Ri ma chanin ta npë qayowal nukʼüt chë kʼo qachqʼaʼ

1. ¿Achkë rkʼë jbʼaʼ xtkikʼutuj ri qachiʼil pa samaj o pan escuela chqë?

¿ACHKË nanaʼ rït taq jun awachiʼil pa samaj o pan escuela nuʼän kʼutunïk chawä chrij ri nanmaj? ¿Naxiʼij jbʼaʼ awiʼ? Kʼïy chqë röj kan ke riʼ nqanaʼ. Ye kʼa ri kʼutunïk riʼ nqrtoʼ rchë nqatamaj achkë nuquʼ o achkë nunaʼ ri winäq ri najin nbʼanö ri kʼutunïk riʼ chqë. Chqä nqrtoʼ rchë nqatzjoj le Biblia che rä. Ye kʼa kʼo mul, ye kʼo jojun winäq ma pa rubʼeyal ta nkiʼän kʼutunïk chqë. Rkʼë jbʼaʼ ri winäq riʼ kinman ri kibʼin nkʼaj chik winäq chqij (Hech. 28:22). Chqä, yoj kʼo chik chpan ri «rukʼisbʼäl taq qʼij», jun tiempo ri akuchï ri winäq xa xuʼ ryeʼ «xtkajoʼ xtnmäx kitzij» chqä «ma xtjeʼ ta joyowanïk kikʼë» (2 Tim. 3:1, 3).

2. ¿Achkë rma nkʼatzin ma chanin ta npë qayowal?

² Rkʼë jbʼaʼ rït naquʼ achkë rma nkʼatzin ütz anaʼoj naʼän rkʼë jun winäq o ma npë ta ayowal che rä we ryä kan itzel ntzjon chrij ri nanmaj. Taq nbʼanatäj riʼ, kʼo jun naʼoj ri kowan xkaturtoʼ: ri ma chanin ta npë ayowal. Ri winäq ri ma chanin ta npë ruyowal retaman nuqʼät riʼ taq nkitzür ruwäch o ma retaman ta achkë nuʼij che rä jun winäq ri najin nuʼän kʼutunïk che rä (Prov. 16:32). Rkʼë jbʼaʼ rït nanaʼ chë kan kʼayewal nasmajij ri naʼoj riʼ. Ye kʼa yakowin nasmajij. ¿Achkë rubʼanik? ¿Achkë xkatoʼö rchë ma chanin ta xtpë ayowal taq jun winäq xa xuʼ nrajoʼ nuʼän chʼaʼoj awkʼë chrij ri nanmaj? Y, we rït ye kʼo awalkʼwal, ¿achkë rubʼanik yeʼatoʼ rchë ma rkʼë ta oyowal nkiqʼalajsaj ri nkinmaj? Tqatzʼetaʼ.

¿ACHKË NKʼATZIN NQAʼÄN RCHË MA CHANIN TA NPË QAYOWAL?

3. ¿Achkë rma nqaʼij chë jun winäq ri ma chanin ta npë ruyowal nukʼüt chë kʼo ruchqʼaʼ? (2 Timoteo 2:24, 25).

³ Ri winäq ri ma chanin ta npë ruyowal nukʼüt chë kan kʼo ruchqʼaʼ. Rchë ma chanin ta npë qayowal taq kʼo jun najin nbʼanatäj ri xa nutïk qayowal, nkʼatzin njeʼ qachqʼaʼ rchë nqaqʼät qiʼ. Ri ma chanin ta npë qayowal ya riʼ jun naʼoj ri nwachin rkʼë ri «loqʼoläj ruchqʼaʼ Dios» (Gál. 5:22, 23). Chpan ri chʼaʼäl griego, ri tzij «ma chanin ta npë qayowal» kʼo mul xksäx chkij ri kej ri xetjöx rchë nkinmaj tzij. ¿Tqaquʼ na peʼ rij riʼ? Pa naʼäy, ri kej riʼ ma chaq jun ta yejeʼ wä, ye kʼa taq yetjöx nkinmaj tzij, ye kʼa reʼ ma ntel ta chë tzij chë nkʼis kichqʼaʼ. Y röj, ¿achkë nkʼatzin nqaʼän rchë ma chanin ta npë qayowal ye kʼa nqakʼüt chqä chë kʼo qachqʼaʼ? Qayonïl röj ma nqkowin ta nqaʼän riʼ; nkʼatzin nqakʼutuj ri loqʼoläj ruchqʼaʼ Dios. Ye kʼïy winäq kikʼutun chë jun winäq nkowin ma chanin ta npë ruyowal. Jun tzʼetbʼäl, ye kʼïy Testigos kikʼutun ri jun naʼoj riʼ taq ri winäq nkajoʼ nkiʼän chʼaʼoj kikʼë. Ya reʼ yerutoʼon jojun winäq rchë ütz yetzjon chkij ri Testigos (taskʼij ruwäch 2 Timoteo 2:24, 25). ¿Achkë ütz naʼän rchë ma chanin ta npë ayowal?

