Minë Nōt
1. Minkahngö ngam Tökiröng elpanam Pēpilön
Sitih mikahkūö öi tö ngam ‘Tökiröng elpanam Pēpilön’ nö minkahngö në tövaich tinlööken nö ṙòkhöre? (Inmeukhömat 17:5) Ta-a töi mikahtökūöre tö në tö haroh tūmö:
Lökngöre tī anga-aṅ tö ngih panam. Vënyu an ngam Tökiröng elpanam Pēpilön nö sā inlahen öp töhěng tak kikānö amūichhaka nö ikui ‘tömaṙôngö hēk pumnamö tarik.’ Rö-ö nöng angū-ö, pön ‘hayöng inrē anga-aṅ nö ikui vē rācha ngih panam.’ In e mikahlōn in tö ngih panam nö lökngöre töm minā-aṅ ò.—Inmeukhömat 17:15, 18.
Hö-ö an nö rācha ngih panam hēk öt ṙô tö më tökiröng mi-inyiha. Peuny ngam tökiröng Pēpilön min yip “rācha ngih panam” tö yip ‘mi-inyiha’ inrē, yēḵ ò min nö ahëti.—Inmeukhömat 18:9, 15 NW.
Hachōichngö minë-eny ngam Tēv anga-aṅ. Vënyu an ngam tökiröng elpanam Pēpilön nö sā öp mi-inyihköre kikānö, kūö ò nö hanôl vē mā mahayöng ing panam. Hanôlö cha anga-aṅ yěn lōntö pësa hēk yěn lōntö nup la-enre inrē. (Inmeukhömat 17:1, 2) Halō-ongkūö vē rācha ngih panam anga-aṅ nö ṙòkhöre. Mahāmu eltī an tö mahām yip tarik tö fëli tö ò.—Inmeukhömat 18:23, 24.
Havantöre im lesön 13 im point 6
2. Hòṅ ihē ang Kristū nö hameuktu?
Sā ṙô minë tö-eūka kinlēḵngô aṅmat ngam Paipöl, hameuktu min ang Kristū yěn keuheūt minë tö 69 afta.—Vë-evkūö Tanīěl 9:25.
Ranehtö kūö minë tö 69 afta. Löktö kūö im samyeūheu 455 B.C.E. Hē e ngam Mahayöng ang Nahimiā nö chuh Yērūsalem nö im “invannlö minānlö” ngam elpanam.—Tanīěl 9:25; Nahimiā 2:1, 5-8.
Rô tòng minë tö 69 afta. Ōt nup tö-eūka kinlēḵngô tö vënyu nö imat ngam Paipöl, tö ngam töhěng sumkam nö tököönyu samyeūheu. (Kinṙeūkö 14:34; Isikīěl 4:6) Lökten ngam manah ngam töhěng afta nö tö sat samyeūheu. Ngatī nun minë tö, 69 ṙētak nö 483 samyeūheu (7 van tö 69).
Kinheūtö minë tö 69 afta. Yěi kaheuk ngam 483 samyeūheu öi löktö kūö im 455 B.C.E. ngaich sölta ayī-ö im samyeūheu 29 C.E.a Angū-ö takô ngih samyeūheu ṙētak ngam vinôkö Yēsū, ngaich Kristū anga-aṅ!—Lūkös 3:1, 2, 21, 22.
Havantöre im lesön 15 im point 5
3. Inlahen Tī Më Lamë-en Tövāhavö
Ötkô ön ngòh Kristīön tarik nö kēhötvö mahām hēk kētö mahām re inrē. Ōt pöri minë tī më lamë-en, nöng havanhöt ngam mahām ngam tövahavö ngam tö hachūöki sin urēhěkūö ngam òprēsön ò. Ōt pöri minë line-ënö nö in u tötkô nö kē-ě tö ngòh tökô-en Kristīön.—I.Chööngö 15:23.
