Ang Lumod Diha sa Atong Duol

SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA AUSTRALIA

GUSTO kinig mainit-init, mabawng tropikal nga katubigan, parat man o tab-ang, lubog o tin-aw. Ang gipuy-an niini mokobre ug usa ka luna gikan sa Bay of Bengal sa India hangtod sa Malay Archipelago ngadto sa amihanan sa Australia.

Bisan pa niana, pipila ka tawo​—ilabina ang mga Australiano, kansang amihanang kadagatan tingali ang may kinadaghanang populasyon niining mananapa sa tibuok kalibotan​—ang nakakita sukad o nakadungog sa lumod nga Irrawaddy. Katingalahan ba? Oo ug dili.

Sa ika-19ng siglo, ang zoologong si John Anderson nakakita ug duot niining asulong-abo nga lumod, nga may lingin, walay simod nga ulo, sa Irrawaddy River sa Myanmar (Burma niadto). Siya ang nagngalan niini nga lumod nga Irrawaddy.

Kon Nganong Talagsa ra nga Makita

Ang mga Irrawaddy mabuhi sa mainit-init ug umogong kadagatan, sa bokana, ug kasubaan. Ang pinuy-anan niini sagad taliwala sa kalamakan, kabakhawan, kalasangan, lamokon ug, sa pipila ka dapit, mga buaya pa​—mga lugar nga dili makadanig mga tawo.

Ang tubig niining mga lugara kasagarang lubog usab, busa makakita ka lang ug lumod kon kini motunga makadiyot sa pagginhawa. Bisan pa, panagsa rang makita ang lawas niini matag tunga sa pagginhawa. Gamayng bahin lamang sa iyang bukobuko ang makita, ug ang iyang silik sa likod gamay kon itandi sa ubang mga lumod.

Apan sa ubang mga dapit daghan ang mga lumod nga Irrawaddy. Ang mga mangingisda ug mga operitor sa mga bangka nga nanglayag sa Irrawaddy River sa Myanmar, ug naglawig sa ubang mga suba sa lugar sa lumod diha sa Asia, kanunayng makakita sa mga mananap nga nangayam ug naglumpatlumpat pasungsong sa suba, nga magpasidlit pag mga tubig gikan sa ilang mga baba samag mga fountain sa tubig o mga estatwa diha sa tanaman nga tubig.

Sa katubigan sa Australia, ang mga Irrawaddy makita sa kabaybayonan sa kasadpan, sa ibabaw sa kontinente, ug sa ubos sa kabaybayonan sa sidlakan. Kini sila sagad makita nga magpanon nga dili momenos sa 6 apan usahay hangtod sa 15. Dili sama sa ilang mga kadugo sa Asia, ang pundok sa mga lumod sa Australia wala pa gayod mahibaloi nga nagpasidlit ug mga tubig.

Lumod ba Kini?

Ang mga Irrawaddy nanimuyo duol sa mamala ug hinayng molangoy kon itandi sa ilang mas liksing mga ig-agaw sa lawod. Bisan pa, naglisod ang mga siyentipiko sa pagtuon kanila. Ang ilang dili-makadani nga lugar mao ang dako nga hinungdan. Apan, ang buhi nga mga Irrawaddy natun-an diha sa Jaya Ancol Oceanarium, sa Djakarta, Indonesia.

Sanglit diyutay pa lang kaayo ang nahibaloan bahin sa mga Irrawaddy, hangtod karon ang mga biologo wala pa gayod makatino kon sakop sa unsang pamilya sila sa balyena-lumod. Dayag, sila daghag kaamgiran sa mga lumod. Apan, sa porma, dili sa kolor (ang ilang kolor mahimong gikan sa luspad ngadto sa dulom nga may pagkaasul-abo), sila mahimong masaypan nga gamaygamayng bersiyon sa balyenang beluga, o puting balyena sa Artiko. Bisan ang ilang talagsaong malubayong liog sama gayod nianang sa beluga. Busa, unsa gayod sila​—ang ekwetoryal nga katumbas sa beluga o usa ka tinuod nga lumod?

Ang usa ka paagi sa pagtino mao ang pagtimbang sa ilang lawasnon ug henetikanhong mga kinaiyahan diha sa timbangan, pagaingnon pa, ug masuta kon kini nga mga kinaiyahan iya ba sa beluga o sa lumod. Ang mabug-at nga ebidensiya, mopatim-aw, nga iya sa pamilya sa lumod ang mga Irrawaddy.