4. ¿Achkë nqatamaj qa chrij Isaac?

⁴ Chpan le Biblia nqatzʼët achkë rma kan kowan ruqʼij ma chanin ta npë qayowal. Jun tzʼetbʼäl, taq Isaac kʼo wä chpan ri tinamït Guerar, ri filisteos ri ye kʼo wä chpan ri tinamït riʼ kan itzel xkinaʼ che rä, rma riʼ xkimüq ri jül ri kʼo yaʼ chpan ri xerukʼöt qa Abrahán, ri rutataʼ Isaac. Ye kʼa pa rukʼexel xuʼän chʼaʼoj kikʼë, Isaac xbʼä äl näj che rä ri tinamït riʼ chqä xerukʼöt nkʼaj chik jül (Gén. 26:12-18). Ye kʼa ri filisteos xkiʼij che rä chë ri yaʼ riʼ kichë chqä ryeʼ. Tapeʼ ke riʼ, Isaac ma xuʼän ta chʼaʼoj kikʼë (Gén. 26:19-25). ¿Achkë xtoʼö rchë ryä rchë ma chanin ta xpë ruyowal chkë? Ri xtoʼö rchë ryä ya riʼ ri ütz tzʼetbʼäl xkiyaʼ qa ruteʼ rutataʼ chwäch. Abrahán ma nqä ta wä chwäch nuʼän chʼaʼoj, y Sara ma qʼaqʼ ta wä rujolon (1 Ped. 3:4-6; Gén. 21:22-34).

5. ¿Achkë nkʼutü chë ri teʼej tataʼaj yekowin yekitoʼ kalkʼwal rchë nkitzʼët chë kan kʼo ruqʼij ma chanin ta npë kiyowal?

⁵ Ri teʼej tataʼaj yekowin chqä nkikʼüt chkiwäch kalkʼwal achkë rma kan kowan ruqʼij ma chanin ta npë kiyowal. Tqatzʼetaʼ ri xbʼanatäj rkʼë Maxence, ri kʼo 17 rujunaʼ. Ri rachiʼil pan escuela chqä jojun winäq ri yerïl chutzjoxik le Biblia kan itzel kinaʼoj nkiʼän rkʼë. Ye kʼa, ri ruteʼ rutataʼ ma xikʼo ta kikʼuʼx xkitoʼ rchë ütz runaʼoj nuʼän kikʼë jontir. Ryeʼ nkiʼij: «Ri qalkʼwal xqʼax chwäch chë nkʼatzin más awchqʼaʼ rchë naqʼät ayowal chwäch ri natzolij rukʼexel ri nbʼan chawä». ¡Kan jaʼäl chë komä Maxence ma chanin ta npë ruyowal!

6. ¿Achkë rubʼanik nqrtoʼ ri nqchʼö rkʼë Dios rchë ma chanin ta npë qayowal?

⁶ Tqabʼanaʼ che rä chë kʼo jun winäq itzel najin ntzjon chrij Jehová o chrij ri nukʼüt le Biblia. ¿Achkë xtqtoʼö rchë xtqaqʼät qiʼ? Ri xtqtoʼö ya riʼ nqaʼij che rä Jehová chë tyaʼ pä ri loqʼoläj ruchqʼaʼ pa qawiʼ chqä chë tyaʼ qanaʼoj rchë ma rkʼë ta oyowal nqtzjon rkʼë ri winäq riʼ. ¿Y achkë ütz nqaʼän we nqʼalajin chqawäch chë kʼo ta chë más ütz rubʼanik xqtzjon apü? Ri ütz nqaʼän ya riʼ nqchʼö chik jmul rkʼë Jehová y nqaquʼ achkë rubʼanik xtqtzjon rkʼë jun chik winäq ri ke riʼ chqä runaʼoj xtuʼän qkʼë. We röj nqaʼän riʼ, Jehová xtyaʼ pä ri loqʼoläj ruchqʼaʼ pa qawiʼ rchë xtqkowin xtqaqʼät qayowal.