Ōt pöri minë tī më lamë-en tö mihôiṅ nö hō-ov tö më Kristīön. Tö sā ngam tinësö mahām, hemodialysis, hemodilution, tö ngam inlahen ngam cell-salvage machine yěn ṙònghëichṙen ngam òprēsön ngam tövahavö. Katöllö ngòh töhěng tak pöri angū-ö Kristīön tö inlahen tī cha tö ngam mahām re, yēḵ ò nö lë-enö i në ṙētak hī töngamuh. Mihôiṅ inrē më tòktör nö öt hěngren inlahen tī nö lë-en tövahavö. Lökten ngòh Kristīön nö hòṅ urěh nö mikahtökūöre tö inlahen tī më tòktör yěn lë-en, hòṅ akahakūö inrē anga-aṅ tö inlahen tī cha tö ngam mahām ò.
Ōt minë tī lamë-en yěn rahëichyen kinënyi ngam mahām nö ṙa-ang el alaha ngam tarik, ngaich rahëichtakūö nö asökiröön kunnyī-i ngam mahām. Lökten öi mihôiṅ hatöönö re ngö ṙô: Halöngten chu öng min ngam elkuilōn chu, ngatī line-ënö? Hō öng min ngam elkuilōn chu tö ngam mahām tökēnyu, tö e nö ṙòngmö mahām chu nö më-el alaha chu, ötkô angū-ö nö ‘ṙösnyu nö el tumlat?’—I.Chööngö 12:23, 24.
Hēṙu an ṙung ngam mahām nö rahëichyen kinënyi nö ṙa-ang el alaha hī yěi ṙòngmö le-ënö, ngaich harīki inlahen ngaich havanhötvö hēk nö el alaha ngam tövāhavö. Lökten mihôiṅ öi hatöönö re öi ngö ṙô: Ṙamlōn öng min ngam elkuilōn chu yěn ngatī inlahen tī yip lamë-en nö le-ënö chu, haṙivlōn ṙöng min chū-ö?
Havantöre im lesön 39 im point 3
4. Inlahen Ṙamāngen Höö
Kētö chööngö an ngam Paipöl nö in minā pamīhöre nö un ṙāngö pīhöre, kētö chööngö an inrē yēḵ cha nö ṙāngen höö ngaich höng un pīhövö nö hēk höng löö nöng halāmtöre nö in höö. (1 Kòrin 7:10, 11) Ōt pöri në lāinyngen cha nö kò-òren nö ṙāngen höö.
Sō nö meukṙen ngam mikūönöre: Yěn sō ngam tö pīhövö kikōnyö nö meukṙen ngam mikūönöre tö minë tötṙanāngen kuilōn ngam mikūönö.—1 Timôtī 5:8.
Yěn yaha tī nö fëlö höö: Yěn yāha tī minā pamīhöre nö fëlö höö uroh mihôiṅ nö vahavö hēk lā kinpaha inrē.—Kalatī 5:19-21.
Yěn pasū ngam innôlö ngam töhěng tak nö in Yāvē: Yěn sō-oiṙen ngam tö pīhövö kikōnyö hēk kikānö nö löklōn Yāvē.—Inlahen 5:29.
5. Haneūheu Hēk Tökiröng Sakamö
Hö-ö yin vē tökô-en Kristīön nö kēken minë tökiröng sakāmö minë tötṙamlōn tī tö Yāvē. Kanahngen ngòh töhěng tak pöri Kristīön nö asīnköṙô ngam tö harūnö töhet elkuilōnre yěn yih nup tö ngatī inlahen tökiröng sakāmö, ngaich hòṅ katöllö lōnre anga-aṅ tö inlahen re. Töi ngëichkö në tö rahëichyen inchō elmat.
Yěn ngö ṙô cha-a ṙanamlōn yēḵ in meh. Ngaich mihôiṅ öm höng ngö ṙô, “Thank you.” Yěn ōt yip tö hòṅ mikahtökūöre, ngaich mihôiṅ öm vë-eny nang cha tö öp lāinyngenre öm öt kēken minë tökiröng sakāmö.
