Iṙūöhen Haköp Im Tökiröng Mahaköphöti

TÖVAI MINĀ YÖNG CHU NÖ INCHŌ-OKŪÖ CHU

Ihôi ngam samyeūheu tö 1957 minā yöng chu nö ṙāngö Kenetā nö chuh Italī, ngaich iyöng im panam Kintörsölī ngam tö tistrikūvö töm panam Söskěchēvön. Unôichngöre cha-a nö haköp ngam kanô-en ngaich urěhlen e nö inup töng sitih inlahenre. Köpölōn chin tö inlahenre misī ik sā chu kūöṅnö ngaich hol ngam mikūönöre chū-ö öich hěng sumkam ahānga. Lökten misī öich minôn öich ngöṙô, “òksölörī painīör” kòl ngaich chū-ö öich höng 8 höiny samyeūheu ṙēḵti!

Kūönen aṅ in misī minā yöng chu tö pësa, sön pöri cha-a nö harööḵngenre nö chö-öinyten Yāvē hēk tövai inrē cha-a nö inchōkūö ih. Inyihngö nuk töpōyen cha-a chehenre, hòṅ cha nö mūllö tī tö pësare nö chuh im intörnësönöl könvensön, ngam mī-i Amërikā im elpanam Pasātīna ngam tö këpitöluvö tö Këliforniyā. Kirönngöre ngaich īhö ik 1972 öi chuh im panam Trēl ngam mī-i Kenetā el ngam tistrik Pritis Kòlömpiā lohten angū-ö ngih elpanam nö 1,000 kilomītör (lohten nö 620 mīl) rò-òlkūö, hòṅ yip tarik ṙamô ëlô Italvī nö hang ngam tölöök inhānga. La-evṙen ngam yöng chu nö amahtö ngam tökiröng tukān hēk maha-ëtö inrē. Ṙūöhlöng chūök lang anga-aṅ nö im kinmānöre, sōḵ pöri anga-aṅ pön hòṅ chumkūöṙen nö im linökölōn Yāvē.

Tövai nö inchōḵkūö ih minā yöng ih öi tölūöi tak öi kūön cha. Lökten chin öich kirööngenṙô kētö tëngks cha. Höng löktö in cha chū-ö haköplu tö inlahenre öich hòṅ löklōn Yāvē. Hěng ön ngam tötṙanāngen haköplö chu öich lökten in cha: Tö chu min yěich urěhlö ngam Pūlngö ngam Tēv ngaich chumkūöṙen min ang Yāvē tö chu.—Mët. 6:33.

RANĔH INLAHEN CHU KEUHEŪTTÖ ṘĒTAKRE I LINÖKÖLŌN YĀVĒ

Hapīhö chū-ö in ngam töhěng tak sistör Tēpī ik 1980, ngam hamòltö ellōnre nö löklōn Yāvē. Lōnu āyö hē e töre ai keuheūttö ṙētakre ai löklōn Yāvē. Lökten ngaich ang Tēpī nö rultenre nö painīör unôichrit minë tö lūöi chumngëṅtö ngam inpīhö ai. Unôichrit töhěng samyeūheu ngaich āyö ai chuh in ngam töng kun māṅ ai la-evṙen, ngam tö lōnu tö ma-ahangköm tölöök inhānga, ngaich in e ngaich chū-ö öich rultenre painīör.

Unôichngöre pöri āyö ai yīhi miṙivlōn hēk lōnu töre ai havan chuh patīre. Urēhěkūö ai pöri ai kē ngam fëslare ngaich vë-eny nang ngam sörkit ovörsīör re āi. Halēnö āi ngaich anga-aṅ nö holtö hanangenlōnre nö ngö ṙô: “Uh nan an höng chumkūöṙen tö minë kanihngenre yē na min ngatī inlahen ngaich töng ṙamūöhlö minë kanihngen ellōnre min na-a, chumkūöṙen pöri na-a tö nup tölöök ṙô anū-ö nup min kamëtö ṙanamlōn nā.” Kô-en hē e āyö ai hòṅ lōnu tö töngatī inlēnö. (Sal. 141:5) Ilööṙen ngaich āi ai hang ngam inlēnöre tökētu, ngaich meuk minë töpōyen ngaich āyö chö-önyre mihôiṅ ai ṙamlōn. Tö sā inlahen më ṙālö el ngam töng kun māṅ hēk më rīkre sistör nö lōnu cha-a töre nö ṙūöhlö inlahenre nö löklōn Yāvē, pòrô yip pīhö cha nö öt lamöklōn Yāvē. Hěng ngam tökiröng haköplö āi ai lökten im ṙô ngam sörkit ovörsīör: tö ai hòṅ chumkūöṙen tö nup tölöök ṙô, ngaich hòṅ hayönglenre ai in Yāvē tö ò min nö löngö ṙētak tī nö halööktit minë taṙòkhöre. (Mai. 7:7) Unôichrit e ngaich āi holtö ṙanamlōnre löklōn Yāvē.