7. Taq kʼo jun nbʼanö chqë chë npë qayowal, ¿achkë rubʼanik nqrtoʼ ri yekʼaseʼ qa jojun textos pa qajolon? (Proverbios 15:1, 18).

⁷ Kʼo jojun textos chpan le Biblia ri yojkitoʼ rchë ma rkʼë ta oyowal nqtzjon che rä jun winäq ri nrajoʼ nuʼän chʼaʼoj qkʼë. Ri ruchqʼaʼ Jehová nkowin nqrtoʼ rchë nnatäj pä ri textos riʼ chqë (Juan 14:26). Jun tzʼetbʼäl, chpan ri wuj Proverbios kʼo kʼïy naʼoj ri yojkitoʼ rchë ma chanin ta npë qayowal (taskʼij ruwäch Proverbios 15:1, 18). Chqä nukʼüt chqawäch achkë utzil nqïl taq nqaqʼät qayowal (Prov. 10:19; 17:27; 21:23; 25:15).

RI KAN KʼO QANAʼOJ NQRTOʼ RCHË MA CHANIN TA NPË QAYOWAL

8. ¿Achkë nkʼatzin ma nqamestaj ta taq jun winäq nuʼän kʼutunïk chqë chrij ri nqanmaj?

⁸ We röj kan kʼo qanaʼoj ya riʼ chqä kowan xtqrtoʼ (Prov. 19:11). Ri winäq ri kan kʼo runaʼoj retaman nuqʼät ruyowal taq jun chik winäq itzel ntzjon chrij ri nunmaj. Kʼïy mul, taq ri winäq nkiʼän kʼutunïk chqë, röj ma qataman ta achkë rma nkiʼän ri kʼutunïk riʼ. Rma riʼ, rchë nqaqʼalajsaj apü chwäch, naʼäy tqaquʼ achkë rma xkʼutuj ya riʼ chqë (Prov. 16:23).

9. ¿Achkë rubʼanik xkʼüt Gedeón chë kan kʼo runaʼoj chqä chë ma chanin ta npë ruyowal?

⁹ Tqaquʼ rij ri xbʼanatäj rkʼë Gedeón. Kʼo jmul, ri rujatzul Efraín kan rkʼë kiyowal xkichʼojij che rä achkë rma ma xeruskʼij ta rchë xebʼä pa chʼaʼoj rkʼë. ¿Achkë rma ryeʼ xkichʼojij riʼ? ¿Xkiʼän riʼ rma xkinaʼ chë xqasäx kiqʼij? Tapeʼ xa bʼa achkë na rma xechʼojin ri achiʼaʼ riʼ, Gedeón xkʼüt chë kan kʼo runaʼoj, xtäj ruqʼij rchë xqʼax chwäch achkë nkinaʼ ryeʼ y ma rkʼë ta oyowal xtzjon kikʼë. ¿Achkë xbʼanatäj? «Taq ryä ke riʼ rubʼanik xtzjon kikʼë, ryeʼ xqä qa ruchqʼaʼ kiyowal» (Juec. 8:1-3).

10. ¿Achkë xtqtoʼö rchë ütz qanaʼoj xtqaʼän rkʼë jun winäq ri nuʼän kʼutunïk chqë chrij ri nqanmaj? (1 Pedro 3:15).

