjoj le Biblia. Rma riʼ, kʼo mul xa pa atzʼanen nbʼij wä chë taq kʼo wä 8 njnaʼ, rïn ya najin wä chik nbʼän ri precursorado auxiliar.

Nteʼ ntat majun ta wä más kirajil, tapeʼ ke riʼ ma nkikʼewaj ta wä nkiʼän jontir ri kʼo pa kiqʼaʼ rchë nkiyaʼ rqʼij Jehová. Jun ejemplo. Pa 1963, xbʼan jun asamblea internacional chpan ri tinamït Pasadena (California, Estados Unidos). Rma nteʼ ntat nkajoʼ wä yebʼä chpan ri asamblea riʼ, xkikʼayij kʼïy chkë ri kʼo kikʼë rchë xjeʼ jbʼaʼ kirajil rchë xebʼä. Pa 1972, xqbʼä Trail rchë xqabʼetzjoj le Biblia chkë ri winäq ri yetzjon italiano. Ri koʼöl tinamït riʼ jun 1,000 kilómetros kikojöl rkʼë ri akuchï yoj kʼo wä röj, chqä kʼo wä chpan ri tinamït Columbia Británica (Canadá). Rsamaj ntat ya riʼ yerjosqʼij chqä yerchojmij jay. Y, rma nrajoʼ wä nuyaʼ naʼäy Jehová pa rkʼaslemal, ma xerkʼän ta jojun samaj xtzuj che rä rchë nuchʼäk más päq.

Kan kowan yityoxin rma nteʼ ntat xkiyaʼ qa jun ütz ejemplo chi nwäch rïn chqä chkiwäch ri oxiʼ wachʼalal. Ryeʼ xkikʼüt chi nwäch achkë rbʼanik kʼo chë nyaʼ rqʼij Jehová chqä xkikʼüt jun naʼoj chi nwäch ri kowan wä xtkʼatzin chwä: si nyaʼ naʼäy Rqʼatbʼäl Tzij Dios pa nkʼaslemal, Jehová ronojel mul xkirchajij (Mat. 6:33).

NKSAJ NKʼASLEMAL RCHË NBʼÄN RSAMAJ JEHOVÁ

Pa 1980, xikʼleʼ rkʼë ya Debbie. Ryä kan rtaman wä achkë nrajoʼ nuʼän chpan rtinamit Dios. Chöj kaʼiʼ nqajoʼ wä nqaksaj qakʼaslemal rchë nqaʼän rsamaj Jehová, rma riʼ taq yoj kʼlan chik oxiʼ ikʼ, ya Debbie xok precursora. Y taq qakʼwan chik jun jnaʼ yoj kʼlan, xqqʼax chpan jun congregación akuchï yekʼatzin más publicadores, y rïn chqä xinok precursor.

Taq xqʼax ri tiempo, ma kan ta kiʼ chik qakʼuʼx xqaʼän akuchï yoj kʼo wä, rma riʼ xqajoʼ xqbʼä jkʼan chik. Ye kʼa naʼäy xqtzjon rkʼë ri ukʼwäy bʼey rchë circuito. Ryä kan ütz rnaʼoj xuʼän qkʼë, ye kʼa kan chöj xuʼij ya reʼ chqë: «Rïx najin yixbʼanö chë ke riʼ ninaʼ, rma xa xuʼ najin nitzuʼ ri ma ütz ta. Si nitäj iqʼij rchë nitzʼët achkë ütz najin yebʼanatäj, kan xkeʼitzʼët». Kan ya riʼ wä xkʼatzin xqakʼoxaj (Sal. 141:5). Chanin xqaʼän ri xuʼij ryä chqë, y xqʼalajin chqawäch chë kʼo ütz najin yebʼanatäj pa congregación. Ye kʼïy qachʼalal nkajoʼ wä nkiyaʼ más rqʼij Jehová, yajün ri akʼalaʼ chqä jojun qachʼalal ixoqiʼ ri ma ye Testigos ta kichjil. Ya riʼ xkʼüt qa jun naʼoj chqawäch ri kan kʼo rqʼij, rma xqrtoʼ rchë xqatzuʼ achkë ütz najin yebʼanatäj chqä rchë xqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chë Jehová kan pa rqʼijul xtsöl ri najin nqaqʼaxaj (Miq. 7:7). Röj kiʼ chik jmul qakʼuʼx xqaʼän y eqal eqal xkʼis qa chqawäch ri xqanaʼ pa naʼäy.

