Kapitan James Cook—Maisog nga Tigsuhid sa Pasipiko
SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA AUSTRALIA
GAWAS sa Inglaterra, Australia, New Zealand, Hawaii, ug sa kaislahan sa Pasipiko, ang ngalang Kapitan James Cook wala mailhi sa kadaghanang tawo. Hinunoa, sa mga nasod nga nalista sa ibabaw, halos matag nagtungha nga batang lalaki nakaila kang Kapitan Cook—sa paagi nga sama gayod sa pagkaila sa mga batang Amerikano kang Christopher Columbus.
Hinunoa, sa walay duhaduha, sa Australia—ang kontinenteng isla sa Habagatang Pasipiko—ug sa New Zealand ilado kaayo ang marinero nga tigsuhid, tungod kay ang ngalang Kapitan Cook makita sa tanang dapit. Dugang pa, ang orihinal nga bersiyon sa awit nga “Advance Australia Fair,” nga niadtong 1974 nahimong nasodnong awit sa nasod, sa literal nag-awit ug mga pagdayeg sa maisog nga kapitan.
James Cook ang Tawo
Si James Cook midako sa banika, natawo sa Yorkshire, Inglaterra, niadtong Oktubre 1728. Bisan tuod walay klarong rekord ang iyang sayong kinabuhi, dayag nga siya nakadawat ug pipila ka edukasyon sa nagbarog-gihapon nga tunghaan sa balangay sa Ayton. Sa ulahi gibansay siya sa usa ka tag-iyag groseriya sa dunggoanan sa mangingisda sa Staithes. Gikan didto, kay nakasulay sa pagpuyo kadiyut sa daplin sa dagat, nagbag-o siya ug trabaho sa pagkanegosyanteg karbon ug nakakat-on sa pagdumalag mga barko, nga nagtrabaho duol sa apupa sa hangin nga kabaybayonan sa North Sea.
Ang mga barkong nagkargag karbon dili lamang mao ang pagpangandam nga naagian ni Cook alang sa iyang umaabot nga mga paglawig. Samtang dili maglawig, nagpadayon siya sa iyang pagtuon ug matematika ug ngadtongadto nagpalista sa Navy sa Britanya niadtong 1755. Bisan tuod aktibo siya sa serbisyo sa navy, mas ilado siya tungod sa iyang mga mapa ug mga tsart sa Newfoundland, Nova Scotia, ug Labrador.
Ang Talan-awon sa Kalibotan sa 1769
Ang Gran Britanya nahimong gamhanan niadtong 1763 ingong ang pangunang kolonyal ug komersiyal nga gahom sa kalibotan. Human sa 200 ka tuig sa dili kanunayng pakiggubat, gipildi niini ang Espanya, Holland, ug Pransiya. Ang kataposan niining maong mga kaatbang, ang Pransiya, nakaagom ug dagkong mga kapildihan. Kini maoy halandomong mga yugto. Gilumpag sa nakab-ot nga kauswagan sa siyensiya ang patuotuo ug nakapatunghag kaylap nga kauhaw alang sa kahibalo. Ang mga paagi sa nabigasyon miuswag usab ug dako. Gipangita dayon sa Navy sa Britanya ug ang mga pundok sa siyentipiko ang mga serbisyo sa usa ka marinero-siyentipiko aron manguna sa usa ka ekspedisyon ngadto sa Pasipiko. Si James Cook mao ang usa nga napili alang niining malisod kaayong trabaho.
Ang Biyahe ni Cook Nagsugod
Ang mga instruksiyon nga nadawat ni Cook alang sa iyang unang panaw, sa tuig 1768-71, maoy alang sa “mga Pagdiskobre sa mga Nasod nga wala pa mailhi kaniadto, ug ang Pagkuha ug Kahibalo sa lagyong mga Dapit nga bisan tuod nadiskobrehan na wala pa masuhid sa bug-os.” Ang iyang mga instruksiyon dugang nag-ingon nga “adunay katarongan sa pagtuo nga basig may makit-an pa nga usa ka Kontinente o Yuta nga dako kaayo, sa Habagatan” ug nga siya “mopahabagatan aron diskobrehon ang maong Kontinente.” Ang unang buluhaton, hinunoa, mao ang pag-obserbar sa dagan sa Venus tabok sa nawong sa Adlaw sa paglaom nga matino ang tukmang distansiya tali sa Yuta ug sa Adlaw. Kini pagahimoon diha sa Tahiti.
Ang gidugayon sa unang biyahe maoy kulang ug 43 ka adlaw aron mahimong tulo ka tuig. Gituman ni Cook ang mga instruksiyon kaniya, ug labaw pa. Niining maong unang pagbiyahe nga nahimo niya ang iyang nabantog nga pagdunggo sa Botany Bay, pila lamang ka milya sa habagatan sa maanindot nga Sydney Harbor, nga wala madiskobrehi hangtod na sa ulahi. Iyang gilibot usab ug lawig ang duha ka isla sa New Zealand ug siya ang unang Uropanhon nga nagmapa sa sidlakang baybayon sa Australia. Siyempre, wala niya madiskobrehi ang gituohang dakong kontinente sa habagatan.