Havëtu më-eṅ öm nyā tö öp pīhöre öp töt ṙamatö-ellōnre nö in Yāvē öm chuh patī yip hanöng kisānö ò el tökiröng sakāmö. Yěm halöngtuṙen tö ngam elkuilōnre öm chuh patī cha, mihôiṅ pöri öm urěhngöre ṙô öm vë-eny nang öp pīhöre tö meh min öt yihtökūö öm in ngam nyinā-aṅ yēḵ e nö kēkaṙen tö kūö ngam tökiröng sakāmö.
Kētö pōnös [bonus] yip tö la-evṙen ngam mā kūö ngam tökiröng sakāmö. Sō öm min öm kēḵ nup pōnös re? Hö-ö lohten. Kūö ngam tökiröng sakāmö ang ngam mā meh nö kē-ěkūö meh tö minë pōnös, kinëtö nönykö meh ṙöng anū-ö kūö meh öm kalēḵ alaha öm la-evṙen?
Kē-ěvkūö më-eṅ tö presen töp holre el tökiröng sakāmö. Ngö ṙô kò-òren min öp hol meh nö kētö öp presen meh: “Akahalōn chin tö meh öp töt kamëken tökiröng sakāmö, lōnu pöri chū-ö öich kē-ěkūö meh tö ngih presen.” Ngaich hòṅ akahakūö më-eṅ töp chö-öny lōn ò nö kētö ngam presen meh. Yěn kūö hanangenlōnre tö meh hēk yěn tö hòṅ kalah ṙôkö nganöönö ngam ṙinatö-ellōn meh, hēk tamölṙô meh ṙöng öm kētöre in minë tökiröng sakāmö? Urēhěkūö meh öm kēḵ ngam kahëtö ò presen hòṅ akahakūö më-eṅ töp sanapṙô në intöönö. Kööpölōn pöri tö nup taṙòkhöre katöllö hī nö hòṅ kööpö hanëtö ngam elkuilōn hī, höng haköpngöre inrē öi in Yāvē.—Inlahen 23:1
Havantöre im lesön 44 im point 1
6. Minë Kumteū Invah
Yěn kumteū öp invah hī, akahalōn ayī-ö inrē töp vairös ngam kumteū invah nö mihôiṅ nö heuita nö in yip hol hī, ngaich chumkūöṙen min ayī-ö hòṅ yip tahëng nö öt lökngöre tö ngam invah hī. Ṙën öi ngatī inlahen kūö hanangenlōnre tö yip tarik. Ngatī ṙô ngam chööngö aṅmat Paipöl nö tölṙô hī, ngam tö ngö: “Hangenlōn man tö holre sā re töre.”—Rōma 13:8-10.
Sitih inlahen öp min tarik nö hang ngih inlēnö öp tö aṅhavin tö ngam kumteū invah? Ötkô min anga-aṅ nö fūöltöre nö in yip holre, ötkô inrē nö kē eltī cha hēk hām kūö cha. Ötkô min anga-aṅ nö līn yěn öt havëten ò yip hol ò nö chuh patī cha nö nyā pön sōten yip aṅ patīre nö heuihu tö ngam invah ò. Yēḵ ò nö tö hòṅ kē ngam vinôkö ngaich hòṅ urěh anga-aṅ nö vë-eny nang öp Kòtinētör tö ngam invah re. Ṙën nö hòṅ ngatī hòn halēnlöng ngam vinôkö nö linaklö yip tahëng inrē kamë ngam vinôkö. Yěn akahngenre inrē ngam tarik nö aṅhav el alaha lohten tö vairös kūö nuk la-en kahëken ò sin tö lā-urěh, ěhten anga-aṅ nö urěh nö tësö mahām yēḵ ò nö hòṅ kē ngam pinīhö. Yěn ngatī inlahen min ngam tarik, ngaich tö milēḵṙen anga-aṅ tö yip tahëng, ngatī ṙô inrē ngam Paipöl nö in hī, nö ngö ṙô “Un höngkö nup in re [höng ngëichköre], ngëichkö yip holre pöri yī-ö inrē.”—Filipī 2:4.