Chpan ri naʼäy escuela kichë precursores ri xqjeʼ wä, ye kajiʼ qachʼalal xetjon qchë. Oxiʼ chkë ryeʼ ye bʼenäq wä chik chpan nkʼaj chik tinamït rchë nkibʼetzjoj le Biblia. Ryeʼ xkikʼüt jojun fotos chqawäch y xkitzjoj chqë achkë kwest xuʼän chkiwäch chkipan ri tinamït riʼ y achkë utzil xkïl. Ya riʼ xqtoʼö röj rchë xqajoʼ chqä xq·ok misioneros. Rma riʼ xqayaʼ chqawäch nqaʼän ri samaj riʼ.

Rma nqajoʼ wä nqatjoj qiʼ chrij ri samaj nkiʼän ri misioneros, pa 1984 xqbʼä Quebec, jun tinamït ri más 4,000 kilómetros kikojöl rkʼë Columbia Británica. Chpan ri tinamït riʼ, ri winäq yetzjon wä francés, rma riʼ xkʼatzin xqatamaj ri chʼaʼäl riʼ chqä xkʼatzin xqatamaj jun chik rbʼanik kʼaslemal. Jun chik ri kwest xuʼän chqawäch, ya riʼ chë ma kan ta nqrqʼiʼ wä qarajil. Kʼo jun qʼij, jun achï xyaʼ qʼij chqë rchë xqamöl ri saqwäch ri xekanaj qa pa rjyuʼ. Xa xuʼ ya riʼ xjeʼ qkʼë rchë xqatäj. Ye kʼa ya Debbie xuʼän jalajöj chqä jaʼäl taq rkïl wäy kikʼë ri saqwäch riʼ. Tapeʼ kʼïy kʼayewal xeqaqʼaxaj, röj xqatäj qaqʼij rchë xeqaköchʼ ri kʼayewal riʼ chqä rchë kiʼ qakʼuʼx xqaʼän. Chqä xqatzʼët achkë rbʼanik xqchajïx rma Jehová (Sal. 64:10).

Kʼo jun qʼij, xok jun llamada qkʼë ri ma qayoʼen ta wä. Xqskʼïx pä rchë xqbʼan invitar pa Betel ri kʼo Canadá. Rma qanujsan wä chik qasolicitud rchë nqbʼä pa Escuela rchë Galaad, xa kaʼiʼ xuʼän qakʼuʼx taq xqbʼan invitar pa Betel, ye kʼa röj xqbʼä. Taq xqapon, xqtzjon rkʼë qachʼalal Kenneth Little, jun chkë ri kʼo chpan ri Comité rchë Sucursal, y xqakʼutuj ya reʼ che rä: «¿Achkë xtbʼanatäj rkʼë qasolicitud rchë nqbʼä Galaad?». Ryä xuʼij chqë: «Xtqatzʼët na achkë xtqaʼän taq xtbʼeqä ri qʼij riʼ».

Ri qʼij riʼ xbʼeqä jun semana chrij riʼ, taq ya Debbie chqä rïn xqskʼïx rchë nqbʼä Galaad. Xkʼatzin xqachaʼ achkë xqaʼän. Ri qachʼalal Kenneth xuʼij chqë: «Xa bʼa achkë xtichaʼ xtiʼän, kʼo qʼij xtpë pan ijolon chë más ta ütz xa ta xichaʼ le jun chik samaj. Majun ta jun samaj más ütz chwäch le jun chik. Xa bʼa achkë na chkë re kaʼiʼ samaj reʼ xtiʼän, Jehová xtyaʼ utzil pan iwiʼ». Xqakʼän ri invitación rchë nqbʼä Galaad, y chpan jontir ri jnaʼ ri ye qʼaxnäq pä, qatzʼeton chë ri qachʼalal Kenneth kantzij xuʼij. Y röj chqä qaksan rtzij ryä rchë yeqatoʼon qachʼalal ri xkʼatzin xkichaʼ achkë samaj xtkiʼän pa rtinamit Jehová.