Ang Ikaduhang Malamposong Biyahe
Sa iyang ikaduhang ekspedisyon, sa tuig 1772-75, si Cook gisugo sa pagdala sa duha ka barko nga Resolution ug Adventure sa usa ka biyahe nga napamatud-ang usa pa ka malamposong paglibot nga paglawig, niadtong tungora sa Antartika, lakip sa pipila ka pagtabok sa kahaw-ang sa Habagatang Pasipiko. Apan ang mga bulan sa makakamig nga mga temperatura ug tugnaw kaayong hangin nakatabang sa pagkombinsir kaniya nga walay idlas nga kontinente sa habagatan. Ang iyang gikapoy nga mga tripulante nalipay sa pagpalayo gikan sa nagyelo nga kadagatan ug mibalik sa Tahiti.
Ang ikaduhang biyahe ni Cook bug-os nga nagmalamposon ug natala ingong labing hinungdanong panghitabo sa kasaysayan. Matud ni Alan Moorehead diha sa iyang librong The Fatal Impact: “Sa kataposan sa Hulyo 1775 midunggo sila sa Plymouth. Nanakayan sila sulod sa tulo ka tuig ug napulog walo ka adlaw. Nakalawig sila ug kapin sa 20,000 ka liga [60,000 ka milyahan sa dagat]—tulo ka pilo sa sirkumperensiya sa yuta—ug si Cook namatyan lamang ug upat ka tawo . . . Kining maong biyahe naghimo kaniya ingong usa sa kinabantogang mga nabigador sa tanang panahon.”
Ikatulong Biyahe Misangpot ug Katalagman
Ang ikatulong ekspedisyon maoy pagpaniid sa baybayon sa Pasipiko sa Canada ug sa pagpangita sa gituohang Agianan sa Amihan-Kasadpan nga nagsumpay sa Pasipiko ug Atlantiko agi sa Dagat Artiko. Nahimo kining kataposang biyahe ni Kapitan Cook. Milawig siya gikan sa Inglaterra niadtong Hulyo 12, 1776, sakay sa giayong Resolution. Niadtong Enero 18, 1778, nakaabot siya sa nailhan karon nga Kaislahan sa Hawaii, diin siya ug ang iyang mga tripulante maabiabihong gidawat. Nanguha sila ug abiyo gikan niadtong nindot nga mga isla, dayon nagpalabay sa ting-init sa amihanan niadtong tuiga sa kawang nga pagpangita ug kaagian ngadto sa Atlantiko. Dayon namalik sila panahon sa tingtugnaw sa Hawaii.
Ang mga historyador wala makatino kon unsay hinungdan sa kausaban sa paggawi ni Cook niining panahona. Dihay mga kalibog bahin sa iyang pagtratar sa mga Hawaiiano sa iyang pagbalik. Ang pipila misugyot nga siya karon misugod sa pagpahimulos kanila sa mapintas nga paagi. Ang uban nagtuo nga basin iyang gilapas ang ilang mga paagi sa pagsimba. Kon unsa may tinuod sa maong hitabo, didto siya namatay niadtong Pebrero 14, 1779.
Sa unsang paagi siya namatay? Sa ilang pagbalik sa Kealakekua Bay niadtong Enero 17, ang mga manunuhid giabiba sa 10,000 ka Hawaiiano. Ang mga tagaisla nagsaulog sa pista sa makahiki alang sa ilang diyosdiyos nga si Lono, ang diyosdiyos sa yuta. Daw gipasidunggan si Cook nga mao ang diyosdiyos nga si Lono, ug siya ug ang iyang mga tripulante gipakitaan ug talagsaong kaayo ug pag-abiabi pag-usab. Tulo ka semana sa ulahi, sa Pebreo 4, ilang gibutad ang angkla ug milawig. Apan mga upat pa lamang ka adlaw sa lawod, nakasugat sila ug kusog kaayong bagyo, ug ang Resolution nawad-ag usa ka palo. Si Cook mibalik sa Hawaii.
Sa katingala ni Cook, niadtong tungora ang pag-abiabi dili maayo. Ang pipila nagtuo nga ang mga Hawaiiano sa maong higayon nakatimbangtimbang ug maayo sa mga butang ug nakahukom nga sila gipahimuslan ni Cook ug sa iyang mga tripulante. Ang uban misugyot nga ang pagbalik ni Cook nagkasumpaki sa iyang pagkahimong “diyos.” Bisag unsa pay hinungdan, ang naglibog nga tripulante ni Cook sa pagkaalaot migamit ug kusog. Misangpot kini sa pagkawat sa usa ka bangka gikan sa Discovery. Misulay si Cook sa pagbawi sa sakayan pinaagi sa pagbihag sa pangulo, nga si Kalaniopu’u. Miresulta kinig away, ug si Cook gidunggab ug gikulata hangtod mamatay sa baybayon.