¹⁰ Rkʼë jbʼaʼ ri qachiʼil pan escuela o pa samaj nkikʼutuj chqë achkë nqaquʼ chkij jojun bʼanobʼäl. Kantzij na wä chë röj nqajoʼ nqaqʼalajsaj ri nqanmaj, ye kʼa nkʼatzin ma nqaqasaj ta ruqʼij ri nkiquʼ ryeʼ (taskʼij ruwäch 1 Pedro 3:15). Jun ri xtqtoʼö ya riʼ nqaquʼ chë ri kʼutunïk riʼ xtqrtoʼ rchë xtqatamaj achkë nuquʼ ri winäq riʼ. Más ütz nqaquʼ ke riʼ chwäch ri nqaquʼ chë ri nkʼaj chik nkajoʼ nkiʼän chʼaʼoj qkʼë. Tapeʼ ma qataman ta achkë rma jun winäq nuʼän jun kʼutunïk chqë, röj ütz chë ma rkʼë ta oyowal nqaqʼalajsaj ri kʼutunïk riʼ. Ya riʼ rkʼë jbʼaʼ xtuʼän chë ri winäq riʼ xtquʼ rij achkë runman ryä. Ri nqajoʼ röj ya riʼ ütz qanaʼoj nqaʼän kikʼë ri winäq tapeʼ ryeʼ kan rkʼë oyowal yetzjon qkʼë o yetzeʼen chqij (Rom. 12:17).

11, 12. ¿Achkë nkʼatzin nqaʼän naʼäy taq nqaqʼalajsaj jun kʼutunïk? Tayaʼ jun tzʼetbʼäl ri nukʼüt achkë rubʼanik nqrtoʼ ri nqaʼän riʼ rchë nqatzjoj le Biblia che rä jun winäq. (Tatzʼetaʼ chqä ri achbʼäl).

¹¹ Tqabʼanaʼ che rä chë jun qachiʼil pa samaj nukʼutuj chqë achkë rma ma nqaʼän ta ri cumpleaños. ¿Achkë ütz nqaquʼ naʼäy rchë nqaqʼalajsaj ri kʼutunïk riʼ? ¿Nuquʼ ryä chë ma nyaʼöx ta qʼij chqë rchë nqjeʼ kikʼë ri nkʼaj chik? ¿O rma ma nrajoʼ ta chë yeqajäch ri qachiʼil pa qasamaj? Röj ütz nqatyoxij naʼäy che rä chë ryä nchʼpü chkij jontir rachiʼil pa samaj chqä nqaʼij che rä chë röj chqä nqä chqawäch junan nqsamäj. We xtqaʼän riʼ, rkʼë jbʼaʼ xtqaqasaj ruchqʼaʼ ruyowal y xtqkowin xtqtzjon rkʼë chrij ri nukʼüt le Biblia chkij ri cumpleaños.

¹² Ütz chqä nqaʼän riʼ taq yebʼan nkʼaj chik kʼutunïk chqë. Jun tzʼetbʼäl, rkʼë jbʼaʼ jun qachiʼil pan escuela nuʼij chë ri testigos de Jehová nkʼatzin nkijäl ri nkiquʼ chkij ri homosexuales. ¿Nuʼij riʼ rma ma retaman ta achkë nkinmaj ri Testigos? ¿Kʼo jun rachiʼil o jun ruchʼalal homosexual? ¿Nuquʼ ryä chë röj itzel nqanaʼ chkë ryeʼ? Rkʼë jbʼaʼ xtkʼatzin xtqaʼij che rä chë röj yeqajoʼ jontir winäq chqä chë qataman chë yë ryeʼ yechaʼö achkë nkajoʼ nkiʼän pa kikʼaslemal (1 Ped. 2:17).b Taq nqaʼän riʼ, rkʼë jbʼaʼ xtyaʼ qʼij chqë rchë xtqatzjoj che rä achkë rma ütz nqasmajij ri naʼoj ye kʼo chpan le Biblia.

13. ¿Achkë rubʼanik natoʼ jun winäq ri nuʼij chë ri nkinmaj chë kʼo Dios xa majun ta kinaʼoj?

¹³ We kʼo jun winäq ri ma nuyaʼ ta ruqʼij Jehová nuʼij chqë achkë nuquʼ ryä, ma ütz ta nqaquʼ chë qataman chik achkë nunmaj ryä (Tito 3:2). Tqabʼanaʼ che rä chë jun awachiʼil pan escuela nuʼij chawä chë ri winäq ri nkinmaj chë kʼo Dios xa majun ta kinaʼoj. ¿Xtaʼij komä rït chë ryä nunmaj chë ri kʼaslemal chaq tzij xtzʼuktäj pä chqä chë kowan retaman chrij ri naʼoj riʼ? Rkʼë jbʼaʼ ryä ma kan ta ruquʼun rij riʼ. Rma riʼ, pa rukʼexel natäj aqʼij chrij rchë naʼij che rä achkë nanmaj chrij ri kʼaslemal, más ütz natzjoj jun naʼoj che rä ri nuʼän chë ryä nuquʼ rij riʼ. Rkʼë jbʼaʼ ütz natäq äl jun link che rä rchë jun tzijonem o jun video ri kʼo pa jw.org ri ntzjon chrij ri rubʼanik xbʼan che rä jontir. Rkʼë jbʼaʼ chrij riʼ ryä xtrajoʼ chë junan xtitzʼët chik jun naʼoj chpan qa-sitio. We rït ma naqasaj ta ruqʼij, rkʼë jbʼaʼ ya riʼ xttoʼ rchë xtjäl ri runman.