TAQ XQ·OK MISIONEROS

Kan xel qakʼuʼx xqjeʼ chpan ri clase 83 rchë Galaad kikʼë 22 chik qachiʼil. Ri Escuela riʼ xchapatäj pa abril rchë 1987 chqä xbʼan chlaʼ Brooklyn (Nueva York). Ri xetjon qchë ya riʼ ri qachʼalal Ulysses Glass chqä Jack Redford. Ma xqanaʼ ta xeqʼax ri 5 ikʼ riʼ, y pa 6 de septiembre rchë 1987 xqaʼän graduar qiʼ. Chrij riʼ, röj chqä John y ya Marie Goode xqtaq Haití.

Kʼa ya riʼ xetaq chik jmul misioneros chpan ri tinamït Haití, rma pa 1962 xesäx pä jontir ri misioneros ri ye kʼo wä chpan ri tinamït riʼ. Taq qakʼwan chik oxiʼ semanas che rä taq xqaʼän graduar qiʼ, xqachäp qasignación chpan jun koʼöl congregación ri ye kʼo 35 publicadores chpan. Ryeʼ pa kʼechelaj kʼo wä kachoch. Röj majanä wä kʼo qexperiencia qajnaʼ y kan kʼïy wä nkʼatzin nqatamaj. Chqä, qayonïl wä yoj kʼo chpan ri qachoch xyaʼöx. Ri winäq aj Haití majun ta wä kirajil, y ye kʼïy ma kitaman ta wä nkiskʼij rwäch wuj. Chpan ri tiempo ri xqjeʼ chpan ri tinamït riʼ, xqatzʼët taq ri winäq xkiʼän chʼaʼoj chkiwäch rma política, xqatzʼët taq xkajoʼ xkesaj ri qʼatbʼäl tzij kʼo chpan ri tiempo riʼ, taq xkiʼän protestas chqä xkitzʼapij bʼey y taq xebʼanatäj qʼeqäl taq jöbʼ.

Kan kʼïy xqatamaj qa chkij qachʼalal aj Haití, rma ryeʼ yekiköchʼ ri kʼayewal chqä kiʼ kikʼuʼx nkiʼän. Kʼïy chkë ryeʼ kan kwest wä rbʼanon jontir chkiwäch, ye kʼa nkajoʼ wä Jehová chqä nqä wä chkiwäch nkitzjoj le Biblia. Kʼo jun qachʼalal ixöq ri ya kʼo chik rjnaʼ ma rtaman ta wä nuskʼij rwäch wuj, ye kʼa kʼo wä jun 150 textos pa rjolon. Jontir ri kʼayewal yeqatzʼët wä ronojel qʼij, nkiʼän wä chqë chë nqatzjoj chkë ri winäq chë xa xuʼ Rqʼatbʼäl Tzij Dios xtesan jontir ri kʼayewal ye kʼo. Kan kiʼ qakʼuʼx xqaʼän rma taq xqʼax ri tiempo, jojun chkë ri winäq ri xeqatjoj chrij le Biblia xeʼok precursores regulares, precursores especiales chqä ukʼwäy taq bʼey.

Chlaʼ Haití xintamaj rwäch jun kʼajol ri Trevor rbʼiʼ. Ryä jun misionero mormón, y kan kʼïy mul xqtzjon rkʼë chrij le Biblia. Taq xeqʼax ri jnaʼ, kan xel nkʼuʼx taq xinskʼij jun carta ri xtäq pä ryä chwä. Chpan ri carta riʼ ryä xuʼij: «¡Xkiqasäx pa yaʼ chpan ri jun chik asamblea! Nwajoʼ yitzolin Haití y yinok precursor especial chpan ri tinamït akuchï xijeʼ wä taq yïn wä jun misionero mormón». Y kan ke riʼ xbʼanatäj: ryä chqä rxjayil kan kʼïy jnaʼ xejeʼ chriʼ.

