Mga Tun-anan sa Dinasig nga Kasulatan ug sa Ilang Luyong Kasayoran

Tun-anan Numero 9​—Arkiyolohiya ug ang Dinasig nga Rekord

Usa ka pagtuon sa arkiyolohikal nga mga diskobre ug karaang mga rekord sa sekular nga kasaysayan nga milig-on sa rekord sa Bibliya.

1. Unsa ang kahulogan sa (a) arkiyolohiya sa Bibliya? (b) sa artifact?

ANG arkiyolohiya sa Bibliya mao ang pagtuon sa mga tawo ug mga hitabo sa mga panahon sa Bibliya pinaagi sa sinulat, hiramenta, tinukod, ug ubang salin nga makaplagan sa yuta. Ang pagpangita sa karaang salin, o artifact, sa karaang mga dapit sa Bibliya milangkit sa dakong pagpanuhid ug paglalin sa minilyon ka tonelada sa yuta. Ang artifact usa ka butang mipakita sa tawhanong buhat ug mihatag ebidensiya sa kalihokan ug kinabuhi sa tawo. Ang mga artifact mahimong molakip sa mga butang ingon sa kulon, guba sa tinukod, papan kulonon, sinulat nga inskripsiyon, dokumento, monumento, ug cronica nga girekord sa bato.

2. Unsa ang bili sa arkiyolohiya sa Bibliya?

² Sa sayo ika-20 ka siglo, ang arkiyolohiya naugmad na ngadto sa maampingong natad sa pagtuon, uban sa mga panaw sa kayutaan sa Bibliya nga gipangabaga sa pangunang mga unibersidad ug mga musiyo sa Europa ug Amerika. Ingon resulta, ang mga arkiyologo mihikyad sa bahandi sa impormasyon nga mihatag kahayag sa paagi sa mga butang sa mga panahon sa Bibliya. Usahay ang mga kaplag arkiyolohikal midemostrar sa pagkakasaligan sa Bibliya, mipakita sa kasibu niini hangtod sa kinadiyotayang detalye.

ARKIYOLOHIYA UG ANG HEBREOHANONG KASULATAN

3. Unsang karaang mga guba ug mga rekord ang mikumpirma sa paglungtad sa mga ziggurat sa karaang Babilonya?

³ Torre sa Babel. Sumala sa Bibliya, ang Torre sa Babel usa ka gamhanang buhat sa konstruksiyon. (Gen. 11:1-9) Makapainteres, ang mga arkiyologo nakadiskobre sa ug libot sa mga guba sa karaang Babilonya sa mga dapit sa daghang ziggurat, o samag-piramide, andana nga mga torre-templo, lakip ang guba nga templo ni Etemenanki, sulod sa mga paril sa Babilonya. Ang karaang mga rekord mahitungod sa maong mga templo sagad duna sa mga pulong, “Ang tumoy niini moabot sa mga langit.” Si Haring Nabukodonosor gireport nga miingon, “Akong gipataas ang kinatumyan sa Torre sa mga andana-andana sa Etemenanki aron ang kinaibabwan niini moindig sa mga langit.” Usa ka tipik miasoy sa pagkahugno sa usa ka ziggurat niining mga pulong: “Ang pagtukod niining templo nakapayugot sa mga diyos. Sa usa ka gabii ilang gilumpag ang gitukod na. Ilang gikatag sila sa halayo, ug gihimong katingalahan ang ilang pagpanulti. Ang uswag ilang gisugpo.”a