Ang talaadlawan sa usa ka tripulante sa Resolution, ang gihanas nga manlalawig nga si George Gilbert, tin-aw kaayong nagbatbat sa detalye sa kataposang pipila ka minuto sa kinabuhi ni Cook. “Mao pa gani pag-abot ni Kapitan Cook sa daplin sa tubig ug misenyas sa mga barko sa pag-undang sa pagpabuto, sa dihang usa sa mga Pangulo nga mas maisog kay sa uban kalit nga miduol sa luyo ug gidunggab siya sa bukobuko pinaagi sa usa ka Puthaw nga Baraw. Sa maong higayon dihay lain nga mibunal kaniya sa ulo nga tungod niini natumba siya sa tubig; dihadiha nanglukso sila ug gilumsan Siya sa pipila ka minutos, dayon gisakwat siya ngadto sa kabatoan ug ilang gibunalan ang iyang ulo sa makadaghan; busa siya tino nga namatay dihadiha.”
Migimaw ang Nausab nga Pagkatawo
Dayag nga misugod pagkausab ang paggawi ni Cook sa ikatulong biyahe, ug wala na siya magpakitag samang kakalma ug pagpugong nga iyang nabatonan sa una niyang duha ka biyahe ngadto sa Kadagatan sa Habagatan. Sa ikatulong biyahe, iyang gilatigo ang 37 porsiento sa iyang mga tripulante agig silot, hapit doble ang gidaghanon sa unang biyahe. Niining tungora ang iyang pagtratar sa Polynesiano nga mga islahanon dili usab makitawhanon. Pananglitan, maliputon niyang gisugo ang pagsunog sa mga balay ug sa pagguba sa mga baroto sa isla sa Eimeo sa Tahiti agig pagpanimalos sa pagkawat sa usa ka nagsabak nga kanding. Midangop pa gani siya sa pagputol sa mga dalunggan sa mga islahanon nga masakpang nangawat. May sakit ba siya o gikapoy o mapintas lamang?
Kabilin sa mga Biyahe
Si Propesor Bernard Smith sa iyang librong Captain James Cook and His Times nagsugyot nga “si Cook dili tigdiskobreg bag-ong kayutaan sa bisan unsang paninugdang diwa sa pulong.” Hayan tinuod kini, sanglit ang kadaghanan sa dapit nga nakita ni Cook duna nay nagpuyo. Bisan pa, si Grenfell Price miingon: “Ang iyang talagsaong nahimo alang sa geograpikanhong kahibalo mao ang pagkompleto sa linatid nga mapa sa Pasipiko pinaagi sa pagdiskobre sa tag-as nga sidlakang baybayon sa Australia, ang detalyadong pagmapa sa New Zealand, ang pagsusi sa taas nga mga bahin sa baybayon sa Amerika del Norte; ang pagkadiskobre sa bag-o gayod nga mga isla, sama sa Hawaii ug New Caledonia; ug ang pagkadiskobre pag-usab ug ang tukmang pagkahimutang sa ubang mga grupo sa isla. Si Cook nailhan ingong nabigador nga kanunayng nagadiskobre . . . sa kontinente sa Antartika, samtang sa Artiko iyang gipamatud-an ang diskobre ni Bering sa Strait nga ginganlan kaniya.” Ang mga tsart ug mga mapa ni Cook mapuslanon bisag dugay nang nawala ang iyang palo diha sa kapunawpunawan sa Pasipiko.
Hinunoa ikasubo, nga sa mga panaw ni Cook nakabilin usab ug mga hugaw sa sakit beneryal, kapintasan pinaagi sa mga pusil, pagkapuo sa kahayopan sa Antartika, ug sa pagpahimulos sa mga Islahanon sa Pasipiko. Bahin sa mga diskobre ni Cook sa Antartika, si Alan Moorehead misulat: “Sa makausa pa dulnganan ni Cook ang magbilin sa iyang agi ug katalagman. Sa wala damha nakakaplag siya ug malagmit kinadak-ang pundok sa kinabuhing lasangnon nga naglungtad sa kalibotan, ug siya ang unang tawo nga nagpahibalo sa paglungtad niini sa kalibotan. . . . Ang pagsulod ni Cook sa Tahiti ug Australia nakadaot gayod alang sa lumad nga mga tawo: alang sa mga hayop sa Antartika kadto maoy bug-os nga kalaglagan.”
Nagsunod sa kompletong report ug mga tsart ni Cook, ang mga mangangayam ug mga sakayan sa pagpamalyena nangadto aron mangayam ug mopatay. Si Moorehead nagpadayon: “Ang pagpamatay nagpadayon hangtod halos wala nay nahibilin aron patyon, sa bisan unsang gidaghanon wala nay sayon ug dakog kitaon nga pagapatyon.”
[Mga hulagway sa panid 15]
Ang mapintas nga kamatayon ni Cook sa Hawaii
Ang iyang pagdiskobre sa Botany Bay, Australia
[Credit Line]
Mga dibuho: Sa maayong kabubut-on sa Australian International Public Affairs
[Picture Credit Line sa panid 12]
Dibuho ni John Weber/Dictionary of American Portraits/Dover. Luyo: The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck