Ngalan sa Diyos ug ang “Bag-ong Testamento”
ANG luna sa ngalan sa Diyos maoy dili matarog diha sa Hebreohanong Kasulatan, ang “Daang Testamento.” Bisan tuod ang mga Hudiyo sa kataposan mihunong sa paglitok niana, ang ilang relihiyosong mga pagtulon-an nagpugong kanila sa pagwagtang sa maong ngalan sa gihimo nila ang mga kopya sa daandaang mga manuskrito sa Bibliya. Busa, ang Hebreohanong Kasulatan nasudlan sa ngalan sa Diyos nga mas sagad kay sa bisan unsang ubang ngalan.
Pinaagig Kristohanon Gregong Kasulatan, ang “Bag-ong Testamento,” ang kahimtang nahimong lahi. Ang mga manuskrito sa basahon sa Pinadayag (ang kataposang basahon sa Bibliya) adunay ngalan sa Diyos diha sa pinamubong porma, “Jah,” (sa pulong “Hallelujah”). Pero gawas na niana, walay karaang Gregong manuskrito nga atong nabatonan karon sa mga basahon gikan sa Mateo hangtod sa Pinadayag nga sa bug-os nagdala sa ngalan sa Diyos. Nagakahulogan ba kana nga ang maong ngalan wala gayod mahasulod didto? Kana makapatingala tungod sa punto nga ang mga sumusunod ni Jesus miila man sa kahinungdanon sa ngalan sa Diyos, ug si Jesus mitudlo kanato sa pag-ampo nga ang ngalan sa Diyos pagabalaanon. Busa unsa may nahitabo?
Aron masabtan kini, hinumdomi nga ang mga manuskrito sa Kristohanon Gregong Kasulatan nga atong nahuptan karon maoy dili mga orihinal. Ang tinuod nga mga basahon nga gisulat ni Mateo, Lucas ug ubang mga tagsulat sa Bibliya gigamit ug maayo ug dali rang nadaot. Busa, ang mga kopya gihimo, ug sa dihang kini nadaot na, ang dugang mga kopya gihimo gikan sa maong mga kopya. Kini mao ang atong pagadahomon, sanglit kay ang mga kopya kinahanglan mang sagad buhaton, dili ginatipigan.
Adunay mga linibo ka kopya sa Kristohanon Gregong Kasulatan nga naglungtad karon, pero ang kadaghanan niini gihimo sulod o human sa ikaupat nga siglo sa atong Komung Panahon. Kini nagduso ug posibilidad: Aduna bay nahitabo sa teksto sa Kristohanon Gregong Kasulatan antes sa ikaupat nga siglo nga misangpot sa pagwagtang sa ngalan sa Diyos? Ang mga kamatuoran nagpamatuod nga diha gayoy nahitabo.
Ang Ngalan Nasulod Man
Atong mapaneguro nga ang apostol nga si Mateo naglakip sa ngalan sa Diyos diha sa iyang Ebanghelyo. Ngano? Tungod kay sa sinugdan iyang gisulat kana diha sa Hebreo. Sa ikaupat nga siglo, si Jerome, kinsa mihubad sa Latin Vulgate, mitaho: “Si Mateo, kinsa si Levi usab, ug kinsa gikan sa pagkamaniningil ug buhis nahimong usa ka apostol, una sa tanan mitagik ug usa ka Ebanghelyo ni Kristo didto sa Judaea diha sa Hebreong pinulongan . . . Kinsa mibadbad human niana diha sa Grego dili gayod matino. Dugang pa, ang Hebreo mismo gipreserbar hangtod niining adlawa diha sa librarya sa Cesarea.”