14. ¿Achkë rubʼanik xksaj Niall ri qa-sitio jw.org rchë xtoʼ jun rachiʼil?

¹⁴ Jun kʼajol ri rubʼiniʼan Niall xksaj ri qa-sitio pa internet jw.org rchë xtoʼ jun winäq ri nunmaj wä chë ri testigos de Jehová ma yë ta ri kantzij nkikʼüt. Ryä nuʼij: «Kʼo jun wachiʼil pan escuela ri ronojel mul nuʼij wä chwä chë rïn ma nnmaj ta chrij ri ciencia chqä chë nkʼuqbʼan más nkʼuʼx chrij jun libro ri ruyon tzʼukün taq naʼoj ye kʼo chpan chwäch ri kan yeqatzʼët». Rma rachiʼil Niall ma nuyaʼ ta wä qʼij che rä rchë nutzjoj achkë nunmaj, Niall nuʼij wä che rä chë ttzʼetaʼ ri peraj «Le Biblia chqä ri ciencia» ri kʼo chpan jw.org. Jbʼaʼ chrij riʼ, ryä xtamaj chë rachiʼil xok chpan ri qa-sitio. Ya riʼ xtoʼö rchë ma kʼayewal ta chik xuʼän chwäch xtzjon rkʼë chrij ri rubʼanik xbʼan che rä jontir. Röj chqä ütz nqaʼän riʼ.

TITJOJ IWIʼ RKʼË I-FAMILIA

15. ¿Achkë rubʼanik ri teʼej tataʼaj yekitoʼ kalkʼwal rchë ma rkʼë ta oyowal nkiqʼalajsaj ri nkinmaj?

¹⁵ Ri teʼej tataʼaj yekowin nkikʼüt chkiwäch kalkʼwal achkë ütz nkiʼän rchë ma rkʼë ta oyowal nkiqʼalajsaj jun kʼutunïk ri nbʼan chkë chrij ri nkinmaj (Sant. 3:13). Ye kʼo jojun teʼej tataʼaj nkitjoj kiʼ kikʼë kalkʼwal taq nkiyaʼ ruqʼij Dios pa kachoch. Ryeʼ yetzjon chkij naʼoj ri rkʼë jbʼaʼ yetzjöx pan escuela y nkikʼüt achkë rubʼanik yeqʼalajsäx ri naʼoj riʼ. Chqä, nkikʼüt chkiwäch kalkʼwal achkë rubʼanik ma rkʼë ta oyowal nkiqʼalajsaj ri nkinmaj chqä nkiʼän chë ri winäq nkajoʼ nkitamaj más. (Tatzʼetaʼ ri recuadro «Kan kʼo utzil xtiwïl we xtitjoj iwiʼ rkʼë i-familia»).

16, 17. ¿Achkë utzil nkïl ri qʼopojiʼ kʼojolaʼ taq nkitjoj kiʼ rkʼë ki-familia?

¹⁶ Ri nitjoj iwiʼ pan i-familia ma xa xuʼ ta yerutoʼ ri iwalkʼwal rchë nkitamaj achkë rubʼanik nkiqʼalajsaj ri nkinmaj, xa kan yerutoʼ chqä rchë nkiyaʼ chwäch kan chë kan kʼo rma ri achkë nkinmaj. Ri peraj «qʼopojiʼ kʼojolaʼ» ri kʼo chpan jw.org kʼo chqä ri peraj «Ponlo por escrito» chpan. Re peraj reʼ bʼanon pä rchë ri qʼopojiʼ kʼojolaʼ nkikʼuqbʼaʼ más kikʼuʼx chrij Dios chqä rchë nkitamaj achkë rubʼanik nkiqʼalajsaj ri nkinmaj. We nqanukʼuj kij re naʼoj reʼ chqä ri peraj «Los jóvenes preguntan» rkʼë qa-familia, jontir xtqatamaj achkë ütz nqaʼän rchë ma rkʼë ta oyowal nqaqʼalajsaj ri nqanmaj.

