¿Kan kʼo komä nqrtoʼ wä ri kʼo ütz nqayoʼej apü?

DANIEL kʼa riʼ wä 10 rujunaʼ. Tapeʼ ke riʼ, rukʼwan wä chik jun junaʼ kʼo cáncer che rä. Ri doctores chqä ri ruchʼalal nkiquʼ wä chë ma xtkʼachöj ta chik, ye kʼa ryä ma ke riʼ ta nuquʼ. Ryä ruyaʼon wä chwäch ran nkʼïy na qʼanäj chqä chë xttoʼon rchë xtilitäj ruqʼomal ri cáncer. Ryä ruyoʼen wä jun doctor ri retaman más chrij ri cáncer ri kʼo che rä. Ye kʼa taq xbʼeqä ri qʼij ri kʼo chë napon, ri doctor ma xapon ta rma ma ütz ta chik xuʼän chwäch. Ya riʼ xuʼän chë Daniel xpë jun nimaläj bʼis che rä chqä xyujtäj rukʼuʼx. Jun kayoxiʼ qʼij chrij riʼ, ryä xkäm.

Ri xbʼanatäj rkʼë Daniel yë jun doctor xtzjon rchë. Re doctor reʼ nunukʼuj achkë nbʼanatäj chpan rukʼaslemal jun winäq taq kʼo ütz ruyoʼen apü, y achkë nbʼanatäj taq xa nyujtäj rukʼuʼx. Rkʼë jbʼaʼ rït akʼoxan chë kʼo winäq nbʼanatäj kikʼë ri xbʼanatäj rkʼë Daniel. Tqaquʼ rij jun winäq ri riʼj chik ri jbʼaʼ ma nkäm. Rkʼë jbʼaʼ ri winäq riʼ kʼo jun ruyoʼen, achiʼel jun ruchʼalal o chë nbʼeqä jun qʼij ri kan kowan rejqalen chwäch ryä. Taq xtzʼët yän ruwäch ruchʼalal o xqʼax yän ri qʼij riʼ, ri winäq nkäm. ¿Xa rma komä chë kʼo ruyoʼen apü xbʼanö chë ma xkäm ta yän? We ke riʼ, ¿kan kowan komä nqrtoʼ chpan qakʼaslemal ri kʼo nqayoʼej apü?

Komä kan ye kʼïy doctores nkinmaj chë ri kiʼ akʼuʼx naʼän o kʼo ütz ayoʼen apü yaturtoʼ chpan akʼaslemal chqä rchë ma kan ta yayawäj. Ye kʼa ma jontir ta ri doctores nkiquʼ riʼ. Ye kʼo jojun nkiʼij chë majun ta jun nkʼutü chë xa rma kʼo ütz nayoʼej apü yaturtoʼ chpan akʼaslemal. Ryeʼ nkiquʼ chë jun winäq ma xtknaj ta riʼ xa rma kiʼ rukʼuʼx o xa rma kʼo ütz ruyoʼen apü.

Ojer chqä ye kʼo jojun winäq xejeʼ ri ma xkinmaj ta chë kan yaturtoʼ pan akʼaslemal ri kʼo ütz nayoʼej apü. Pa más dos mil junaʼ qa, ri filósofo Aristóteles xuʼij chë «ri winäq ri kʼo ütz ruyoʼen apü xa achiʼel ta nachikʼan». Kʼïy junaʼ chrij riʼ, jun achï aj Estados Unidos ri rubʼiniʼan Benjamin Franklin xuʼij chë ri nayoʼej chë kʼo ütz xtawïl apü ma xtuʼän ta chë xtawïl ri nkʼatzin chawä.

¿Kantzij komä nkiʼij re achiʼaʼ reʼ? ¿Kantzij komä chë ri kʼo ütz nayoʼej apü xa achiʼel jun achïkʼ ri xa xuʼ yaturtoʼ rchë ütz jbʼaʼ nunaʼ qa awan? ¿O kan kʼo rma nqanmaj chë nqrtoʼ rchë más kiʼ qakʼuʼx nqaʼän chpan qakʼaslemal chqä rchë ma kan ta nqyawäj?

¿Achkë rma nkʼatzin kʼo ütz nqayoʼej apü?

¿ACHKË ta komä xbʼanatäj xa ta Daniel, ri akʼal ri xqatzjoj chpan ri jun peraj qa, ma ta xyujtäj rukʼuʼx? ¿Xchʼakon ta komä chrij ri cáncer? ¿Kʼa ta kʼäs na komä? Rkʼë jbʼaʼ nixta ri winäq ri kiyaʼon chwäch kan chë ri kʼo ütz nayoʼej apü yaturtoʼ chpan akʼaslemal nkiʼij chë ke riʼ ta xbʼanatäj. Y ya riʼ ütz ma nqamestaj ta. Röj kʼo ta chë ma nqaquʼ ta chë ri kʼo ütz nqayoʼej apü nuknaj (nuqʼomaj) xa bʼa achkë yabʼil.

Chpan jun entrevista ri xbʼan chpan jun canal rchë noticias, ri doctor Nathan Cherney xuʼij chë ma ütz ta naʼij che rä jun winäq ri kowan yawaʼ chë xtkʼachöj na we nukʼuqbʼaʼ rukʼuʼx chë xtbʼanatäj riʼ. Ryä xuʼij: «Kʼo mul ye kʼo achiʼaʼ yechapon che rä kixjayil, rma chkiwäch ryeʼ, kixjayil ma kan ta xkikʼuqbʼaʼ kikʼuʼx chë yekʼachöj. Ri nayaʼ ya riʼ pan ajolon ma ütz ta, rma xa nuʼän chë naquʼ chë we akʼuqbʼan akʼuʼx chqä kiʼ akʼuʼx, xkakowin xtaknaj awiʼ. Ye kaʼ taq ma nbʼanatäj ta riʼ, ye kʼo jojun nkiquʼ chë ma kan ta xakʼuqbʼaʼ akʼuʼx chë yakowin yakʼachöj, y ya riʼ ma ke riʼ ta».