Më instöktöör āi ik raneh painīör iskūl ai, vë-eny nang ai cha-a tö nuk ekspirīönre ik sā cha nö chuh tahëng panam nö la-evṙen, vënyö nuk kanihngenre cha-a nö in e hēk vënyö nup taneungenre inrē inkòlô. Meuk ngam kumlēḵ lōn cha āyö nö im linökö lōn Yāvē lökten ngaich ai hòṅ sā inlahen cha ai hòṅ misönörī. Vë-engkūö ellōnre ngaich āi tö ai min la-en töm misönörī.

Ik 1984 ngaich āyö ai hateungngö ngam kuilōnre la-en. Chuh Kiupēk āyö ngam tö lohten nö 4,000 kilomitör (2,485 mīl) rò-òlkūö tö Pritis Kòlömpīa, ngam chūök më tarik ṙamô ëlô frënych. Töt lööṙen misī ngam inlahen āi ai haköp ngam ëlô in e hēk asīnkö inlahen minë tinrīken cha inrē. Ötrēhěn āi yaha ṙôken aṅ in tö pësa ik hē e. Hěngheuh āyö ai höng pitken minë alū minë chööḵtit tī yip tameūich nö elpanò-òṅ. Angū-ö ngaich ngih lökten heuneū-eu Tēpī hē e nö vī minë tö ṙōlkangen nyā-akūö nöng löktö im ālū. Pòrô në töngatī kanihngen ai sön pöri āyö holtö ṙanamlōnre iṙūöhen löklōn Yāvē, ngaich in e āyö ai meuk inlahen Yāvē nö chumkūöṙen tö āi.—Sal. 64:10.

Hěngheuh ngaich āyö ai yīhi fūn ai havë-eyö la-evṙen el ngam Pētěl i Kenetā. Öt tö kuyulōn hē e āyö töm inlahenre pò ai töng famil fôm ngam Kilīöt Iskul. Ṙamölōn āi töm invëngöre ai chuh el Pētěl, hěnghöre haṙivlōn pöri inrē āyö pò ai öt teūngen chuh el Kilīöt. Ik sā ai teung el Pētěl ngaich meukkūö prötör Kenet Litil āyö, ngam töla-evṙen nö hamôlṙenre ngam Mupākö Kömitī. Ngöṙô āyö ai hatönö ò, “Sitih inlahen öp fôm ai chamuh el Kilīöt?” Ngöṙô anga-aṅ nö in ai, “Unôich in min ngëichkö inlahen e.”

Unôichrit töhěng afta ngaich āi Tēpī havëtu ai chuh el Kilīöt. Angū-ö ngih hē e ṙētak ai hòṅ kē fëslare. Ngöṙô ang prötör Litil nö in āi, “Pòrô nö öp tö yòh min katöllö nā la-en nā, sön min an ngöṙô lōn sööḵ öre vahë yěi la-entö ngih. Pön töng hěngren minë la-en; Mihôiṅ min ang Yāvē nö kētö inkòlô u nö ṙòkhöre.” Kē ngam fëslare ngaich āyö ai chuh el Kilīöt. Irò-òten samyeūheu āi ngaich ai la-evṙen, akahaiṙen āi töm ṙô prötör Litil nö löng. Vë-eny nang më tahëng holre āi töm ṙô ngam prötör më tö sā inlahen āi inrē nö kē fëslare nö löklōn Yāvē.