Ang Gamay nga Atong Nahibaloan

Inigkahimugso, ang mga anak sa Irrawaddy maoy mga tres piye ang gitas-on ug motimbang ug mga 12 kilos. Ang mga laki motubo ngadto sa mga nuybe piye, ug ang mga baye, menos lamag diyutay. Sila mahimong mabuhi sa 28 ka tuig.

Ang mga sampol nga nakuha gikan sa tiyan sa patayng mga Irrawaddy nagpakita nga ang ilang pagkaon maoy mga nukos, pasayan, lukon, ug isda​—ilabina ang mga isda nga nagpuyo sa kinailadman sa dagat. Ang ubang mga siyentipiko nagbanabana nga ang katingalahang batasan sa mga lumod sa Asia sa pagpasidlit ug tubig gikan sa ilang baba tingali makatabang kanila sa pagpangayam ug isda sa lubog nga katubigan.

Sama sa ubang mga lumod, ang mga Irrawaddy mopagawas ug talagsaong mga tagiktik nga tingog. Si Dr. Peter Arnold, sa Museum of Tropical Queensland, miingon sa Pagmata! nga “sumala sa panukiduki nga gihimo sa Jaya Ancol Oceanarium, tingali gigamit sa lumod nga Irrawaddy ang pagpanagiktik niini aron matultolan pinaagig lanog ang biktima niini sama sa ginahimo sa ubang mga lumod.”

Kini ba Adunay Umaabot?

Ang mga siyentipiko walay ideya kon pila ang mga Irrawaddy sa kalibotan. Apan nagkadako ang kabalaka nga kini sila nameligro. Sa ubang bahin sa Habagatan-sidlakan sa Asia, ang ilang gidaghanon nagkadiyutay, ug diha sa ubang bahin, wala nay makita kanila.

Kasagaran tungod kini sa mga palakaw sa laging ug sa nalangkit nga polusyon ug sa pagkabanlas sa mga suba. Sa Australia, ang dakong bahin sa teritoryo sa Irrawaddy nagpabiling wala-puy-i sa mga tawo. Apan diha sa mas maanindot nga mga lugar sa sidlakang kabaybayonan, ang pagsangkad sa siyudad ug turismo naghatag ug kadaot. Ang ubang mga Irrawaddy nalumos sa mga pukot, ug ang uban, sa mga pukot sa iho nga gibutang duol sa mga baybayon sa pagpanalipod sa mga maglalangoy. Ang sobrang pagpangisda sa suplay nga pagkaon sa mga Irrawaddy nakaapektar usab sa ilang gidaghanon.

Ang kinadak-ang hulga, hinunoa, tingali mao ang pag-agos sa hilabihan ka daghang tighugaw nga mabanlas ngadto sa mga suba ug sa mga bokana. Lakip sa makahatag ug dakong kadaot nga tighugaw mao ang sintetiko organikong mga sambog, sama sa mga polychlorinated biphenyl (PCBs), nga daw magpabilin diha sa kalikopan. Ang PCBs gigamit diha sa mga gamit nga elektroniko, mga pintal, mga igpanggrasa, mga pangsapaw sa pintal alang sa kahoy ug metal, ug ubang mga produkto.

Sa positibong bahin, ang Australian Nature Conservation Agency, sa ilang dokumentong The Action Plan for Australian Cetaceans, nag-ingon: “Ang kadaghanan [sa lumod nga Irrawaddy] nga nagpuyo sa Queensland gidumala sa Great Barrier Reef Marine Park; busa ang mga posibilidad sa pagdumala sa katubigan sa Queensland maayo.”

Ingong laing lakang alang sa mas maayong palakaw, ang ahensiya nagrekomendar nga uban sa mga balyenang humpback, right whale sa habagatan, ug sa botelyag-ilong nga lumod, ang Irrawaddy himoong pangunang mga espisye diha sa mga programa sa paghatag ug kaamgohan sa katilingban. Maayo kana alang sa lumod nga Irrawaddy​—ug alang kanato.

[Picture Credit Line sa panid 17]

Mga letrato: Kortesiya ni Dr. Tony Preen