¹⁷ Jun kʼajol ri rubʼiniʼan Matthew nuʼij chë kowan rutoʼon ri nutjoj riʼ rkʼë ru-familia. Taq nkiyaʼ ruqʼij Dios pa kachoch, ryä chqä ruteʼ rutataʼ nkikanuj más naʼoj chrij ri rkʼë jbʼaʼ xketzjöx pan escuela. Ryä nuʼij: «Röj nqaquʼ achkë rkʼë jbʼaʼ xtbʼanatäj y chrij riʼ nqaʼän chë achiʼel ta najin chik nqaqʼalajsaj ri naʼoj ri xqanukʼuj yän. Taq ma kaʼiʼ ta rubʼanon nkʼuʼx chrij ri achkë nnmaj, ma nxiʼij ta wiʼ yenqʼalajsaj y ma chanin ta npë nyowal chkë ri nkʼaj chik».

18. Rkʼë ri nuʼij chpan Colosenses 4:6, ¿achkë nkʼatzin nqayaʼ rejqalen?

¹⁸ Tapeʼ röj nqkowin nqakʼüt achkë rma nqanmaj ri kʼutun chqawäch, riʼ ma ronojel ta mul yerutoʼ ri nkʼaj chik rchë nkijäl ri nkinmaj. Ye kʼa we kan ütz qanaʼoj nqaʼän kikʼë chqä kan pa rubʼeyal nqtzjon, ya riʼ kowan xkerutoʼ (taskʼij ruwäch Colosenses 4:6). Taq nqatzjoj che rä jun winäq achkë nqanmaj, riʼ kan achiʼel ta nqakʼäq apü jun pelota che rä. Nqkowin eqal nqakʼäq äl che rä o kan kuw nqakʼäq äl. Taq röj eqal nqakʼäq jun pelota che rä jun winäq, ryä kan chaq bʼaʼ xtchäp. Ke riʼ chqä taq nqatzjoj che rä jun winäq achkë nqanmaj, we ütz qanaʼoj nqaʼän rkʼë chqä ma rkʼë ta oyowal nqtzjon, rkʼë jbʼaʼ ryä kʼa xtrajoʼ na xtkʼoxaj ri xtqatzjoj che rä. Kantzij na wä chë, we jun winäq xa xuʼ nrajoʼ nuʼän chʼaʼoj qkʼë o ntzeʼen chqij rma ri nqanmaj, majun ta rubʼanon we nqakʼïs qatzij rkʼë (Prov. 26:4). Ye kʼa ye kʼïy winäq ma ke riʼ ta kinaʼoj; ryeʼ nkiyaʼ kixkïn chqë.

19. ¿Achkë xtbʼanö chë ma rkʼë ta oyowal xtqtzjon taq ri nkʼaj chik xtkiʼän kʼutunïk chqë?

¹⁹ Achiʼel xqatzʼët qa, röj kan kʼïy utzil nqïl taq ma chanin ta npë qayowal. Taʼij che rä Jehová chë katurtoʼ pä rchë naqʼät ayowal taq ri nkʼaj chik nkiʼän kʼutunïk chawä o itzel yetzjon chawij. Ma tamestaj ta chë, we rït ma chanin ta npë ayowal, ya riʼ xkaturtoʼ rchë ma xtaʼän ta chʼaʼoj rkʼë jun winäq xa rma jun naʼoj ri ma junan ta niquʼ chrij. Y, we rït ütz anaʼoj naʼän chqä ma rkʼë ta oyowal yatzjon, rkʼë jbʼaʼ ya riʼ xtbʼanö chë ri nkʼaj chik xtkijäl ri nkiquʼ chqij röj o chrij ri nqanmaj. Rma riʼ ronojel mul taquʼ achkë xtaʼij che rä xa bʼa achkë winäq ri xtuʼän kʼutunïk chawä, ye kʼa kan ütz anaʼoj tabʼanaʼ rkʼë y ma taqasaj ta ruqʼij (1 Ped. 3:15).