Sanglit kay si Mateo misulat diha sa Hebreo, dili katuohan nga wala niya gamita ang ngalan sa Diyos, ilabina sa dihang mikutlo gikan sa mga bahin sa “Daang Testamento” nga nasudlan sa maong ngalan. Apan, ang ubang mga magsusulat sa ikaduhang bahin sa Bibliya misulat alang sa tibuok-kalibotang katilingban diha sa internasyonal nga linguwahe sa maong panahon, ang Grego. Busa, wala sila magkutlo gikan sa orihinal nga Hebreong mga sinulat kondili gikan sa Septuagint Gregong bersiyon. Ug bisan gani ang Ebanghelyo ni Mateo sa kataposan gihubad ngadto sa Grego. Ang ngalan ba sa Diyos nahisulat niining maong Gregong mga sinulat?
Buweno, ang pipila daan na kaayong mga tipik sa Septuagint Version nga naglungtad gayod sa panahon ni Jesus nakalatas hangtod sa atong adlaw, ug maoy takos matikdan nga ang personal nga ngalan sa Diyos nahisulat diha niana. Ang The New International Dictionary of New Testament Theology (Tomo 2, panid 512) nag-ingon: “Ang dili pa dugayng tekstuwal nga mga diskobre nagpaduhaduha sa ideya nga ang mga taghipos sa LXX [Septuagint] mihubad sa tetragrammaton nga YHWH pinaagig kyrios. Ang kinadaanang LXX MSS (nga mga tipik) nga atong mabatonan karon adunay tetragrammaton nga gisulat sa Heb[reo] nga mga titik diha sa G[reg]o nga teksto. Kining batasana padayong gisunod sa ulahing Hudiyong mga taghubad sa D[aang] T[estamento] diha sa unang mga siglo A.D.” Busa, si Jesus man ug iyang mga tinun-an nagbasa sa Kasulatan diha sa Hebreo o Grego, ang balaang ngalan ilang nabasa.
Mao nga, si Propesor George Howard, sa University of Georgia, U.S.A., naghimo ning maong komento: “Sa dihang ang Septuagint nga nasudlan sa Hebreong porma sa balaang ngalan gigamit ug gikutlo sa Bag-ong Testamentong iglesya, sa walay duhaduha ang mga tagsulat sa Bag-ong Testamento naglakip sa Tetragrammaton diha sa ilang mga pangutlo.” (Biblical Archaeology Review, Marso 1978, panid 14) Unsa mang awtoridad nga ilang nabatonan sa pagbuhat niana sa laing paagi?
Ang ngalan sa Diyos nagpabilin diha sa Gregong mga hubad sa “Daang Testamento” nga dugaydugay. Sa unang katunga sa ikaduhang siglo K.P., ang Hudiyong kinabig nga si Aquila naghimog bag-ong hubad sa Hebreohanong Kasulatan ngadto sa Grego, ug niini iyang girepresentahan ang ngalan sa Diyos pinaagig Tetragrammaton diha sa karaang Hebreong mga titik. Sa ikatulong siglo, si Origen misulat: “Ug diha sa labing tukma nga mga manuskrito ANG NGALAN nasulat diha sa Hebreong mga titik, apan dili sa karong Hebreo [nga mga titik], kondili diha sa labing karaang mga titik.”
Bisan sa ikaupat nga siglo, si Jerome misulat sa iyang pasiuna sa mga basahon sa Samuel ug Mga Hari: “Ug among nakaplagan ang ngalan sa Diyos, ang Tetragrammaton [יהוה], diha sa pipila ka Gregong mga tomo bisan hangtod niining adlawa nga gibutyag diha sa karaang mga letra.”
Ang Pagwagtang sa Ngalan
Diha niining panahona, hinuon, ang apostasya nga gitagna ni Jesus mipadayag na, ug ang ngalan, bisan tuod anaa diha sa mga manuskrito, nagkamenos nang gigamit. (Mateo 13:24-30; Buhat 20:29, 30) Sa kataposan, daghang magbabasa wala na gani makaila kon unsa kana ug si Jerome mitaho nga sa iyang panahon ang “pipila nga mga walay alamag, tungod sa kaamgid sa mga titik, sa dihang ilang makita [ang Tetragrammaton] diha sa Gregong mga libro, nabatasan sa pagbasa nga ΠΙΠΙ.”