Ri winäq ri kʼo jun itzel yabʼil chkë ri najin yerukʼwaj pa kamïk kan jun mamaʼ kʼayewal najin nkiqʼaxaj. Rma riʼ, ri ruchʼalal chqä ri rachiʼil jun winäq ri ke riʼ najin nutqelbʼej, majun bʼëy xtkajoʼ ta xtkiʼän chë ri winäq riʼ nunaʼ chë yë ryä ajmak chë ma nkʼachöj ta, rma ya riʼ xa xtuʼän chë más kʼayewal xtuʼän chwäch xtkʼwaj ruyabʼil. Rkʼë ri xqatzʼët qa, ¿ütz komä nqaʼij chë majun nkʼatzin wä ri kʼo ütz nayoʼej apü?

Ma ütz ta. ¿Achkë rma nqaʼij riʼ? Ri doctor Cherney yerutoʼ winäq ri kʼo itzel taq yabʼil chkë rchë más ütz nuʼän kikʼaslemal chqä rchë más kiʼ kikʼuʼx nkiʼän chpan ri tiempo ri kʼa ye kʼäs na. Ri doctores ri junan kisamaj rkʼë ri doctor Cherney kiyaʼon chwäch kan chë ri yekiʼän yekitoʼ ri yawaʼiʼ rchë más kiʼ kikʼuʼx nkiʼän, yajün ri kan ruksan chik ruchqʼaʼ ri yabʼil chkë. Kan kʼïy yebʼin chë ri kʼo ütz nayoʼej apü kan kʼo utzil nukʼäm pä chawä.

Ri kʼo ütz nqayoʼej apü kan nqrtoʼ

Ri doctor y periodista W. Gifford-Jones, xuʼij reʼ: «Ri kʼo ütz nayoʼej apü kowan yaturtoʼ taq kʼo jun ayabʼil». Ryä xnukʼuj rij ri kinkʼun nkʼaj chik doctores chrij ri utzil nukʼäm pä ri nkʼuqbʼäx kikʼuʼx ri winäq ri jbʼaʼ ma yekäm. Ye kʼïy nkiʼij chë taq ke riʼ rubʼanik natoʼ jun winäq, ri winäq riʼ kʼo ütz xtyoʼej apü chqä más kiʼ rukʼuʼx xtuʼän. Jun estudio ri xbʼan pa junaʼ 1989, xkʼüt chë ri yawaʼiʼ ri xkʼuqbʼäx kikʼuʼx más kʼïx tiempo xekʼaseʼ. Ye kʼa chpan jun estudio ri xbʼan chrij riʼ, ma xkʼüt ta chë ri winäq riʼ kantzij xekʼaseʼ más tiempo. Tapeʼ ke riʼ, chkipan ri estudios xqʼalajin chë ri yawaʼiʼ ri nkʼuqbʼäx kikʼuʼx ma kan ta nchʼakon ri bʼis chkij chqä ma kan ta nkitäj poqän chkiwäch ri nkʼaj chik ri ma nkʼuqbʼäx ta kikʼuʼx.

Tqatzʼetaʼ jun chik estudio ri akuchï xtzʼet achkë nbʼanatäj kikʼë ri winäq ri kʼo ruyabʼil kan taq kiʼ kikʼuʼx pa kikʼaslemal o taq majun chik ütz kiyoʼen ta. Xnukʼüx kikʼaslemal más mil trescientos achiʼaʼ rchë xtzʼet we kiʼ kikʼuʼx o xa majun chik ütz kiyoʼen chpan kikʼaslemal. Diez junaʼ chrij riʼ xetzʼet chik jmul ri achiʼaʼ riʼ. Ri estudio xkʼüt chë jun ye ciento sesenta chkë ri achiʼaʼ riʼ xkïl ruyabʼil kan. Y jbʼaʼ ma pa nkʼaj chkë re achiʼaʼ reʼ ma kan ta kʼo ütz kiyoʼen apü chpan kikʼaslemal. Ya Laura Kubzansky, jun doctora chqä tijonel chpan jun tijobʼäl kichë doctores, nuʼij: «Kan jontir bʼaʼ ri yebʼin chë ri kiʼ akʼuʼx yaturtoʼ taq kʼo jun ayabʼil, nkiʼij riʼ rma ya riʼ kiqʼaxan pä. Re estudio reʼ ya reʼ ri naʼäy ri kan yë ri doctores ye tzʼeteyon rchë ri nukʼüt chë taq kiʼ akʼuʼx, ya riʼ kan ütz chë ri awan».

Jojun estudios nkikʼüt chë ri winäq ri nkiquʼ chë majun kiyabʼil ta, más chanin yekʼachöj pä taq yebʼan operar chkiwäch ri nkiquʼ chë xa xuʼ yabʼil nkiʼän. Chqä jojun estudios nkiʼij chë ri winäq ri ronojel mul kiʼ rukʼuʼx, más kʼïy junaʼ nkʼaseʼ. Jun chik estudio xnukʼuj rij ri achkë nbʼanatäj kikʼë ri riʼj taq winäq taq kʼo ütz o kʼo ma ütz ta nbʼix chkë chrij ri rijxïk. Taq xbʼix chkë jojun winäq ri kʼo chik kijunaʼ chë taq yarjïx más njeʼ anaʼoj, kan más kiʼ kikʼuʼx xebʼiyïn. Ri rubʼanik xebʼiyïn re winäq reʼ xa junan rkʼë achiʼel ta xkiʼän 12 semanas chë ejercicio.

¿Achkë rma ri winäq ri kʼo ütz ruyoʼen apü o kiʼ rukʼuʼx pa rukʼaslemal achiʼel ta nutoʼ rchë ma kan ta más nyawäj? Rkʼë jbʼaʼ ri doctores o ri científicos ma kan ta yekowin nkiʼij achkë rma nbʼanatäj ya riʼ. Ye kʼa ri yebʼanayon ri estudios ri xeqatzjoj qa kitzʼeton chë kʼo jojun rma ri nbʼanatäj riʼ. Jun tijonel ri nunukʼuj rij kitzonqʼör ri winäq nuʼij: «Taq jun winäq kiʼ rukʼuʼx, ma kan ta más nchʼpü rukʼuʼx y ya riʼ kowan nutoʼ ruchʼakul. Ya riʼ jun ri ütz nuʼän jun winäq rchë ma kan ta más nyawäj».

Re naʼoj reʼ rkʼë jbʼaʼ kʼa kʼakʼakʼ chkiwäch jojun doctores, psicólogos chqä científicos. Ye kʼa chkiwäch ri yenukʼun le Biblia ma kʼakʼakʼ ta. Pa jbʼaʼ ma jun tres mil junaʼ qa, Dios xuʼän chë ri qʼatöy tzij Salomón xtzʼibʼaj reʼ: «Taq jun winäq kiʼ rukʼuʼx, ri nunaʼ nbʼeʼok achiʼel ta jun ütz aqʼon; ye kʼa taq nbʼison, xa nkʼis ruchqʼaʼ» (Proverbios 17:22). Achiʼel nqatzʼët, le Biblia ma nuʼij ta chë taq jun winäq kiʼ rukʼuʼx kan xtkʼachöj che rä jontir ruyabʼil, xa xuʼ nuʼij chë «ri nunaʼ nbʼeʼok achiʼel ta jun ütz aqʼon».

Rma riʼ, rma ri kʼo ütz nayoʼej apü achiʼel jun aqʼon, jontir nqajoʼ chë ri doctor ya riʼ ta qaqʼon nuyaʼ. Ye kʼa ri kʼo ütz nayoʼej apü ma xa xuʼ ta yaturtoʼ rchë ma kan ta yayawäj, xa kan kʼo na chik nkʼaj rubʼanik yaturtoʼ.

Ri nbʼanatäj pa rukʼaslemal jun winäq taq kiʼ rukʼuʼx o taq majun chik ütz ruyoʼen apü

Ri científicos kitzʼeton chë ri winäq ri kiʼ kikʼuʼx chpan kikʼaslemal kan kʼïy utzil nkïl. Ri winäq riʼ más ütz yebʼä pa kitijobʼäl, pa kisamaj yajün chkipan ri atzʼanen. Jun tzʼetbʼäl. Xbʼan jun estudio kikʼë jun molaj ixoqiʼ ri nqä chkiwäch nkikʼäq anin. Ri yetjon kichë xkitzʼët achkë yekowin nkiʼän chkijujnal re ixoqiʼ reʼ chpan jun atzʼanen. Chqä xkʼutüx chkë ri ixoqiʼ achkë nkinaʼ ryeʼ chë yekowin nkiʼän. Pa rukʼisbʼäl, ri ixoqiʼ xkiʼän ri xkinaʼ ryeʼ chë yekowin nkiʼän, y ma yë ta ri xkiquʼ ri yetjon kichë. ¿Achkë rma ri kʼo ütz nqayoʼej apü kan kowan nqrtoʼ?

Ri científicos chqä kan kʼïy kitaman qa chkij ri winäq ri majun ütz kiyoʼen chpan kikʼaslemal. Pa más 50 junaʼ qa, ri científicos xkitzʼët chë ri chköp chqä ri winäq yekowin nbʼan chkë chë majun ütz nkiyoʼej apü. Jun tzʼetbʼäl. Ri científicos xekiyaʼ ri winäq chpan jun jay ri akuchï kʼo jun nqʼajan ri kan ntzʼnuj axkïn. Y xbʼix chkë ri winäq chë ryeʼ yekowin nkiʼän chë ma nqʼajan ta chik we yekipïtzʼ jojun botones achiʼel wä xbʼix chkë. Jontir xekowin xkiʼän riʼ.

Ke riʼ chqä xbʼan rkʼë jun chik molaj winäq, ye kʼa taq ryeʼ xekipïtzʼ ri botones, ma xtaneʼ ta ri najin wä nqʼajan. Rma riʼ kʼïy chkë re winäq reʼ xa xebʼison chqä majun chik xkiʼän ta. jbʼaʼ chrij riʼ, taq xbʼix chik jun rubʼanik rchë yekowin nkipabʼaʼ ri najin nqʼajan, xa kaʼiʼ xuʼän kikʼuʼx chrij we xtkiʼän o manä, rma kiyaʼon wä chik chwäch kan chë xa bʼa achkë xtkiʼän, majun ta jun xtjalö ri najin nbʼanatäj. Ye kʼa ri winäq ri ye kʼo chpan re molaj reʼ ri kiʼ kikʼuʼx tapeʼ xa bʼa achkë nbʼanatäj, ma xetaneʼ ta chubʼanik ri xbʼix chkë.

Ri doctor Martin Seligman, ri xtoʼon chkibʼanik jojun chkë ri estudios ri xeqatzjoj qa, kan xtjoj na más riʼ chrij ri achkë nbʼanatäj kikʼë ri winäq taq ronojel mul kiʼ kikʼuʼx o taq majun ütz chik kiyoʼen apü. Xnukʼuj rij achkë rma jojun winäq ma nkikanuj ta chik rusolik jun kʼayewal, y xtzʼët chë ri naʼoj riʼ nuʼän chë jun winäq kʼo kʼïy kʼayewal nuʼän chwäch nuʼän chpan rukʼaslemal o kʼo mul nuʼän chë kan ma nkowin ta nuʼän. Seligman nuʼij: «Rïn veinticinco junaʼ nnukʼun pä rij reʼ. Rïn nnukʼun kij ri winäq ri majun ütz kiyoʼen apü, ri nkiquʼ chë kimak ryeʼ ronojel ri ma ütz ta yebʼanatäj, chë ri kʼayewal najin nkïl ma xkekʼis ta chqä chë xa bʼa achkë xtkiʼän kan kʼo ma ütz ta xtbʼanatäj. Y nyaʼon chwäch wan chë ri winäq ri ke riʼ nkiquʼ, más kʼayewal xtkïl chwäch ri ma ke riʼ ta nkiquʼ».

Rkʼë jbʼaʼ ri xuʼij re doctor reʼ kʼa kʼakʼakʼ chkiwäch jojun winäq. Ye kʼa chkiwäch ri yenukʼun ruwäch le Biblia ma ke riʼ ta. Jun proverbio nuʼij reʼ: «We xa xkabʼison taq xtaqʼaxaj jun kʼayewal, ri awchqʼaʼ xa xtkʼis» (Proverbios 24:10). Achiʼel nqatzʼët, le Biblia nuʼij chë we xa nqbʼison o majun ütz nqayoʼej apü, nuʼän chë ma xtkowin ta xtqaʼän xa bʼa achkë jun. Rma riʼ, ¿achkë xtqtoʼö rchë ma xtjeʼ ta ri naʼoj riʼ qkʼë y pa rukʼexel riʼ xa más kiʼ qakʼuʼx xtqaʼän chqä kʼo ütz xtqayoʼej apü?

