Dili Na Kini Sekreto
“Palihog tipigi kining maong sekreto ug ayaw basaha kang bisan kinsang langyaw”
NGA wala ang katahom sa modernong espeling ug panulbok, niadtong 1863, panahon sa Amerikanhong Sibil nga Gubat, si William H. Morey misulat niining pasiunang pasidaan gikan sa Acquia Creek, Virginia, ngadto sa iyang batan-ong asawa, nga si Elisa Ann, sa Pennsylvania. Siya 24 anyos, bag-ong minyo, ug narekluta nga sundalo gikan sa Hanover Township, Pennsylvania. Siya nakig-away dapig sa Amihanan, ang Unyon. Ang iyang mga kaaway? Ang ubang mga Amerikano nga nagpaluyo sa Kaabinan sa habagatang mga estado nga mibulag gikan sa Unyon, nga nagpatuong may pagsalga sa Pederal (amihanan) gikan sa Washington, D.C., sa ilang ekonomikanhong mga kalihokan. Unsay buot itago ni Morey? Masayran unya nato, apan tagdon usa nato ang nagpaluyong impormasyon.
Ang Amerikanhong Sibil nga Gubat mibuto niadtong 1861 tapos ang pito ka habagatang mga estado mibulag gikan sa Unyon, nga sa wala madugay gisundan sa upat pa ka estado. Kining 11 ka estado maoy nagporma sa Kaabinan. Ang pagpadayon sa pagpangulipon maoy usa sa pangunang mga isyu tali sa Amihanan ug Habagatan. Nangatarongan ang adunahang mga tag-iyag plantasyon sa habagatan nga ang Amihanan makaarang sa pagpapha sa pagpangulipon, sanglit ang ekonomiya niini gisuportahan sa linibong Uropanhong mga emigrante. Ang ekonomiya sa habagatan, hinunoa, nga gipasikad sa gapas, nagkinahanglan sa halos upat ka milyong mga ulipon niini aron mouswag. Labing menos, mao kanay ilang gituohan.
Unsay gituohan ni Presidente Abraham Lincoln? Siya misulat niadtong Agosto 1862: “Ang akong kinadak-ang tumong niining maong pakigbisog mao ang pagluwas sa Unyon, ug ang akong pangunang tumong dili ang pagluwas ni pagwagtang sa pagpangulipon. Kon maluwas nako ang Unyon nga walay bisan usang ulipon ang hatagag kagawasan, ako kanang buhaton: ug kon akong maluwas kana pinaagi sa paghatag ug kagawasan sa tanang ulipon, ako kanang buhaton.” Wala madugay human niadto, sa Enero 1, 1863, gipahibalo ni Lincoln ang kagawasan sa tanang ulipon nga nailalom sa pagmando sa rebelde. Kini nakapahinabog dakong kadaot sa ekonomiya sa mga tag-iyag mga ulipon sa habagatan, nga, sumala sa ilang pag-isip niana, nawad-an ug “daghang bilyong dolyares nga bili sa gipanag-iyang mga ulipon” nga walay bisan unsang bayad.
Kadtong makalilisang nga sibil nga gubat mikalas sa kinabuhi sa labing menos 618,000 ka batan-ong mga Amerikano sulod sa katuigang 1861-65, dugang pa sa daghan pang nasamdan—daghan pang mga Amerikanong nangamatay kay sa bisan unsang ubang gubat. Si William Morey nalangkit mismo niining maong panagbangi sa dihang gisulat niya ang iyang talaadlawan ug ang iyang sekretong sulat niadtong Enero 25, 1863. Ingong ordinaryong sundalo, unsa man ang iyang sekretong mga panghinapos bahin sa gubat?