Sa ulahing mga hulad sa Septuagint, ang ngalan sa Diyos giwagtang ug ang mga pulong sama sa “Diyos” (The·osʹ) ug “Ginoo” (Kyʹri·os) maoy gipuli. Atong nahibaloan nga kini nahitabo kay aduna man kitay una pang mga tipik sa Septuagint diin ang ngalan sa Diyos nahilakip ug ulahing mga kopya sa maong mga bahin sa Septuagint nga ang ngalan sa Diyos giwagtang.
Ang samang butang nahitabo diha sa “Bag-ong Testamento,” o Kristohanon Gregong Kasulatan. Si Propesor George Howard nagkanayon sa pag-ingon: “Sa dihang ang Hebreong porma sa balaang ngalan giwagtang aron pulihan sa Gregong mga halili diha sa Septuagint, kana usab giwagtang gikan sa Bag-ong Testamento nga mga pangutlo sa Septuagint. . . . Sa wala madugay ang balaang ngalan nahanaw ngadto sa Hentil nga iglesya gawas lamang nga kana gibanaag sumala sa gipamubo nga mga kapuli o sa nahinumdoman sa mga eskolar.”
Mao nga, samtang ang mga Hudiyo midumili sa paglitok sa ngalan sa Diyos, ang apostatang Kristohanong iglesya naninguha sa bug-os nga pagwagtang niana gikan sa Gregong linguwahe nga mga manuskrito sa maong duha ka bahin sa Bibliya, maingon man gikan sa ubang pinulongan nga mga hubad.
Ang Panginahanglan sa Ngalan
Sa kataposan, ingon sa atong nakita sa miagi, ang ngalan gipasig-uli ngadto sa daghang hubad sa Hebreohanong Kasulatan. Pero unsa na man maylabot sa Gregong Kasulatan? Buweno, ang mga taghubad sa Bibliya ug mga estudyante nakaamgo nga kon walay ngalan sa Diyos, ang pipila ka bahin sa Kristohanon Gregong Kasulatan malisod kaayong sa tukma masabtan. Ang pagpasig-uli sa ngalan dakong tabang diha sa pagpauswag sa katin-aw ug pagsabot niining bahina sa dinasig nga Bibliya.
Pananglitan, tagda ang mga pulong ni Pablo ngadto sa mga Taga-Roma, ingon sa pagkasulat niini diha sa Authorized Version: “Kay bisan kinsa nga magatawag sa ngalan sa Ginoo mamaluwas.” (Roma 10:13) Kang kinsang ngalan nga kinahanglan natong sangpiton aron maluwas? Sanglit kay si Jesus sagad man gihisgotan ingong “Ginoo,” ug ang usa ka teksto nag-ingon man gani: “Tumoo ka sa Ginoong Jesu-Kristo, ug maluwas ka,” kita ba magkanayon gayod nga si Pablo naghisgot dinhi bahin kang Jesus?—Buhat 16:31, Authorized Version.
Dili, dili gayod kita magkanayon ingon niana. Ang panaplin nga reperensiya sa Roma 10:13 diha sa Authorized Version nagpunting kanato ngadto sa Joel 2:32 diha sa Hebreohanong Kasulatan. Kon imong tinoon kanang reperensiyaha, imong makaplagan nga si Pablo nagkutlo gayod sa mga pulong ni Joel diha sa iyang sulat ngadto sa mga Taga-Roma; ug ang gisulti ni Joel diha sa orihinal nga Hebreo mao: “Ang bisan kinsa nga magatawag sa ngalan ni Jehova pagaluwason.” (New World Translation) Oo, ang gipasabot dinhi ni Pablo nga kita kinahanglang mosangpit sa ngalan ni Jehova. Busa, samtang kita kinahanglang motuo kang Jesus, ang atong kaluwasan nalambigit gayod sa hustong pagpabili sa ngalan sa Diyos.