[Achbʼäl ri kʼo chpan ruxaq 4 chqä 5]

Ri kʼo ütz nayoʼej apü kan kowan nqrtoʼ chpan qakʼaslemal

¿Achkë xkatoʼö rchë xkeʼawesaj äl pan ajolon ri naʼoj ri xa yatkitzʼlaʼ?

¿ACHKË naʼän rït taq nawïl jun kʼayewal? Ye kʼïy winäq ri yenukʼun rij ri nqanaʼ nkiʼij chë ri ruqʼalajsaxik xtqayaʼ ri kʼutunïk riʼ xtkʼüt we kiʼ qakʼuʼx chpan qakʼaslemal o xa majun ütz qayoʼen apü. Jontir yeqaqʼaxaj kʼayewal. Tapeʼ ke riʼ, ye kʼo jojun kan kʼïy kʼayewal yekiqʼaxaj. ¿Achkë komä rma jojun winäq kan nyujtäj kikʼuʼx taq yekïl kʼayewal tapeʼ xa ye koköj, ye kʼa jojun chik ma nbʼanatäj ta ya riʼ kikʼë tapeʼ kan kʼïy nmaʼq taq kʼayewal yekiqʼaxaj?

Tqayaʼ jun tzʼetbʼäl. Tabʼanaʼ che rä chë najin nakanuj asamaj. Rma riʼ yabʼä rkʼë rajaw jun empresa, ye kʼa ma nuyaʼ ta asamaj. ¿Achkë xtanaʼ? Rkʼë jbʼaʼ naquʼ chë yït rït ri ma yït ütz ta. Rma riʼ naʼij: «Majun ta jun xtyaʼö rusamaj jun winäq achiʼel rïn. Majun bʼëy xtinwïl ta nsamaj». O rkʼë jbʼaʼ nanaʼ chë kan majun yakʼatzin wä xa xuʼ rma ma xawïl ta asamaj. Ri ke riʼ rubʼanik naquʼ xa yaturtzʼlaʼ.

¿Achkë rubʼanik yeʼawesaj ri naʼoj riʼ pan ajolon?

¿Achkë ütz naʼän rchë yeʼawesaj pan ajolon ri naʼoj ri xa yatkitzʼlaʼ? Naʼäy, nkʼatzin natamaj achkë naʼoj ri xa yatkitzʼlaʼ. Chrij riʼ nkʼatzin natäj aqʼij rchë yeʼajäl ri naʼoj riʼ. Tqatzjoj chik jmul ri tzʼetbʼäl xqaʼij qa. ¿Achkë rma ma xyaʼöx ta asamaj? ¿Kantzij komä chë kan majun ta jun winäq xtyaʼ rusamaj jun winäq achiʼel rït, o xbʼanatäj riʼ xa rma ri empresa najin wä nukanuj jun winäq ri jun wä chik samaj nkowin nuʼän?

Rchë natamaj we xa najin nqʼax ruwiʼ ri ma ütz ta najin naquʼ, tajnamaj ri najin naquʼ rkʼë ri qäs najin nbʼanatäj. ¿Kantzij komä chë kan majun nqkowin nqaʼän ta xa xuʼ rma ma xyaʼöx ta qasamaj, o ütz nqaquʼ kij jojun chik ri yeqaʼän chpan qakʼaslemal ri ütz yeʼel chqawäch, achiʼel ri yeqaʼän rchë ütz nqakʼwaj qiʼ rkʼë Dios, rkʼë qa-familia chqä kikʼë qachiʼil? Tatjaʼ aqʼij rchë nawesaj pan ajolon ri naʼoj ri nuʼän chawä chë naquʼ chë jontir ri naʼän kan ma ütz ta xttel chawäch. Rma, ¿kan qataman chë majun bʼëy xtqïl ta qasamaj? Chqä kʼo chik jojun ri yojkitoʼ rchë yeqesaj äl pa qajolon ri naʼoj ri xa yojkitzʼlaʼ.

Tayaʼ chwäch awan chë yakowin naʼän ri nayaʼ chawäch naʼän

Chkipan ri junaʼ ri yeqʼaxnäq pä, ri yenukʼun rij ri nqanaʼ kibʼin achkë ntok chpan ri kʼo ütz nayoʼej apü. Ryeʼ nkiʼij chë ri winäq ri kʼo ri naʼoj riʼ rkʼë, nuyaʼ pa rujolon chë nkowin nuʼän ri nuyaʼ chwäch nuʼän. Achiʼel xtqatzʼët chpan ri jun chik artículo, ri kʼo ütz nayoʼej apü kʼo más ntok chpan. Ye kʼa ri xkiʼij re winäq reʼ nqrtoʼ rchë nqayaʼ pa qajolon chë nqkowin nqaʼän ri nqayaʼ chqawäch nqaʼän.

Rchë nqayaʼ pa qajolon chë xtqkowin apü chrij ri nqajoʼ nqaʼän, nkʼatzin kʼo nqayaʼ chqawäch nqaʼän ri ma kan ta kʼayewal kibʼanik. Ke riʼ, taq xtqkowin xkeqaʼän riʼ, ya riʼ xtuʼän chë xtqkowin xtqaʼän jojun chik ri kʼo más kejqalen. We nanaʼ chë majun ayaʼon ta chawäch naʼän, ütz taquʼ rij achkë ütz nayaʼ chawäch naʼän. Taquʼ rij reʼ: ¿achkë nawajoʼ nayaʼ chwäch awan naʼän? Rma kan kʼïy nkʼatzin nqaʼän, kʼïy mul kan ma njameʼ ta chik qawäch rchë nqaquʼ rij achkë qäs nqajoʼ nqaʼän chpan qakʼaslemal, ntel chë tzij, ri kʼo más rejqalen chqawäch röj. Le Biblia kan ojer chik rubʼin pä chë tqabʼanaʼ ri achkë kʼo más kiqʼij (Filipenses 1:10).

Taq qataman chik achkë kʼo más rejqalen chqawäch röj, más chaq bʼaʼ xtuʼän chqawäch xtqachaʼ achkë nqajoʼ nqaʼän chpan qakʼaslemal, achiʼel chuyaʼik ruqʼij Dios, chpan qa-familia o chpan xa bʼa achkë chik jun ri nkʼatzin. Ye kʼa ütz ma tqamestaj ta chë pa naʼäy más ütz ma kʼïy ta nqayaʼ chqawäch nqaʼän, xa kan más ütz keqachaʼ ri ma kʼayewal ta kibʼanik, rma we xa xtqaʼän riʼ, xa xtqbʼison chqä xa xtikʼo qakʼuʼx. Rma riʼ taq kʼo jun nqajoʼ nqaʼän ri kan kʼayewal rubʼanik o kan kʼïy tiempo xtkʼwaj chqawäch, más ütz tqajachaʼ rubʼanik rchë ma nikʼo ta qakʼuʼx.

Ye kʼïy winäq nkiʼij: «We nayaʼ chwäch awan naʼän, xkakowin xtaʼän». Re tzij reʼ kantzij. Taq xqatzʼët yän achkë qäs nqajoʼ nqaʼän, nkʼatzin nqatäj qaqʼij chkibʼanik rchë xtqkowin xkeqaʼän apü. Röj kan más xtuʼij riʼ qan yeqaʼän ri qayaʼon chqawäch nqaʼän, taq xtqaquʼ rij achkë utzil xtkikʼäm pä pa qawiʼ. Y tapeʼ kʼo mul kʼo kʼayewal xtkikʼüt pä kiʼ, röj kʼo ta chë ma ta nikʼo qakʼuʼx nixta nyujtäj qakʼuʼx.

Ye kʼa nkʼatzin chqä nqakanuj rubʼanik rchë nqkowin nqaʼän ri qayaʼon chqawäch nqaʼän. C. R. Snyder, jun achï ri kan runukʼun rij achkë utzil nukʼäm pä taq kʼo ütz nayoʼej apü, nuʼij chë nkʼatzin nakanuj jalajöj rubʼanik rchë naʼän jun ri nawajoʼ naʼän. Ke riʼ we kʼo ma ütz ta ntel, kʼo chik nkʼaj chik rubʼanik rchë naʼän ri achʼobʼon.

Snyder nuʼij chqä chë ma itzel ta we kʼo mul nkʼatzin nqajäl jun ri qachʼobʼon nqaʼän. We xqaʼän yän jontir ri kʼo pa qaqʼaʼ ye kʼa ma nqkowin ta nqaʼän jun ri qachʼobʼon, xa xtchʼpü qakʼuʼx, y ya riʼ xa xtuʼän chë xtyujtäj qakʼuʼx. Ye kʼa we nqajäl chwäch jun ri nqkowin nqaʼän, kʼo jun ri xtqkowin xtqayoʼej apü.

Chpan le Biblia nqïl jun utziläj tzʼetbʼäl chrij riʼ. Ri qʼatöy tzij David nrajoʼ wä nuyäk jun templo che rä Jehová ru-Dios. Ye kʼa ryä xuʼij che rä chë yë wä Salomón, ri rukʼajol, xtyakö ri templo riʼ. David rkʼë jbʼaʼ xyujtäj ta rukʼuʼx, ye kʼa ma xpë ta ruyowal chqä ma xtäj ta ruqʼij rchë yë ryä nyakö ri jay riʼ. Pa rukʼexel riʼ, ryä xjäl ri nrajoʼ wä nuʼän. Ryä xksaj ruchqʼaʼ rchë xmöl ri päq chqä jontir ri xtkʼatzin che rä rukʼajol rchë nuyäk ri templo (1 Reyes 8:​17-19; 1 Crónicas 29:​3-7).

Ye kʼa, tapeʼ nqatamaj kiʼ qakʼuʼx nqaʼän chpan qakʼaslemal chqä yë ri ütz nqatzʼët chrij xa bʼa achkë nbʼanatäj, rkʼë jbʼaʼ kʼa kʼayewal na nuʼän chqawäch kʼo ütz nqayoʼej apü. ¿Achkë rma? Rma ma nqkowin ta yeqasöl jontir ri kʼayewal ri nkiʼän chë ri winäq majun ütz nkiyoʼej apü, achiʼel ri wayjal, ri chʼaʼoj, ri yabʼil, ri kamïk chqä ri kan ma pa rubʼeyal ta nbʼan kikʼë ri winäq. Rma riʼ, ¿achkë xtqtoʼö rchë kʼo ütz xtqayoʼej apü tapeʼ nqatzʼët jontir ri xqatzjoj yän qa?

[Achbʼäl ri kʼo chpan ruxaq 7]

Xa rma ma nyaʼöx ta ri samaj chawä ri nawajoʼ, ¿xtaʼij komä chë kan majun bʼëy xtawïl ta asamaj?

[Achbʼäl ri kʼo chpan ruxaq 8]

Ri qʼatöy tzij David ma xkʼewaj ta xjäl ri ruchʼobʼon wä nuʼän

¿Akuchï komä nqïl wä kʼuqbʼäl kʼuʼx?

TABʼANAʼ che rä chë areloj npaʼeʼ, achiʼel ta xuʼän itzel. Taq nakanuj achkë xtbʼanö rubʼanik chawäch, kan ye kʼïy yebʼin chawä chë xkekowin xtkiʼän riʼ. Ya riʼ taq nanaʼej chë yë jun avecino xbʼanö ri reloj riʼ y nuʼij chawä chë xtuʼän rubʼanik y majun päq xtkʼutuj chawä. ¿Kʼayewal komä xtuʼän chawäch xtachaʼ achoq rkʼë xkabʼä wä? Manä.

Tqajnamaj ri reloj riʼ rkʼë ri ütz ayoʼen apü. We nanaʼ chë achiʼel ta xa kaʼiʼ chik najin nuʼän akʼuʼx kimä ri kʼayewal —achiʼel nbʼanatäj kikʼë ye kʼïy chkipan ri qʼij yoj kʼo komä—, ¿akuchï xtakanuj wä atoʼik? Kan ye kʼïy winäq yebʼin chë yekowin yatkitoʼ, ye kʼa jalajöj naʼoj yekiʼij y kʼo mul xa nkisäch chawäch. Rma riʼ, ¿ma más ta komä ütz nakanuj atoʼik rkʼë ri xbʼanö qa chqë chë kʼo ütz nqayoʼej apü? Le Biblia nuʼij chë «ryä ma kan ta näj kʼo wä chqë röj» chqä chë kan nrajoʼ nqrtoʼ pä (Hechos 17:27; 1 Pedro 5:⁠7).

