Lamiang mga Atleta sa Dagat

SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA AUSTRALIA

KON unsa ang mga banog sa kalangitan, mao man usab kining talagsaong mga isda diha sa kadagatan. Tulin ug hapsay, kini motadlas sa kadagatan samag naggilakgilak nga mga udyong. Kanunay silang nagalangoy, kanunayng nangitag tukbonon. Sa pagkatinuod, ang ilang siyentipikanhong ngalan, Thunnus thynnus, naggikan sa usa ka pulong nga nagkahulogang “pagdali.” Sakop sa usa ka iladong pamilya, ang ilang mga partidos naglakip sa mga marlin, malasugi, ug dugso. Oo, kining mga atleta sa tubig, kon wala pa nimo matag-ani, sakop sa pamilya sa tuna, nga gilangkoban sa 13 ka espisye.

Niining pamilya nga atletiko, ang mga sikat mao ang mga bariles. Makaplagan sa habagatan sa ekwetor, ang bariles sa habagatan motubo ngadto sa labing menos 200 sentimetros ug motimbang ug hangtod sa 200 kilos. Apan, ang mga bug-at ug timbang sa pamilya mao ang higanteng mga bariles sa amihanan, nga makaplagan, sumala sa gisugyot sa ilang ngalan, sa Amihanang Hemispera. Sa 270 sentimetros o kapin pa (panagsa na karon tungod sa sobrang pagpangisda), kini mahimong motimbang ug kapin sa 700 kilos—nga 75 porsiyento niana maoy kusgang kaunoran. Apan ang gidak-on dili makapahinay sa paglangoy nianang maong mga bariles. Ang mga bariles, sa pagkatinuod, mao ang sama ka tulin sa mga misil diha sa pamilya, nga makaabot sa katulinon nga mga 70 hangtod 80 kilometros kada oras sa kalit nga pagsulpot.

Gidisenyo Alang sa Dug-ol ug Layog Distansiyang Paglangoy

Sa unsang paagi makahimo ang mga bariles sa paglangoy nga tulin kaayo? Ang magasing National Geographic nagsaysay: “Nga tres kuwartos sa timbang sa lawas ang kaunoran, tulin kaayong molangoy, dunay kusgang kasingkasing, bentilasyon nga sama sa ramjet nga makina, mga tig-ilis sa kainit, ug ubang linaing pagpasibo, ang bariles gidisenyo alang sa katulin.” Sa pagkatinuod, ang kusgang kasingkasing sa bariles maoy pipila ka pilo nga mas dako kay sa kasingkasing sa ubang mga isda ug mas amgid sa kasingkasing sa mga mananap nga sus-an kay nianang sa isda. Dugang pa, ang kasingkasing niini, nga dili sama nianang sa kasagarang bugnawg-dugo nga mga isda, mobomba ug init-init nga dugo agi sa kinaiyanhon niining mga sistema sa sirkulasyon. Ang walo-ka-grado Celsius nga pagtaas sa temperatura sa dugo niini mopausbaw sa kusog sa kaunoran sa bariles ug mga tulo ka pilo, nga motabang sa paghimo niini nga lisod buntogong manunukob samtang kini magatagbaw sa gana diha sa mga isda, nukos, ug pasayan.

Sa dihang ang bariles makakitag lamiang pagkaon—ingnon ta, usa ka anduhaw—ang pormag-galab nga ikog niini magpatulin pag-ayo sa pag-atake niini. Ang mga silik sa dapit sa dughan ug bat-ang mouk-ok ngadto sa linaing mga gawang diha sa samag-asero ka gahi nga lawas sa isda aron mohanoy lamang kini. Bisan tuod ug tulin ang anduhaw, gamay ra kinig purohan nga makaikyas, kay ang bariles nasangkapan usab ug doble bista, hilabihan ka sensitibong pandungog, ug kemikal nga mga detektor nga magsusi sa tubig. Samtang andam nang motukob ang bariles, ang mga silik niini motuyhakaw na usab alang sa hinungdanon, dinalian kaayong pagkontrol sa direksiyon. Dayon, sa kalit lang, ang taptap sa hasang ug ang baba niini monganga ug ang anduhaw nawala na—nasuyop ug nasubad.

Tungod sa ilang kusgan nga kasingkasing, may pagkainit nga dugo, ug dagko kaayong mga hasang, ang tuna maulian sa normal nga pagginhawa gikan sa dug-ol ug distansiyang mga paglangoy mga napulo ka minutos nga mas kusog kay sa bisan unsang isda. Apan, bisan samtang ‘nagpauli pa sa normal nga pagginhawa’—maingon man samtang natulog—sila magpadayon sa paglangoy, kay sila mas bug-at kay sa tubig, ug wala silay mga bomba sa hasang nga magtugot sa ubang isda sa pagpahulay sa bug-os. Busa, sama sa mga iho, ang tuna maglangoy nga ang ilang mga baba nagnganga ug diyutay. Ang lapida sa tuna mahimong yanong magkanayon: “Gikan sa pagkahimugso hangtod sa pagkamatay usa ka layog-distansiya nga paglangoy, nga gisal-angan lamang sa magubot dug-ol ug distansiyang mga paglangoy.”

Ang labing matahom nga mga sakop sa pamilyang tuna mao ang higanteng panit. Ang mga panit motubo hangtod sa duha ka metros ug adunay dalag nga mga raya, dalag nga gagmayng mga silik, ug hilabihan ka tag-as naghandag paingon sa likod nga mga silik. Sa dihang motadlas sa usa ka balod, kining maanindot nga mga isda mogilak samag mga udyong nga nagkalayo, ilabina sa gabii. Sa pagkatinuod, ang mga Hawaiiano nagtawag nila nga ahi, nagkahulogang “kalayo.”

Mga Atletang Nameligro Pag-ayo

Ang abundang pula, lanahon nga unod niini naghimo usab sa tuna nga sikat diha sa talad-kan-anan. Ang espesyal nga mga potaheng Hapon, sama sa sashimi ug sushi, naglakip sa bariles sa labing pinangita ug mahalon nga mga pagkaon sa mga baligyaanan sa Hapon. Ang mga tigkaon diha sa baligyaanag-sushi mobayad ug dagkong kantidad alang sa diyutayng idulot nga tuna. Kon makadungog ka sa mga pumapalit nga mopuhal sa usa lamang ka bariles diha sa subastahanan, may katarongan kang maghunahuna nga sila nagpuhalay alang sa usa ka bag-ong kotse. Ang mga kantidad sama sa $11,000 o kapin pa maoy kasagaran. Ang usa ka 324-kilos nga bariles, sa pagkatinuod, nahalin ug $67,500! “Sama ka dako sa Porsche, sama ka tulin sa Porsche, ug sama ka bililhon sa Porsche,” matod sa usa ka konserbasyonista.

Tungod sa panginahanglan ug tuna, ang suplay sa isda nagkamenos pag-ayo. Sila “hinobrang gisikop, hinobrang gipahimuslan, [ug] giusikan aron makasapi nga morag wala nay ugma,” matod pa sa librong Saltwater Gamefishing. Ang modernong industriyal nga mga barko nga nasangkapan sa kinabag-ohang teknolohiya, nga naglakip sa pagpaniid gikan sa kahanginan, makakuhag daghan. Pananglitan, sa dihang ang barko nga mogamit ug basnig makakitag duot sa mga tuna, ipaubos niini ang bote nga maoy magbutad sa pukot, o sa basnig, palibot sa mga isda, aron dili sila makaikyas. Ang mga subiran, sa laing bahin, nailhan nga moguyod ug usa ka pasol nga mokabat ug 130 kilometros ang gitas-on. Gitaod niining taas nga pasol mao ang mga 2,200 ka mas mugbong mga pasol, ang matag usa nagpungingi sa gipan-ang mga taga. Ang gikalisangan sa mga tuna! Ang dagkong mga bariles bililhon kaayo nga ang mga barko uban sa tabang sa tigpanuhid nga mga ayroplano “mahimong mogugol ug daghang semana nga mangitag pipila lamang ka bariles,” matod pa sa World Wildlife Fund.

Ang ubang mga nasod naghimog limitasyon sa mga kuha nga itugot sa kadagatang sakop sa ilang teritoryo, apan unsaon nimo pagbantay ang mga kuha nga mga isda sa lawod sama sa tuna? (Gibutangag-timaan ug gibuhian duol sa Hapon, usa ka bariles sa amihanan nasikop pag-usab sa ulahi sa Mexico—duolan sa 11,000 kilometros ang gilay-on!) Hangtod karon, ang tubag mao nga dili nimo mahimo kini. Ang mga organisasyon sulod sa Hiniusang Kanasoran misulay sa pagpasiugda ug kasarangang pagpangisda, apan kasumpaki niini ang gamhanang mga tawo nga dunay dayag nga interes tungod sa benepisyong makuha. Sa pagkatinuod, sa dihang ang pipila ka nasod misulay pagbantay sa mga kuha, ilang napukaw ang talandogong mga kahimtang.

Mahibulong ka tingali kon nganong ang mga mangingisda nagpameligro sa abot sa kadagatan, ug bisan sa ilang kaugalingong umaabot nga kapangabuhian, pinaagi sa pagpadayon sa pagpahimulos sa hilabihang nag-us-os nga suplay. Matod pa sa National Geographic: “Bisan pa sa maong mga pag-us-os [sa suplay sa isda] ang naandan o ang industriyal nga mga mangingisda dili mahimong modangop sa boluntaryong pagtipig, tungod kay walay ganansiya niana. Kini maghatag lamang sa isda ngadto sa usa nga medyo walay prinsipyo. Hinunoa, ang tanan naningkamot pa sa pagpangisda.”

Ang Pagbutang ug Timaan ug Pagbuhi Makaluwas ba sa Tuna?

Ang bariles sa habagatan nahimong tumong sa daghang panukiduki. Bahin niining maong panukiduki naglakip sa paggamit ug modernong elektronik nga mga timaan nga magpadayag sa hinungdanong impormasyon bahin sa mga kinaiya ug panglawas sa mga duot sa tuna. Kining maong impormasyon moabag sa pagkontrolar sa gidaghanon sa sikopong isda.

Kasamtangan, ang pagbuhi ug isda, nga naglakip sa pagbuhi ug tuna, nahimong popular sa pipila ka nasod. Kon bahin sa pertilidad, ang baye nga mga bariles daghag ikatagana sa tigbuhig isda—kini mopagula ug hangtod sa 15 ka milyong itlog sa usa ka tingpamihod! Kon molampos, ang pagbuhi mahimong mopadaghan sa menos kaayo, dili-binuhi nga suplay sa isda. Sa pagkatinuod, usa ka trahedya ang pagkakita sa pagkahanaw sa maong maanindot nga mga atleta sa katubigan sama sa tuna ug ilabina sa mga sikat sa maong pamilya, ang mga bariles—mga isda nga makapahimuot dili lamang sa mata kondili usab sa panlami.

[Hulagway sa panid 16, 17]

Bariles

[Credit Line]

Innerspace Visions

[Hulagway sa panid 18]

Panit

[Credit Line]

Innerspace Visions