LA-EVṘEN TÖM LA-EN MISÖNÖRĪ

Ik Ĕprěl 1987 ngaich āi yihtökūö el ngam tö 83 klās ngam Kilīöt Iskul. Kirööngen takô ngam ṙanamlōn āi hē e. Ngaich 24 tum tak ṙôken hē e öi istūten. I Nīūyôk hē e nö kēkaṙen ngam iskul im panam Proklin. Höng nā prötör Yulesis nā prötör Rětföt kamë klās ih. Öt akahngen minë tö taneūi chumngëṅtö īhö nöng ilöö keuheūten. Krëchū-ět ngaich īhö ik 6 Septempör 1987. Söömi ngaich āi ai hol nā prötör Chôn nā sistör Mëri Kut ai chuh Hëtī ai la-evṙen.

Yik misönörī hē e im panam Hëtī ha-ōnyu cha-a ik 1962. Ngaich höng īhö hēk mu-unôichrit cha öi misönörī öi chuh in e. Unôichrit minë tö lūöi afta inlahen ih öi krëchū-ět ngaich teung īhö öi i Hëtī, ngaich el ngam töng kun māṅ īhö öi la-evṙen. Marò-òlkūö kamngö chūök ngam māṅ nö elhôi minë rung. Höng 35 ṙôken më puplisör in e. Höng ṙālönyöre īhö, ötrēhěn öi ekspirīönu tö inlahenre la-evṙen in e. Höng nët tak āi el ngam patīre öi misönörī. Yāich takô më tarik aṅkūö ngam panam, pōyen më töt heuveū-euṙô nö haköpmat līpöre. Im töng ranehtö inlahen ih öi misönörī in e, ngaich meuk inlahen më mahayöng īhö nöng ötlöngö tī nö hayöng, lökten më tarik nöng taṙōlaṙen hēk höng la-al më mahayöng inrē më tarik nö hamūlöre, föngtukūö minë përikēt. Hěnghöre yih inrē ngam tökalēḵ chanôchö.

Pōyen haköplö pöri īhö hē e öi lökten in më prötör sistör aṅ Hëtī. Köp cha-a nö löklōn Yāvē pòrô nö pōyen minë kanihngen cha hēk ṙamlōn inrē. Pōyen hē e më prötör sistör lama-al minë töṙōlkangen kanihngenre, hangenlōn pöri cha-a tö Yāvē lökten e nö holtö nganöötöre nö ahānga. Hěngtak ön ngam sistör tököinyö ṙēḵti, ötrēhěn anga-aṅ nö tö heuveū-euṙô nö haköpmat līpöre, köpölōn pöri anga-aṅ tö minë tö 150 ṙôken mirökö. Kūö minë tö kaheuk sakāmö kanihngenre īhö öi ngönlöre kuilōn hēk öi iṙūöhen ahangkö ngam Pūlngö, pön höng angū-ö min tö mihôiṅ nö kēngen në kanihngen hī öi tarik. Ṙamlōn īhö öi meuk inlahen më kahë istötīre sin ik raneh, pön rīkre ngaich më in cha kamëtöre nö in la-en painīör, rīkre më ispesöl painīör hēk rīkre më töla-evṙen nö minṙöinylen.

Ik sā ih i Hëtī ngaich meukkūö ngam tö Trëvör minënyi chū-ö ṙāl tarik. La-evṙen hē e anga-aṅ töm misönöri nö el ök töhěng chörch. Ṙōlheu āi ai haköptö ṙô ngam Paipöl ai in ò. Unôichrit tö lūöi samyeūheu ngaich āi ai teūngen töm chitri ò. Pingangkūö āi tö ṙô e. Ngöṙô tī anga-aṅ nö kūich, “Kētöre chin ngaich min öich vōkö ip yamih sörkit ësemplī! Ngaich lōnu chū-ö töre öich ispesöl painīör öich chuh Hëtī ngam kamngö chūök chu sin öich la-evṙen töm misönörī öich el ngam chörch.” Ṙōl samyeūheu cha-a tö pīhöre nö ngatī inlahen nö la-evṙen.