EUROPA Y CHRIJ RIʼ ÁFRICA

Taq xqʼax ri tiempo, xqtaq pa jun tinamït ri kʼo Europa, ri akuchï najin wä chik nyaʼöx jbʼaʼ qʼij chqë rchë nqatzjoj le Biblia. Pa 1992 xqapon Liubliana (Eslovenia), chunaqaj ri tinamït akuchï xekʼïy wä nteʼ ntat taq majanä kebʼä Italia. Chpan ri tiempo riʼ, najin wä nchapatäj chʼaʼoj chpan jun tinamït ri ojer xbʼix Yugoslavia che rä. Ri sucursal ri kʼo Viena (Austria), ri oficinas ri ye kʼo Zagreb (Croacia) y Belgrado (Serbia), ya riʼ wä ri najin yetzʼetö ri samaj nbʼan chpan ri tinamït riʼ chqä chpan ri tinamït ri ye kʼo chunaqaj. Ye kʼa komä, chpan jojun tinamït riʼ xtjeʼ jun Betel.

Xkʼatzin xqatamaj chik jun chʼaʼäl y jun chik rbʼanik kʼaslemal. Ri winäq aj Eslovenia nkiʼij wä ya reʼ chqë: «Jezik je težek», ri ntel chë tzij, «Re chʼaʼäl reʼ kwest natamaj». ¡Y kantzij wä! Xqä chqawäch xqatzʼët chë ri qachʼalal nkajoʼ Jehová, y taq rtinamit Dios kʼo jun nujäl, ryeʼ ma nkikʼewaj ta wä nkiʼän riʼ. Chqä xqatzʼët achkë rbʼanik Jehová xyaʼ utzil pa kiwiʼ rma riʼ. Jmul chik xqatzʼët chë Jehová kan pa rqʼijul nusöl ri yebʼanatäj chpan rtinamit. Ri tiempo xqjeʼ Eslovenia xqrtoʼ rchë xqasmajij ri qataman pä chik chpan nkʼaj chik tinamït chqä rchë kʼo chik nkʼaj naʼoj xqatamaj qa.

Chrij riʼ, kʼo chik nkʼaj xqaqʼaxaj. Chpan ri jnaʼ 2000 xqtaq Costa de Marfil, ri kʼo África Occidental. Ye kʼa ri winäq aj chriʼ xkichäp chʼaʼoj, y pa noviembre rchë 2002 xqekʼwäx Sierra Leona, ri akuchï xa kʼa riʼ jbʼaʼ tkʼis qa jun chʼaʼoj ri xyalöj 11 jnaʼ. Kan kwest xuʼän chqawäch rma chaq kʼateʼ xqesäx äl Costa de Marfil. Ye kʼa ri qataman pä chpan ri nkʼaj chik qasignaciones xqrtoʼ rchë kiʼ qakʼuʼx xqaʼän.

Röj xqatzuʼ chë ri winäq pa territorio nkajoʼ wä yojkikʼoxaj chqä chë ri qachʼalal kowan yejowan. Ryeʼ kan kʼïy jnaʼ xkʼatzin xkiköchʼ ri kʼayewal xkïl rma ri chʼaʼoj. Tapeʼ majun ta wä más kirajil, nkajoʼ wä nkiyaʼ chkë nkʼaj chik ri kʼo kikʼë. Kʼo jun qachʼalal ixöq xrajoʼ xspaj jojun rtzyaq ya Debbie. Pa naʼäy, ya Debbie xkanuj rbʼanik rchë xuʼij che rä ri qachʼalal riʼ chë ma nrajoʼ ta, ye kʼa ri qachʼalal riʼ xtäj rqʼij chrij chqä xuʼij che rä: «Taq najin wä ri chʼaʼoj, ri qachʼalal ri ye kʼo chpan nkʼaj chik tinamït kowan xojkitoʼ. Komä röj chik nkʼatzin nqtoʼö kichë nkʼaj chik». Taq xqatzʼët achkë kinaʼoj ri qachʼalal riʼ, röj xqayaʼ chqawäch nqakʼän qanaʼoj chkij.