Havantöre im lesön 56 im point 2
7. Yěi Kanihnguṙen in höö i alaha ngam pësa hēk hòṅ chuh el chūök kamhôka.
Kūöṅnngöre kanihngen in im pësa hēk in ngam innyīha yēḵ hī kūichngö nup kinlēḵngôre [ëkrīment] nö imat līpöre—töt ṙanāngen angū-ö nö in hī pòrô öi prötör sistör re öi Kristīön. (Yarimiā 32:9-12) Yěn ōttit nup kanihngen hēk miṙivlōn nö ihôi hī tö kūö ngam pësa hēk kūö nup tahëng inrē kanihngen, hòṅ ilööṙen anū-ö nö ngëichka tö hī öi holtö lanāmö ellōnre, ötkô nö hangöhka.
Sitih inlahen pöri yěn tökiröng nup fālen tö söklöre nö ihôi hī öi Kristīön? Tö sā ngih, yěn michūṙen öp hol hī nö in hī hēk hachōchngö minë-eny hī inrē ngaich hòṅ sitih inlahen min ayī-ö? (Vë-evkūö Mëtiv 18:15-17.) Lūöi nun minë inlahen hī vahënyö Yēsū:
Höng hěng tak sin öm yihtöre öm in öp hol maneukre ngaich halāmö höö nā-a.—Ngëichköm 15 miröökö.
Yēḵ nā ötkô halāmö höö ngaich hěng hēk nët tak kahë tö holre tö tö heuveū-eu ṙô aṅ el ngam māṅ ngaich vë-ekūö re yī-ö.—Ngëichköm 16 miröökö.
Yēn sönngenre pöri öp hol meh nö sōḵ nö hang hēk öt hanlāmten, möl kò-òren öm havëkö inyöökenre in yip minṙöinylen.—Ngëichköm 17 miröökö.
Öt ṙòkhöre nun minë fālen më prötör sistör hī nö chuh el court [chūök kamhôka] tö tī hī pön chōichngöre mihôiṅ min ngam minë-eny Yāvē tö ngam māṅ hī inrē. (1 Kòrin 6:1-8) Ōt pöri minë fālen tötkô nö öt kahòkkaṙen nö el court tö sā në: yěn hòṅ ṙāngen höö minā pamīhöre ngaich achīö min öp mahayöngken ngam nyīö nö in cha, iṙôken nup min pësa kinë-ekūö ngam nyīö, iṙôken taneūngen min ngam nyīö tö pësa nö löktö in nup insurance, hēk yěi hōtu öi havahngen nup töng chehen aṅ in re tö kūö nup hötṙeh re nö hòṅ kēnyu. Ngaich mihôiṅ nö kahòklökui re ngòh Kristīön tarik nö chuh el chūök kamhôka. Öt filal chööngö ngam Paipöl min anga-aṅ yěn ngatī inlahen, hòṅ holtö lanāmö pöri anga-aṅ nö kahòklö kui re.
Yěn tökiröng takô pöri nup fālen—tö sā ngam kinlöönö kikānö, (kinlöönö nyīö), nup tökiröng unlāya, hēk fëlngö tarik, ngaich mihôiṅ öi chuh in më mahayöng öi ripōt minë fālen, öt filal minë chööngö aṅmat Paipöl yěi ngatī inlahen.
a Löktö kūö im 455 B.C.E. söl im 1 B.C.E. nö 454 samyeūheu. Löktö kūö im 1 B.C.E. söl im 1 C.E. nö hěng samyeūheu (pön öt aṅhav hôi ngam samyeūheu tö 0). Löktö kūö im 1 C.E. söl im 29 C.E. nö 28 samyeūheu. Lökten min yěi kaheuk ngam tö 454 töm tö 1 samyeūheu hēk töm tö 28 samyeūheu ngaich teūngen ayī-ö tö ngam 483 samyeūheu.