Kining maong panig-ingnan nagpasundayag kon sa unsang paagi ang pagwagtang sa ngalan sa Diyos gikan sa Gregong Kasulatan nakadugang sa kalibog diha sa hunahuna sa daghan bahin kang Jesus ug Jehova. Sa walay duhaduha, kana nakadugang ug dako sa kaugmaran sa doktrinang Trinidad!
Kinahanglan ba nga Ipasig-uli ang Ngalan?
Ang usa ba ka taghubad adunay katungod sa pagpasig-uli sa maong ngalan, tungod sa punto nga ang nagalungtad nga mga manuskrito wala man niana? Oo, siya nakahupot nianang maong katungod. Kadaghanan sa Gregong mga diksiyonaryo miila nga sagad ang pulong “Ginoo” diha sa Bibliya nagtumong kang Jehova. Pananglitan, diha sa seksiyon niini ubos sa Gregong pulong Kyʹri·os (“Ginoo”), ang kang Robinson nga A Greek and English Lexicon of the New Testament (gipatik sa 1859) nag-ingon nga kana nagkahulogang “Diyos ingon nga ang Supremong Ginoo ug soberano sa uniberso, sagad diha sa Sept[uagint] alang sa Heb[reong] יְהוָֹה Jehovah.” Busa, diha sa mga luna nga ang Kristohanon Gregong Kasulatan nga mga tagsulat mikutlo sa unang Hebreohanong Kasulatan, ang taghubad adunay katungod sa paghubad sa pulong Kyʹri·os ingong “Jehovah” bisan diin ang balaang ngalan nahisulat diha sa Hebreong orihinal.
Daghang maghuhubad ang mibuhat niini. Sa labing menos sugod sa ika-14 nga siglo, ubay-ubay Hebreong mga hubad ang gihimo sa Kristohanon Gregong Kasulatan. Unsa man ang gibuhat sa mga taghubad sa dihang sila midangat sa mga pangutlo gikan sa “Daang Testamento” diin ang ngalan sa Diyos nahisulat? Sagad, sila mibating napugos sa pagpasig-uli sa ngalan sa Diyos ngadto sa teksto. Daghang hubad sa bahin man o sa tibuok Kristohanon Gregong Kasulatan ngadto sa Hebreo nasudlan sa ngalan sa Diyos.
Ang mga hubad ngadto sa modernong mga pinulongan, ilabina kadtong gigamit sa mga misyonaryo, mingsunod niining panig-ingnana. Busa daghang Aprikano, Asyano, Amerikano ug Pasipiko-isla linguwahe nga mga hubad sa Gregong Kasulatan naggamit sa ngalang Jehova nga madagayaon, aron ang mga magbabasa makasabot gayod sa kalainan tali sa matuod nga Diyos ug sa bakak nga mga diyos. Ang maong ngalan nahisulat, usab, diha sa mga bersiyon sa Uropanhong mga linguwahe.
Usa ka hubad nga maisogong mipasig-uli sa ngalan sa Diyos uban sa maayong awtoridad mao ang New World Translation of the Christian Greek Scriptures. Kining hubara, nga sa pagkakaron mabatonan sa 11 ka modernong mga linguwahe, apil ang Ingles, nagpasig-uli sa ngalan sa Diyos sa matag higayon nga ang usa ka bahin sa Hebreohanong Kasulatan nga nasudlan niana ginakutlo diha sa Gregong Kasulatan. Ang tanantanan, ang maong ngalan nahisulat uban sa malig-ong basihanan nga 237 ka besis nianang maong hubad sa Gregong Kasulatan.
Pagsupak sa Ngalan
Bisan pa sa mga panlimbasog sa daghang taghubad nga ipasig-uli ang ngalan sa Diyos diha sa Bibliya, diha gayoy kanunay relihiyosong pagpit-os aron wagtangon kana. Ang mga Hudiyo, samtang gipabilin kana diha sa ilang mga Bibliya, midumili sa paglitok niana. Ang apostatang mga Kristohanon sa ikaduha ug ikatulong siglo nagwagtang niana sa dihang ilang gihimo ang mga kopya sa Gregong Bibliyang mga manuskrito ug wala iapil kana sa gihimo nila ang mga hubad sa Bibliya. Ang mga taghubad niining modernong kapanahonan nagwagtang niana, bisan pa nga ilang gibase ang ilang mga hubad sa orihinal nga Hebreo, diin nahisulat kana ug hapit sa 7,000 ka besis. (Kana nahisulat ug 6,973 ka besis diha sa Hebreong teksto sa New World Translation of the Holy Scriptures, 1984 nga edisyon.)
Unsa man ang pag-isip ni Jehova niadtong nagwagtang sa iyang ngalan gikan sa Bibliya? Kon ikaw pa ang awtor, unsa man ang imong pagbati sa usa nga nanlimbasog gayod sa pagwagtang sa imong ngalan gikan sa basahon nga ikaw ang nagmugna? Ang mga taghubad nga misupak sa maong ngalan, nga nagbuhat niana tungod sa mga suliran sa paglitok o tungod sa Hudiyong tradisyon, mahimong ikatandi ngadto kanila kinsa gisultihan ni Jesus nga “gisala ninyo ang tagnok apan gilamoy ang kamelyo!” (Mateo 23:24) Sila napangdol niining gagmayng mga suliran pero nakadangat sa paglalang ug dakong problema—pinaagig pagwagtang sa ngalan sa labing dakong persona sa uniberso gikan sa basahon nga iyang dinasig.
Ang salmista misulat: “Hangtod ba kanus-a, O Diyos, nga ang kabatok magatamay? Magapasipala ba ang kaaway sa imong ngalan sa walay kataposan?”—Salmo 74:10.
[Kahon sa panid 25]
“Ang GINOO”—Katumbas sa “Jehova”?
Ang pagwagtang sa makapaila personal nga ngalan sa Diyos gikan sa Bibliya ug ilisan ug titulo sama sa “Ginoo” o “Diyos” magpahimo sa teksto nga mahuyang ug dili igo diha sa daghang paagi. Pananglitan, mohatod kana ngadto sa walay kahulogang kombinasiyon sa mga pulong. Diha sa pasiuna niini, ang The Jerusalem Bible nag-ingon: “Sa pag-ingon, ‘Ang Ginoo maoy Diyos’ mao gayoy usa ka tawtolohiya [wala kinahanglana, o walay kahulogan, nga pagbalikbalik], sama sa pag-ingon ‘Yahweh maoy Diyos’ dili man.”
Ang maong mga halili motultol usab ngadto sa kiwag nga mga prase. Mao nga ang Authorized Version, sa Salmo 8:9 mabasa: “O GINOO nga among Ginoo, pagkahalangdon sa imong ngalan sa tibuok nga yuta!” Pagkadakong kauswagan kon ang ngalang Jehova ipasig-uli nganha sa maong teksto! Busa, ang Young’s Literal Translation of the Holy Bible mabasa dinhi: “Jehova, nga among Ginoo, pagkadungganon sa Imong ngalan diha sa tibuok nga yuta!”
Ang pagwagtang sa ngalan mosangpot usab sa kalibog. Ang Salmo 110:1 nag-ingon: “ANG GINOO miingon sa akong Ginoo, Lumingkod ka sa akong tuong kamot, hangtod nga ibutang ko ang imong mga kaaway sa imong mga tiil.” (Authorized Version) Kinsa ang misulti ngadto kang kinsa? Pagkamaayo kaayo sa hubad: “Ang pulong ni Jehova ngadto sa akong Ginoo mao: ‘Lumingkod ka sa akong tuong kamot hangtod nga ang imong mga kaaway ibutang ko ingong tumbanan sa imong mga tiil.’”—New World Translation.
Dugang pa, ang pagpuli sa “Ginoo” alang sa “Jehova” magpawagtang sa lintunganayng importansiya gikan sa Bibliya: ang personal nga ngalan sa Diyos. Ang The Illustrated Bible Dictionary (Tomo 1, panid 572) nag-ingon: “Sa inuntop nga pagkasulti, ang Yahweh mao lamang ang ‘ngalan’ sa Diyos.”
Ang The Imperial Bible-Dictionary (Tomo 1, panid 856) naghubit sa kalainan tali sa “Diyos” (Elohim) ug “Jehova,” nga nag-ingon: “[Jehovah] bisan asa mao ang hustong ngalan, nga nagpaila sa personal nga Diyos ug siya lamang; apan ang Elohim mas nga nagaambit ug kinaiya sa usa ka komun nombre, nga sagad nagpasabot, sa pagkamatuod, pero dili gayod ni sa mausahon, ang Supremo.”
Si J. A. Motyer, prinsipal sa Trinity College, England, midugang: “Dako ang mawala sa pagbasa sa Bibliya kon malimot kita sa paglantaw saylo sa haliling pulong [Ginoo o Diyos] ngadto sa personal, suod nga ngalan sa Diyos mismo. Pinaagig pagtug-an sa iyang katawhan sa iyang ngalan, gituyo sa Diyos sa pagpadayag ngadto kanila sa iyang kinahiladmang kinaiya.”—Eerdmans’ Handbook to the Bible, panid 157.
Dili, dili ang usa makahubad ug mailahon hustong ngalan pinaagig usa ka titulo lamang. Ang usa ka titulo dili gayod makapasabot sa bug-os, timgas nga kahulogan sa orihinal nga ngalan sa Diyos.
[Kahon/Mga hulagway sa panid 26]
Kining tipika sa Septuagint (tuo) napetsahag unang siglo K.P. ug nasudlan sa Zacarias 8:19-21 ug 8:23–9:4 anaa sa Israel Museyo sa Jerusalem. Aduna kiniy ngalan sa Diyos sa upat ka besis, ang tulo niini gipakita dinhi. Diha sa Alexandrine Manuscript (wala), ang usa ka kopya sa Septuagint nga gihimo 400 ka katuigan sa ulahi, ang ngalan sa Diyos giilisan diha nianang samang mga bersikulo pinaagig KY ug KC, mga pormang pinamubo sa Gregong pulong Kyʹri·os (“Ginoo”)
[Kahon sa panid 27]
Si John W. Davis, usa ka misyonaryo sa Tsina sulod sa ika-19 nga siglo, nagpatin-aw kon nganong siya mituo nga kinahanglang ang ngalan sa Diyos masulat diha sa Bibliya: “Kon ang Espiritu Santo moingong Jehovah sa bisan unsang gitagad nga luna diha sa Hebreo, ngano ang taghubad dili moingong Jehovah diha sa Ingles o Intsek? Unsay katungod niya sa pag-ingon, Akong gamiton ang Jehovah niining dapita ug ilisan kana diha nianang? . . . Kon may si bisan kinsa nga moingon gayod nga adunay mga kahimtang nga ang paggamit sa Jehovah mahimong sayop, tugoti siyang ipakita ang rason kon ngano; ang onus probandi [gibug-aton sa pamatuod] mahapatong na kaniya. Iyang makaplagan nga malisod ang maong gumonhap, kay kinahanglan man nga iyang tubagon kining yanong pangutana,—Kon diha sa bisan unsang gitagad nga kahimtang maoy sayop sa paggamit sa Jehovah diha sa hubad nan nganong ang dinasig nga magsusulat migamit man niana diha sa orihinal?”—The Chinese Recorder and Missionary Journal, Tomo VII, Shanghai, 1876.
[Hulagway sa panid 23]
Ang New World Translation of the Christian Greek Scriptures sa husto naggamit sa ngalan sa Diyos sa 237 ka besis
[Mga hulagway sa panid 24]
Ngalan sa Diyos ibabaw sa simbahan didto sa Minorca, Espanya;
ibabaw sa larawan duol sa Paris, Pransiya;
ug ibabaw sa Chiesa di San Lorenzo, Parma, Italya