Taq xqʼax ri tiempo xqtzolin Costa de Marfil, ye kʼa ri winäq xkichäp chik jmul chʼaʼoj rma política. Rma riʼ, pa noviembre rchë 2004 xqesäx äl chpan ri tinamït riʼ pa helicóptero, ye kʼa chqajujnal xa xuʼ xqkowin xqakʼwaj jun maleta ri npajö 22 libras. Chaqʼaʼ xqkanaj qa akuchï ye kʼo wä ri soldados aj Francia, y chkaʼn qʼij xqekʼwäx äl pan avión rchë xqbʼä Suiza. Jbʼaʼ ma nkʼaj aqʼaʼ xqapon pa sucursal. Kan xpë ryiʼal qawäch taq xeqatzʼët ri ye kʼo chpan ri Comité rchë Sucursal y ri yeyaʼö tjonïk chpan ri Escuela de Entrenamiento Ministerial chqä kixjayil. Ryeʼ yojkiyoʼen wä rchë yojkikʼül chqä yojkiqʼetej. Chqä xkiyaʼ qaway y kʼïy chocolate ri nbʼan Suiza.

Xqtaq jun tiempo chpan ri tinamït Ghana, y taq xkʼis chʼaʼoj Costa de Marfil, xqtzolin chlaʼ. Ri kinaʼoj xkiʼän qachʼalal qkʼë kowan xqrtoʼ chpan ri tiempo riʼ ri kowan xchʼpü qakʼuʼx, rma chaq taqïl wä nqesäx chpan jun tinamït y njal wä qasignación. Ya Debbie y rïn qataman wä chë nkʼatzin nqjowan chpan rtinamit Jehová, ye kʼa xqayaʼ chqawäch majun bʼëy nqamestaj ta achkë utzil nqïl taq nqjowan. Jontir ri xqaqʼaxaj chpan ri tiempo riʼ ri kan kwest xuʼän, xkʼüt qa kʼïy naʼoj chqawäch ri yojurtoʼon pä pa qakʼaslemal.

XJAL CHIK JMUL QASIGNACIÓN

Pa 2006, ri central mundial xtäq pä jun carta chqë. Ri carta riʼ nuʼij achkë qasignación xyaʼöx: Asia Occidental (Oriente Medio). Reʼ ntel chë tzij chë xtqatamaj nkʼaj chik tinamït, yeqaqʼaxaj nkʼaj chik kʼayewal, nqatamaj nkʼaj chik chʼaʼäl chqä jojun chik rbʼanik kʼaslemal. Kʼo wä kʼïy nkʼatzin nqatamaj chrij ri tinamït riʼ, rma ri winäq aj chriʼ kowan wä rqʼij chkiwäch ri política chqä ri religión. Ye kʼa, kan xqä chqawäch xqatzʼët chë ri qachʼalal pa taq congregaciones jalajöj chʼaʼäl yetzjon chqä chë jnan rbʼanon kiwäch rma nkiʼän ri nuʼij pä rtinamit Dios chkë. Chqä, kan jaʼäl xqatzʼët chë ye kʼïy qachʼalal nkiköchʼ wä ri nbʼan chkë rma kifamilia, rma kichiʼil pan escuela o pa kisamaj y rma kivecinos, xa rma nkiyaʼ rqʼij Jehová.

Pa 2012 xqbʼä chpan ri asamblea especial ri xbʼan Tel Aviv (Israel). Ri qʼij riʼ kan ma xtmestäj ta chqë, rma kan pa Pentecostés rchë ri jnaʼ 33 majun bʼëy chik kimolon ta kiʼ ye kʼïy rsamajelaʼ Jehová chpan ri tinamït riʼ.

Chpan ri tiempo riʼ, xqtaq chpan jun tinamït akuchï ma nyaʼöx ta qʼij chqë nqayaʼ rqʼij Jehová. Xeqakʼwaj äl jojun publicaciones, xq·el chutzjoxik le Biblia y xqbʼä chpan koköj taq asambleas xebʼan. Xa bʼa akuchï xqbʼä wä, ye kʼo wä soldados ri kikʼwan kiqʼaqʼ chqä nkinukʼuj wä ri achkë qakʼwan äl. Ye kʼa ma kan ta kowan xqaxiʼij qiʼ rma jojun publicadores ri ye kʼo chpan ri tinamït riʼ xeʼel qkʼë chqä xojkitoʼ rchë xqachajij qiʼ taq nqbʼä wä pa taq bʼey.