LÖKTÖ YŪRŌP SÖL AFRIKĀ

Söömi āi i Yūrōp ai chuh in öp töhěng kamngö chūök minë la-en hī sin urěh nö asökiröön, hīṙeūtkenre pöri minë kanihngen ih nö löökta. Ik 1992 ngaich āi Teung im panam Lupiyana ngam mi-im panam Sloviniā. Ngam panam chūök inruklö nak yöng chu misī. Ik sā ai teung i Lupiyana, ngaich ṙònghöichṙen hē e ngam kinyūngö nö in minë rīkre kamngö im panam Yuköslaviā. Ngam mupākö òfis Vīěna i Ôstriā hē e ngamëichkö ngam la-en inhānga in e. Ngam òfis inrē i Sākrep im panam Krō-īsa töm òfis i Pelkrēt im panam Sörpia, anū-ö në inrē òfis mahayööken nginëichkö ngam la-en inhānga nö in e. Rënten hē e angū-ö nö ngatī pön parāti chūök ngam kamngö nö in minë tahëng panam, lökten nö tötṙanāngen hē e ngam inlahen minë Pětēl nö halēnlöng nö in minë panam.

Harūnöre hēk āi tö ngam tö tufömngöre ëlô hēk asīntöre inrē āi in minë tufömngöre inlahen kūö ngam panam. Ngöṙô misī më tarik aṅ in e, “Yēchěk yē těchěk” ngam tö ngö manah “Kihngen takô ön ngam ëlô.” Kô-en āi kihngen harūnöre töm ëlô! Kuchik elmat āi ai meuk inlahen më prötör sistör nö holṙen ngam söngkötön nö hō-en minë tö halööktitvö, lökten ang Yāvē nö kētö minë inkòlô cha. Angū-ö hēk ngih ṙētak ai meuk inlahen Yāvē nö holtö hanangenlōnre nö halööktit minë tö hòṅ halööktitvö hēk löngö ṙētak inrē nö ngatī inlahen. Teūngen āi tö töpōyen yanöölenre, ai lökten in nuk urěhngöre haköpre ai la-al minë kanihngenre ik sā ai la-evṙen i Sloviniā. Pōyen nun inrē minë haköp ai ing sā ai ṙònghöichṙen ihih la-evṙen.

Pōyen nun hēk minë tö haṙīngöre inlahen ai. Ik samyeūheu 2000 āi ai söömi chuh im panam Kōtē Tī Aivōri ngam lamā Vest Afrikā. Hòṅ ṙāngen ngam panam pöri āi ik Nòvempör 2002 tö kūö ngam sivil vôr in e. Lökngö in e ngaich āi chuh Siěra Liôn, ngam chūök ngam kinyūngö tö 11 samyeūheu rò-òten, ngaich höng möl hē e angū-ö nö keuheūten. Ötlööṙen misī ngam inlahen ai ṙāngen nuk tö sitih. Yöölen pöri āi tökūö minë haköpre, anū-ö tö tī-iv tö ai köptī töm ṙanamlōnre.

Pōyen hē e më tarik i Siěra Liôn tö hòṅ haköp ngam kanô-en. Chumkūöṙen āi tö cha hēk tö më prötör sistör më tö samyeūheu rò-òten nö kihngen tö kūö ngam kinyūngö. Öt uroh aṅ in hē e cha-a tö chehenre, sön pöri cha-a nöng holtö ṙanamlōnre nö katölhökūö yip tahëng tö nup töng aṅ in re. Hěngheuh ök töhěng tak sistör nö kē-ěkūö Tēpī tö inyut. Piyū-en hē e ang Tēpī nö kē minë kahëtö ò inyut, lökten ngam sistör nö ngöṙô nö in ò, “Pōyen tī yik vahë prötör sistör nö hayööken ih el ṙūngö ngam kinyūngö, ngaich ngih hēk ṙētak īh hòṅ ngatī inlahen.” Vë-engkūö ellōnre ngaich āi töre ai hòṅ asīnkö inlahen vë prötör sistör hēk hayööken yip tahëng inrē.

Unôichngöre ngaich āi ai havan chuh Kōtē Tī Aivōri. Havantenre pöri hēk ngam tinṙōlen nö in e, la-al höö inrē më tarik kūö tī më mahayöng nöng ötlöngö tī nö hayöng. Lökten ngaich āi ai laklöng nômö ai söömi chuh tahëng panam ik Nòvempör 2004. Söömi āi ai lökngö el helikòptör ai chuh el pēs (Base) më kumyung aṅ Frāns. Höng 10 kilō (22 paunt) lumngan kahumtī āi tö pëk re. Höng el sumit āi ai haṙòh in e. Im tahëng sakāmö ngaich āi ai lökngö in e ai söömi lökngö el ngam plēn ai chuh Suvitsörlën. Ik chūöl hatööm āi ai teung el ngam mupākö òfis. Holtö hanangenlōnre nö ha-öinytö yanīhi ai më prötör aṅ el ngam Mupākö Kömitī, më instöktör ngam Ministrīöl Trēning Iskul hēk tö më pīhö cha inrē. Ṙōlheuh cha-a nö fūölö ai, hanëlen ai hēk pōyen kahëti inrē tö nyā-a ai tö minë chòklět. Lökngöre ellōn takô āi ai meuk ngam hanangenlōn cha tö ai.

Tölöṙô āi ai ṙahëichtakūö la-evṙen im panam Kanā. Havantöre hēk āi ai im panam Kōtē Tī Aivōri, ik sā minë kanihngen nö ehten nö löökta nö in e. Öt lööṙen ngam inlahen āi ṙāngö ngam patīre hēk öthěng kang chūök inrē ai la-evṙen. Holtö hanangelōnre pöri më prötör sistör nö hayööken āi töp lökten āi köptī tö ngam ṙanamölōnre. Tö chöngṙen ön ngam inlahen ai Tēpī ai vë-ekūöre ṙung tö inlahen më prötör sistör el ngam söngkötön Yāvē nö kô-en ngam hanangenlōn cha tö höö, ötkô pöri öi halöngngen hakūönngö ngam hanangenlōn. Pòrô āi hē e ai el ṙūngö minë kanihngen, sön pöri āi teūngen tö minë töpōiṙāi haköpre.

LA-EVṘEN IN MINË PANAM LAMĀ MITIL ĪST

Teūngen āi töm töhěng chitri ik 2006 ngam lamöktö el vöölt Hetkuātör. In e āi ai tölöṙô ai chuh im töhěng panam ai la-evṙen, ngam lamā Mitil Īst. Angū-ö ngih hēk ṙētak ai hē e ai hòṅ haṙīngö minë inlahenre. Pōyen hē e minë kanihngen āi pöi hòṅ haköp ngam tö tufömngöre ëlô hēk hòṅ haköp minë inlahen inrē ikūö ngam panam. Pōyen hē e minë tö hòṅ haköpö tö ai pön tökalēḵ alaha më tarik in e nö la-evṙen tö minë la-en tinlöökenre hēk la-en më mahayöng inrē. Ṙamölōn hē e āi ai meuk inlahen më prötör sistör in e nö köptī cha-a töm hinëngö pò cha nö hang minë inchöngtenre lamöktö el ngam söngkötön pòrô cha-a nö ṙōlkangen mihëṅṙö ëlô nö el ngam töng hěng māṅ. Pōyen yin më prötör sistör in e tötlēḵkaṙen tö më aṅpatīre, më hol cha nö haköp hēk më hol cha inrē nö la-evṙen. Holtö öt pinhë-eṅkūöre pöri cha-a nö la-al në töngatī kanihngenre, lökten āi hē e ai kirööngen minlēḵṙen tö cha.

Ik 2012 hē e nö kēkaṙen ngam ispesöl könvensön nö im panam Těl Aviv ngam mi-i Israel. Ngaich teūngen āi tö ṙētakre yihtökūö in e. Unôichrit ngam Pentikěkòs 33 C.E. nö raneh ngih inlahen më tarik Yāvē nö in ngam kamngö nö pōyen takô më yihtökūö nö im könvensön. Öt vaichngö in tö e angū-ö ngih sakāmö!

Irò-òten ngam samyeūheu hēk āi ai söömi ai chöhken ngam töhěng panam, chūök ngam la-en hī nö asöökiröön. Höng ṙahëichyen kahumti āi tö līpöre ai chuh in e. Ahānga āi ai in e, yihtökūö inrē ai in minë töng kun ësemplī. Chumkūöṙen āi ai holṙen më pöplisör aṅ el ngam tö kun krup yěi chuh in nup kū-öre. Keuheūtngöre chūök nö havötaröön më kumyung in e nö aṅhav eltī tö minë tö ṙōlkangen aṅtī kumyung hēk kö köchūökre inrē cha-a nö harahngökūö minë talöökö. Öt pinhë-evkūö pöri īhö.