Usa ka Masuk-anong Sulat
Gisugdan niya ang iyang sulat pinaagi sa pagpasalamat sa iyang asawa tungod “nianang tabako ug ubang mga butang” nga iyang gipadala kaniya ug dayon misulat: “Ako nagtuo ug nakasabot nga kining gubata maoy bug-os nga panglimbong ug panapi nga gubat. Ang tanan naningkamot sa pagpanapi pag-ayo ug mao kana ang bugtong butang nga nagpapadayon niining gubata ug karon nasabtan namo kon sa unsang paagi kining gubata naugmad. Kon makauli lamang ako pag-usab akong sukmagon ang unang tawo nga morekluta pag-usab nako. Gitratar kami dinhi nga samag mga iro. Daghang iro ang mas giatiman pa pag-ayo kay kanamo ug sultihan ti [ka] kon may kuwarta lang ako sulod niining 4 ka bulan maningkamot ko sa pag-ikyas. Nagakagrabe ang pagtratar kanamo adlaw-adlaw.”
Siya misaysay kon diin sila giasayn: “Nindot kaayo kining dapita ug nindot kaayo ang talan-awon. Makita nimo ang mga barko nga moagi sa potomac [suba] . . . Dinhi naghago kami pag-ayo sulod sa pipila ka adlaw nga nagkarga sa mga bagon [sa tren] ug katunga lang sa gikinahanglan ang among makaon. Daghan sa among mga sundalo naghisgot nga molayas kon may kuwarta lang sila . . . Kami nagamartsa lamang ug naghimo ug bug-at nga mga trabaho sa tanang panahon.”
Bisan pa niana, kining maong mga paghikaw gamay ra kaayo kon itandi niadtong giantos sa mga sundalo nga nakiggubat. Sa usa ka gubat, ang heneral sa habagatan nga si D. H. Hill nakalasan ug 2,000 sa iyang 6,500 ka sundalo. Siya misulat: “Kadto dili gubat, kadto maoy pagbuno.” (Gray Fox, ni Burke Davis) Ang mga kahimtang sa pagrekluta sa Amihanan ug sa Habagatan mao nga kadtong may kuwarta makakuhag eksempsiyon o mosuborno aron makalingkawas sa serbisyo militar. Ang pipila ka mas kabos sa Habagatan nangreklamo nga kadto maoy “gubat sa adunahan ug pakigsangka sa mga kabos.” Si Korporal Morey gihatagan ug ganti gumikan sa pagserbisyo sa gubat, ug ginamit ang salapi nagtukod siya ug panaderiya.
Kadtong nabalhog sa mga bilanggoan, sama sa Andersonville, Georgia, kasagaran gipaagom sa makalilisang nga mga kahimtang. “Usa ka hinay nga sapa ang nag-agos latas sa kampo. Ang nangasakit ug nangamatay daghan kaayo, uban sa kakulang sa sanitasyon, paghuot, pagkawalay-panalipod sa daotang panahon, ug kakulang sa pagkaon nga nakaamot sa makadaot-sa-panglawas nga mga kahimtang.” (Andersonville, usa ka brosyur) Mas grabe pa ang pagbuno, pagpanulis nga gihimo ngadto sa mga binilanggo sa mga gang sa mayukmok nga mga kriminal, nga gitawag ug mga Raider, nga mga binilanggo usab. Gipasiugda nila ang “pagpatuyang sa pagpanulis ug kapintasan.” Gikan sa nagkalainlaing mga hinungdan, labing menos 12,920 ka sundalo ang namatay sa Andersonville.
Niining 1995, ang katawhan ba mas mauswagon? Nakat-onan ba ang mga leksiyon sa kasaysayan? Ang ngilngig nga dinaghang pagpamatay sa Rwanda, Liberia, sa Balkan nga mga estado ug sa daghang ubang mga dapit diin adunay panagbangi maoy bag-ong mga pananglitan sa kabangis sa tawo ngadto sa tawo. Ang Katoliko ug Ortodoksong mga magtutuo, samtang nag-angkong Kristohanon, napakyas sa pagkinabuhi sumala sa mahigugmaong panig-ingnan ni Kristo Jesus. Ang mga Saksi ni Jehova lamang ang nakahupot sa ilang neyutralidad ug midumili sa pagkat-on o pagbansay pa sa gubat. Ug kana dili sekreto.—Isaias 2:4; Miqueas 4:3.