Ronojel ri ntok chpan ri kʼo ütz nayoʼej apü

Le Biblia kan más kʼïy nuʼij chrij ri kʼo ütz nayoʼej apü chwäch ri nkiʼij ri doctores, ri científicos chqä ri psicólogos. Chpan ri hebreo chqä ri griego, ri chʼaʼäl ri xtzʼibʼäx wä le Biblia, ri tzij «ri kʼo ütz nayoʼej apü» ntel chë tzij narayij chqä nayoʼej ri ütz. Achiʼel nqatzʼët, ri kʼo ütz nayoʼej apü ntok kaʼiʼ naʼoj chpan: ri narayij chë kʼo jun ütz nbʼanatäj chqä ri achkë rma nanmaj chë kan xtbʼanatäj ri ayoʼen. Ri nutzüj le Biblia ma achiʼel ta jun achïkʼ, xa kan kʼo rma nqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chrij.

Achiʼel nqatzʼët, ri kʼo ütz nayoʼej apü junan jbʼaʼ rkʼë ri nakʼuqbʼaʼ akʼuʼx, rma ri kʼuqbʼäl kʼuʼx ya riʼ kan kʼo rma nanmaj chë xkebʼanatäj ri ayoʼen apü y ma chaq tzij ta nanmaj qa (Hebreos 11:⁠1). Ye kʼa chpan le Biblia ri kʼuqbʼäl kʼuʼx ma kan ta junan rkʼë ri kʼo ütz nayoʼej apü (1 Corintios 13:13).

Rchë nqʼax chqawäch, tqaquʼ rij re tzʼetbʼäl reʼ: taq nqakʼutuj jun utzil che rä jun qachiʼil ri kan qakʼuqbʼan qakʼuʼx chrij, röj nqayoʼej chë xtqrtoʼ. Röj kan kʼo rma nqanaʼ riʼ, rma qataman ruwäch chqä qatzʼeton chik chë kan ütz runaʼoj chqä kowan nspan. Achiʼel nqatzʼët, tapeʼ ri kʼo ütz nayoʼej apü chqä ri kʼuqbʼäl kʼuʼx kan kikʼwan kiʼ, ma kan ta ye junan. Rma riʼ, ¿achkë xtqtoʼö rchë xtqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chrij Dios chë kan kʼo ütz xtyaʼ pä pa qawiʼ chqawäch apü?

¿Achkë rma ütz nqayoʼej chë kan kʼo ütz xtbʼanatäj chqawäch apü?

Xa xuʼ Jehová Dios nkowin nbʼanö chë kan kʼo ütz nqayoʼej apü. Ojer qa, le Biblia nuʼij chë che rä Jehová nkiʼij «ri ütz ri ruyoʼen apü Israel» (Jeremías 14:⁠8). Jontir ri ütz ri kiyoʼen wä ri israelitas rkʼë ryä xpë wä, rma riʼ ütz nqaʼij chë yë wä ryä ri ütz kiyoʼen apü. Ri israelitas ma xa xuʼ ta wä nkajoʼ chë kʼo ütz nbʼanatäj apü, Dios xuʼän chë kan kʼo rma xkinmaj riʼ. Chkipan ri junaʼ ri xeʼok rutinamit, Dios ronojel mul xuʼän ri xtzüj. Josué, jun ri xekʼwan bʼey chwäch Israel, xuʼij reʼ chkë ri israelitas: «Rïx kan rkʼë ronojel iwan itaman [...] chë majun ta jun ri xtzüj Jehová ri i-Dios chiwä ri ma ta xbʼetzʼaqät» (Josué 23:14).

Komä, röj chqä kan kʼo rma nqanmaj chë Jehová xtuʼän ri rutzjun. Chpan le Biblia, röj nqatzʼët kʼïy chkë ri rutzjun Jehová chqä achkë rubʼanik ye tzʼaqatajnäq. Ri nuʼij Dios kan ütz nakʼuqbʼaʼ akʼuʼx chrij, rma kʼïy mul, ri rubʼanik tzʼibʼan qa kʼïy chkë ri rutzjun qa, bʼanon qa che rä chë achiʼel ta xbʼetzʼaqät yän.

Achiʼel nqatzʼët, le Biblia kan nqrtoʼ rchë kʼo ütz nqayoʼej apü. Taq rït xtanukʼuj ruwäch le Biblia, xtatzʼët chë kan ütz nakʼuqbʼaʼ akʼuʼx chrij Dios. Y ya riʼ xtuʼän chë kan más xtakʼuqbʼaʼ akʼuʼx chë ryä xtuʼän ri rutzjun. Ri apóstol Pablo xtzʼibʼaj reʼ: «Jontir ri xetzʼibʼäx qa ojer, xetzʼibʼäx qa rchë nqrtjoj; rchë ke riʼ, rma nqkochʼon chqä rma ri kʼuqbʼäl kʼuʼx nqïl chpan ri Ruchʼaʼäl Dios, kan kʼo utzil xtqayoʼej apü» (Romanos 15:⁠4).

¿Achkë nutzüj Dios chqë?

Taq nkäm jun qachʼalal o jun qachiʼil, ya riʼ taq kʼo ta chë más nqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx. Ye kʼa ye kʼïy winäq, pa rukʼexel nkiʼän riʼ, xa nsäch kikʼuʼx. Y kan nqʼax chqawäch achkë rma nkinaʼ riʼ, rma majun ta jun ri ma ta xtkäm chqä ma nqkowin ta nqatzolij chik jmul kikʼaslemal ri qachʼalal o ri qachiʼil ri yekäm. Nqʼax chqawäch achkë rma le Biblia nuʼij chë ri kamïk ya riʼ ri rukʼisbʼäl qakʼulel (1 Corintios 15:26).

Rma riʼ, ¿achkë xtkʼuqbʼan qakʼuʼx taq jun qachʼalal o jun qachiʼil nkäm? Ri versículo chpan le Biblia ri nuʼij chë ri kamïk ya riʼ qakʼulel, nuʼij chqä chë «xtchup ruwäch». Jehová Dios más ruchqʼaʼ chwäch ri kamïk, y kan kʼïy mul rukʼutun riʼ. ¿Achkë rubʼanik rukʼutun riʼ? Taq yerukʼason pä jojun kamnaqiʼ. Chpan le Biblia nqïl nueve mul taq Dios xksaj ruchqʼaʼ rchë xerukʼasoj pä ri kamnaqiʼ.

Jun chkë riʼ ya riʼ taq Jehová xyaʼ ruchqʼaʼ Jesús, ri Rukʼajol, rchë xkʼasoj Lázaro, jun utziläj rachiʼil ri kamnäq wä chik kajiʼ qʼij. Jesús ma pa newäl ta xkʼasoj pä, xa kan chkiwäch ye kʼïy winäq xuʼän wä riʼ (Juan 11:​38-48, 53; 12:​9, 10).

Rkʼë jbʼaʼ rït naquʼ reʼ: «¿Achkë rma xekʼasöx pä ri winäq riʼ si xa xerjïx na chqä xekäm chik jmul?». Tapeʼ ke riʼ xbʼanatäj, ri ntzjöx chpan le Biblia nqrtoʼ rchë ma xa xuʼ ta nqarayij yeqatzʼët chik jmul qachʼalal ri ye kamnäq äl, xa kan kʼo rma nqanmaj chë ke riʼ xtbʼanatäj. Achiʼel nqatzʼët, röj kan kʼo rma qayaʼon chwäch qan chë kʼo ütz qayoʼen apü.

Jesús xuʼij: «Rïn yïn ri kʼasojixïk chqä ri kʼaslemal» (Juan 11:25). Jehová xtyaʼ ruchqʼaʼ Jesús rchë xkerukʼasoj pä winäq chwäch jontir le Ruwachʼlew. Jesús chqä xuʼij: «Xtbʼeqä ri hora chë konojel ri kamnaqiʼ ri ye kʼo pa taq jül xtkikʼoxaj nchʼaʼäl y xkebʼeʼel pä» (Juan 5:​28, 29). Achiʼel nqatzʼët, ütz nqayaʼ chwäch qan chë Dios xkerukʼasoj pä ri winäq ri ye kamnäq äl rchë yejeʼ chwäch jun kotzʼijaläj ilew.

Ri profeta Isaías xeruksaj re jaʼäl taq tzij reʼ rchë xkʼüt achkë xtbʼanatäj taq xkekʼasöx pä ri kamnaqiʼ: «Ri awinaq ri ye kamnäq äl xkekʼastäj pä. Ri nwinaq ri ye kamnäq äl xkekatäj pä. ¡Kixkatäj y kan kiʼ ikʼuʼx kixqʼajan pä, rïx ri yïx poqlaj! Rma ri raxqʼabʼ nayaʼ pä kan achiʼel ri raxqʼabʼ ri nqä nmaqʼaʼ, y le Ruwachʼlew xtyaʼ qʼij chë ri winäq ri majun ta yekowin nkiʼän rma xa ye kamnäq, xkekʼastäj pä chik jmul» (Isaías 26:​19).

Re tzij reʼ kan nkikʼuqbʼaʼ qakʼuʼx. Röj ütz nqayaʼ chwäch qan chë ri qachʼalal o ri qachiʼil ri ye kamnäq äl ye kʼo pa rujolon ri Dios ri kʼo ronojel uchqʼaʼ pa ruqʼaʼ. Y ryä xtkowin xkerukʼasoj pä rma nnatäj jontir che rä chkij ri winäq ri ye kamnäq äl (Lucas 20:​37, 38). Y xa jbʼaʼ chik apü, xkekʼasöx pä rchë yejeʼ chwäch jun jaʼäl Ruwachʼlew ri akuchï jontir winäq xtkajoʼ kiʼ, kan achiʼel nbʼanatäj rkʼë jun akʼal taq naläx ri kan yoʼen apü chik rma ru-familia. Achiʼel nqatzʼët, yajün ri ye kamnäq äl kʼo ütz kiyoʼen apü.

¿Achkë rubʼanik nqrtoʼ ri kʼo ütz qayoʼen apü?

Pablo kan kʼïy xkʼüt qa chqawäch chrij ri achkë rma kan kʼo rejqalen ri kʼo ütz nqayoʼej apü. Ryä xjnamaj reʼ rkʼë jun casco ri nuksaj wä jun soldado aj Roma (1 Tesalonicenses 5:⁠8). ¿Achkë rma Pablo xuʼän riʼ? Chpan ri tiempo ri ntzjöx chpan le Biblia, ri soldados ri yebʼä wä pa chʼaʼoj nkiksaj wä jun casco ri bʼanon rkʼë chʼichʼ; kan ronojel bʼaʼ mul, nkiksaj ri casco riʼ chrij jun gorro ri bʼanon rkʼë tzyäq o rkʼë tzʼüm. Rma ri casco, ri soldados ma yekäm ta tapeʼ xa bʼa achkë xyaʼöx chkijolon taq najin yechʼeyon. ¿Achkë naʼoj xrajoʼ xkʼüt Pablo? Chë achiʼel jun casco nutoʼ ajolon, ri kʼo ütz nqayoʼej apü nuchajij ri qachʼobʼonik. We kan qakʼuqbʼan qakʼuʼx chë Dios xtuʼän ri rutzjun, ya riʼ xtqrtoʼ rchë ma xtchʼpü ta qakʼuʼx, yajün taq kʼo nmaʼq taq kʼayewal najin yeqaqʼaxaj. Kan jontir nkʼatzin re kʼuqbʼäl kʼuʼx reʼ chqë.

Pablo kʼo chik jun xksaj rchë xkʼüt chë ri kʼo ütz nayoʼej apü kan kowan rejqalen. Ryä xtzʼibʼaj reʼ: «Ronojel reʼ, ri qayoʼen apü, ri kan qakʼuqbʼan qakʼuʼx chë xtbʼanatäj nqrtoʼ rchë ma nuʼän ta kaʼiʼ qan rma ntok kan achiʼel jun ancla» (Hebreos 6:19). Rma kʼïy mul ma xkäm ta taq ri barco xbʼä äl chuxeʼ yaʼ, Pablo kan retaman wä chë jun ancla kan kowan nkʼatzin. Taq kʼo wä jun qʼeqäl jöbʼ, ri winäq pa barco nkikʼäq wä qa ri ancla pa yaʼ. We ri ancla kuw nuchäp qa riʼ chuxeʼ yaʼ, ri qʼeqäl jöbʼ ma xtuʼän ta chë ri barco xtbʼerukujuʼ riʼ chkiwäch abʼäj. Pa rukʼexel riʼ, ri barco kuw xtpaʼeʼ chqä ma xtchaʼ ta chiʼ.

Ke riʼ chqä nbʼanatäj qkʼë röj rkʼë ri qayoʼen apü. We kan qakʼuqbʼan qakʼuʼx chë Dios xtuʼän ri rutzjun, ya riʼ xtqrtoʼ rchë kuw xtqapabʼaʼ qiʼ chkipan ri qʼij yoj kʼo komä ri kan kʼayewal kikʼwaxik. Jehová nuʼij chë xa jbʼaʼ chik apü, ri winäq ma xtkitäj ta chik poqän pa kiqʼaʼ ri itzel taq winäq, kimä ri chʼaʼoj nixta pa ruqʼaʼ ri kamïk, chqä majun ta chik jun xtbʼanö chë xtchʼpü kikʼuʼx (tatzʼetaʼ ri recuadro «¿Achkë rma ütz nqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chë kʼo ütz xkebʼanatäj chqawäch apü?»). Ri rutzjun Jehová chqë nqrtoʼ chqä nuyaʼ ri uchqʼaʼ ri nkʼatzin chqë rchë nqanmaj rutzij ryä y rchë ma nqakʼän ta apü qanaʼoj chkij ri winäq.

Jehová chqä nrajoʼ chë rït, ri yaskʼin ruwäch re wuj reʼ, nakʼuqbʼaʼ akʼuʼx chrij ri rutzjun ryä. Ryä nrajoʼ chë rït nawïl ri kʼaslemal ri xrajoʼ chkë ri winäq pa naʼäy. ¿Achkë rma nqaʼij riʼ? Rma «ryä nrajoʼ chë jontir kiwäch winäq yekolotäj». ¿Achkë nkʼatzin naʼän rchë yakolotäj? Naʼäy, nkʼatzin njeʼ jun tzʼaqät atamabʼal «chrij ri kantzij» (1 Timoteo 2:⁠4). Röj nqajoʼ chë rït natamaj más chkij ri kantzij taq naʼoj ri ye kʼo chpan Ruchʼaʼäl Dios. Ri kʼuqbʼäl kʼuʼx xtyaʼ Dios chawä más rejqalen chwäch xa bʼa achkë kʼuqbʼäl kʼuʼx xtawïl kikʼë ri winäq.

Rma ri kʼuqbʼäl kʼuʼx ruyaʼon Dios chqë, röj majun rma nyujtäj qakʼuʼx, rma Dios xtyaʼ ri uchqʼaʼ ri nkʼatzin chqë rchë nqaʼän xa bʼa achkë jun ri qayaʼon chwäch qan ri rukʼwan riʼ rkʼë ri nrajoʼ ryä (2 Corintios 4:7; Filipenses 4:13). Kan jontir nkʼatzin re kʼuqbʼäl kʼuʼx reʼ chqë. Rma riʼ, we rït achiʼel ta majun chik ütz ayoʼen apü, ma kabʼison ta, rït xkakowin xtawïl kʼuqbʼäl kʼuʼx, xkakowin xtayoʼej chë chqawäch apü kan kʼo ütz xtawïl.

[Recuadro/Achbʼäl ri kʼo chpan ruxaq 10]

¿Achkë rma ütz nqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chë kʼo ütz xkebʼanatäj chqawäch apü?

Ri textos ri kʼo chpan le Biblia ri xkeqatzʼët qa xkojkitoʼ rchë kan kʼo ütz xtqayoʼej apü:

◼ Dios nuʼij chë chqawäch apü kan kiʼ qakʼuʼx xtqaʼän.

Chpan Ruchʼaʼäl, ryä nuʼij chë jontir le Ruwachʼlew kotzʼijaläj xtuʼän ruwäch chqä xkejeʼ winäq chwäch ri kan junan xtuʼän kiwäch chqä kan kiʼ kikʼuʼx xtkiʼän (Salmo 37:​11, 29; Isaías 25:8; Apocalipsis 21:​3, 4).

◼ Dios ma ntzʼukü ta tzij.

Ryä kan itzel nutzʼët xa bʼa achkë tzʼukün tzij. Jehová kan loqʼoläj chqä chʼajchʼöj, rma riʼ kan ma nkowin ta nutzʼük tzij (Proverbios 6:​16-19; Isaías 6:​2, 3; Tito 1:2; Hebreos 6:​18).

◼ Dios kʼo ronojel uchqʼaʼ pa ruqʼaʼ.

Xa xuʼ Jehová kʼo ronojel uchqʼaʼ pa ruqʼaʼ. Majun ta jun nkowin nbʼanö chë ma ta xtuʼän ri rutzjun (Éxodo 15:11; Isaías 40:​25, 26).

◼ Dios nrajoʼ chë majun bʼëy nqkäm ta.

(Juan 3:​16; 1 Timoteo 2:​3, 4).

◼ Dios nuyoʼej chë röj nqanmaj rutzij.

Ryä yë ri ütz nutzʼët chqij, y ma yë ta ri akuchï nqsach wä (Salmo 103:​12-14; 130:3; Hebreos 6:10). Ryä nuyoʼej chë röj nqanmaj rutzij chqä kan kiʼ rukʼuʼx nuʼän taq röj nqaʼän riʼ (Proverbios 27:11).

◼ Dios nuʼij chë xtqrtoʼ rchë xtqaʼän ri nqä chwäch ryä.

Röj, ri rusamajelaʼ, majun rma nqanaʼ chë majun achkë nqtoʼö. Dios nqrtoʼ pä rkʼë ri loqʼoläj ruchqʼaʼ. Majun ta chik jun ri kʼo más ruchqʼaʼ chwäch ri uchqʼaʼ riʼ (Filipenses 4:13).

◼ Dios taqäl chrij nqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chrij.

Röj nqkowin kan rkʼë ronojel qan nqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chrij Dios. Ryä majun bʼëy xtyüj ta qakʼuʼx (Salmo 25:⁠3).

[Achbʼäl ri kʼo chpan ruxaq 12]

Achiʼel jun casco ri nutoʼ qajolon, ri kʼo ütz nqayoʼej apü nuchajij ri qachʼobʼonik

[Achbʼäl ri kʼo chpan ruxaq 12]

Achiʼel nuʼän jun ancla ri nutoʼ jun barco rchë kuw npaʼeʼ, ri kʼo ütz nqayoʼej apü nqrtoʼ rchë kuw nqapabʼaʼ qiʼ chkiwäch ri kʼayewal

[Reconocimiento]

Courtesy René Seindal/Su concessione del Museo Archeologico Regionale A. Salinas di Palermo