HAVAN CHUH AFRIKĀ

Teūngen hēk āi tö ngam tö tufömngöre la-enre ik 2013. Ngam tö harīkngöre tö nuk urěh la-en āi. Tölöṙô āi ai la-evṙen el ngam mupākö òfis Kinsāsa ngam i Kòngko. Tökiröng angū-ö ngih nö panam hēk tövai inrē. Marò-òten takô pöri më in e tarik nö la-al ngam inyāichö hēk kihngen inrē tökūö minë kinyūngö. Ngöṙô lōn hē e āi, “Mihôiṅ an āi la-evṙen in e pöi ngaich vahë la-evṙen i Afrikā.” Sön pöri nö ōtre hē e minë tö hòṅ haköpö tö āi. Möthë yěi chuh in nup kamngö nup tötrēhěn nö vaiyö talöktu hēk ötrēhěn inrē nö prichuvö (bridge). Pōyen pöri inrē minë tövai inlahen ai in e. Ngaich höng anū-ö chumkūöṙen āi. Tö sā inlahen më prötör sistör nö holtö ṙanamölōnre nö iṙūöhen nö löklōn Yāvē pòrô nöng kihngen tö pësa. Holtö nganöötöre hē e cha-a nö ahānga hēk holtö kumlēḵ alahare inrē nö yihtökūö nö el minë mīting hēk el minë ësemplī. Kôtamat āi ai meuk inlahen tī Yāvē nö kētö inkòlô ngam la-en Pūlngö töp lökten e nö kū-ö urěh. Pōyen takô minë tövai haköp āi ik sā ai la-evṙen i Kòngko, teūngen inrē āi tö töpōyen tö-akaha holre më vamītöre ngaich nö mikūönö ai.

Söömi āi ai chuh el ngam mupākö òfis i Saôt Afrikā ai la-evṙen im manā-angrit ngam samyeūheu 2017. Kiröng takô ngam mupākö òfis in e tö nup urěh mupākö òfis chūök ai āi la-evṙen. Tufömngöre inrē ngam la-en kinë-ekūö āi el ngam Pētěl. Hòṅ hēk āi hē e haköp minë tö tufömngöre inlahen. Yöölen pöri āi ai lökten in nup tö urěhngöre inlahenre. Pōyen më prötör sistör im panam tö samyeūheuv rò-òten nö köp nö im linöklōn Yāvē. Hangenlōn takô āi tö cha. Kô-en nö pinngangkūö ngam inlahen më prötör sistör aṅ el ngam Pētěl. Pön pòrô cha-a nö kö tahëngö löktö hēk tahëng inrē nup inlahen cha nö ikūö nup panam cha, sön pöri cha-a nö hēngö inlahen nö ha-öinyö Yāvē. Ma-anyre cha-a nö hayutlöre tö ngam tö tufömngöre tinrīken hēk asīnkö minë lökngörit chööngö inrē aṅmat ngam Paipöl, kô-en ang Yāvē nö kētö inkòlô minë kumlēḵ alaha cha nö la-evṙen lökten nö köp ngam lanāmö nö ihôi cha.

In minë tö ṙōl samyeūheu āi Tēpī ai ṙōlkangen chūök ai la-evṙen löklōn Yāvē. Harūnöre āi ai asīnkö minë tö ṙōlkangen inlahen ikūö minë panam hēk haköp minë tö ṙōlkangen inrē ëlô. Ötlööṙen hē e ai ngatī inlahen. Öt hěngheuh pöri āi ai ngö mufē töre ai höng hěng tak, pön örheuheū ang Yāvē nö löktö im söngkötönre tī hēk löktö in më prötör sistör tī inrē nö chumkūöken āi hēk hangenlōn inrē tö ai. (Sal. 144:2) Löktö in minë trēning re hēk kūö minë tö pōyen inrē haköpre āi tö akaha ai tö heuveū-en im linöklōn Yāvē.

Kiröngen ṙô chin öich kētö tëngks nap yöngre pò cha nö vaiyö inlahen tī nö haruklen chu. Örheuheū ngam pīhö chu ang Tēpī nö holṙen chu, tövai inrē nö inchō-okūö chu më prötör sistör më tö ṙōlkangen kamngö chūök. Vë-engkūöre ngaich ai Tēpī tö ai min höng iṙūöhen haköp ai im tökiröng mahaköphötī ang Yāvē inup yamih ṙētak.