XQTZOLIN CHIK JMUL ÁFRICA

Pa 2013 xyaʼöx chik jun qasignación: xqbʼan invitar rchë nqbʼä pa sucursal ri kʼo Kinsasa (República Democrática del Congo). Re tinamït reʼ kan kowan nüm chqä ye kʼo jaʼäl taq lugares chpan, ye kʼa ri winäq aj chriʼ majun ta kirajil chqä chaq taqïl wä nkiʼän chʼaʼoj. Pa naʼäy, röj xqaquʼ: «Ya xqjeʼ yän África, qataman chik achkë xtqaqʼaxaj chlaʼ». Ye kʼa kʼo kʼïy xkʼatzin xqatamaj, achiʼel taq xkʼatzin xqatzʼët achkë rbʼanik nqbʼä chkipan tinamït akuchï majun ta bʼey nixta puentes. Tapeʼ ke riʼ, ri kowan xqrtoʼ ya riʼ xqatzʼët chë ri qachʼalal kan kiʼ kikʼuʼx najin na nkiyaʼ rqʼij Jehová tapeʼ majun ta kirajil. Chqä xqatzʼët chë ryeʼ nqä chkiwäch nkitzjoj le Biblia o nkiʼän jontir ri kʼo pa kiqʼaʼ rchë yebʼä pa qamoloj chqä pa qasambleas. Xqatzʼët achkë rbʼanik xqrtoʼ pä Jehová rchë más winäq xkitamaj chrij ryä. Kan kʼïy xqatamaj qa taq xqjeʼ Congo-Kinsasa. Chqä xejeʼ qamigos ri xeʼok qafamilia.

Pa rkʼisbʼäl che rä ri jnaʼ 2017, xqtaq pa Betel ri kʼo Sudáfrica. Ya riʼ ri sucursal más nüm qatzʼeton pä, y chriʼ xeqaʼän jojun samaj ri majun bʼëy qabʼanon ta. Jmul chik, kʼo kʼïy xkʼatzin xqatamaj, ye kʼa ri qataman pä chpan qasignaciones kowan xqrtoʼ. Ye kʼo ye kʼïy qachʼalal ri kan kʼïy chik jnaʼ kiyaʼon pä rqʼij Jehová, y röj kowan yeqajoʼ ri qachʼalal riʼ. Kan jaʼäl nqatzʼët chë ri qachʼalal pa Betel kan jnan rbʼanon kiwäch tapeʼ ma jnan ta kitinamit chqä kijatzul. Rma jontir ri nkiyaʼ rqʼij Jehová nkitäj kiqʼij rchë yejeʼ ütz taq naʼoj kikʼë chqä rchë nkismajij ri naʼoj ye kʼo chpan le Biblia, Jehová nuʼän chë jnan nuʼän kiwäch.

Chpan jontir ri jnaʼ ri ye qʼaxnäq pä, ya Debbie chqä rïn yaʼon jalajöj samaj chqë ri akuchï kan kʼïy xqaqʼaxaj. Xkʼatzin xeqatamaj nkʼaj chik chʼaʼäl chqä jojun chik rbʼanik kʼaslemal. Y, tapeʼ kʼo kʼayewal xeqaqʼaxaj, xqatzʼët chë Jehová xksaj rtinamit chqä ri qachʼalal rchë xkʼüt chqawäch chë kowan nqrajoʼ (Sal. 144:2). Jontir ri qataman pä chpan ri jnaʼ ri qayaʼon pä rqʼij Jehová, kowan yojurtoʼon pä rchë nq·ok más ütz taq cristianos.

Kan kowan yityoxin chkë nteʼ ntat rma rbʼanik xinkikʼiytisaj pä. Chqä yityoxin che rä ya Debbie rma kowan yirtoʼon y ntyoxij chkë qachʼalal rma ri ütz ejemplo kiyaʼon qa chi nwäch. Taq nqaquʼ rij ri xtqaqʼaxaj chqawäch apü, qayaʼon chwäch qan chë kʼa kʼo na kʼïy xtqatamaj chrij qaDios, ri ntjon qchë.