4. Unsang mga diskobre arkiyolohikal ang nahimo sa Gihon, ug unsa ang koneksiyon niini sa rekord sa Bibliya?

⁴ Tunil sa Tubig sa Tuboran sa Gihon. Sa 1867 sa dapit sa Jerusalem, nadiskobrehan ni Charles Warren ang usa ka tunil sa tubig gikan sa Tuboran sa Gihon balik sa bungtod, uban sa tubo padulong sa itaas sa Siyudad ni David. Dinhi, dayag, ang dalan diin ang mga tawo ni David unang misulod sa siyudad. (2 Sam. 5:6-10) Niadtong 1909-11 ang entiro sistema sa mga tunil gikan sa tuboran sa Gihon nahawan. Usa ka dakong tunil, kasarangan 1.8 ka metro sa gitas-on, gisilsil sa 533 ka metro latas sa solidong bato. Gikan kini sa Gihon ngadto sa Lanaw sa Siloe sa Walog Tyropoeon (sulod sa siyudad) ug dayag mao ang gitukod ni Hesekias. Usa ka inskripsiyon sa sayo Hebreohanong sinulat nakaplagan sa bongbong sa hikting tunil. Mabasa kini, sa bahin: “Ug mao kini ang paagi diin kini gisilsil:—Samtang [ . . . ] (duna) sa gihapon [ . . . ] sa (mga) atsa, matag tawo anha sa iyang isigkatawo, ug samtang duna sa gihapon tulo ka siko nga silsilon pa, [dunay nadunggan nga] tingog sa usa ka tawong nanawag sa iyang isigkatawo, kay dunay pagsapaw sa bato sa tuo [ug sa wala]. Sa dihang naablihan na ang tunil, ang mga tigkubkob midugmok (sa bato), matag tawo nganha sa iyang isigkatawo, atsa batok atsa; ug ang tubig mibuhagay sa tuboran ngadto sa depositohan sa 1,200 ka siko, ug ang gitas-on sa bato ibabaw sa (mga) ulo sa mga tigkubkob maoy 100 ka siko.” Kahibudnganang buhat sa inhenyeriya niadtong mga panahon!b—2 Hari 20:20; 2 Cron. 32:30.

5. Unsang arkiyolohikal nga ebidensiya nga nakaplagan sa Karnak ang naa sa pagsulong ni Sisak ug sa mga ngalan-dapit sa Bibliya?

⁵ Kadaogan ni Sisak sa Kinulit. Si Sisak, hari sa Egipto, gihisgotan pito ka beses sa Bibliya. Tungod kay gibiyaan ni Haring Rehoboam ang kasugoan ni Jehova, gitugtan ni Jehova si Sisak sa pagsulong sa Juda, sa 993 W.K.P., apan dili sa pagdala niini sa bug-os kalaglagan. (1 Hari 14:25-28; 2 Cron. 12:1-12) Hangtod ning bag-ong mga tuig, ang rekord sa Bibliya niining pagsulong mao ra ang bugtong makita. Unya gidala sa kahayag ang usa ka dakong dokumento labot sa Paraon nga gitawag sa Bibliya Sisak (Sheshonk I). Kini sa porma sa dakong kinulit sa hieroglyphics ug hulagway sa habagatang paril sa halapad Egiptohanong templo sa Karnak (karaang Thebes). Niining dakong kinulit, gihulagway ang Egiptohanong diyos si Amon, kinsa mikupot sa iyang tuo nga kamot sa porma-galab nga espada. Iyang gidala kang Paraon Sisak ang 156 ka giposasang bilanggo nga Palestinyanhon, nga gihigot sa iyang wala nga kamot. Ang matag bilanggo mirepresentar sa usa ka siyudad o balangay, ang ngalan niini gipakita sa hieroglyphics. Apil niadtong sa gihapon mabasa ug maila mao ang Rabot (Jos. 19:20); Tenak, Betsan, ug Megido (Jos. 17:11); Sunem (Jos. 19:18); Rehob (Jos. 19:28); Haparaim (Jos. 19:19); Gabaon (Jos. 18:25); Betoron (Jos. 21:22); Ayalon (Jos. 21:24); Soko (Jos. 15:35); ug Arad (Jos. 12:14). Ang dokumento usab mihimog reperensiya sa “Uma ni Abram,” kini ang kinaunahang hisgot kang Abraham sa Egiptohanong rekord.c

6, 7. Unsa ang kasaysayan sa Moabihanong Bato, ug unsang impormasyon ang gihatag niini mahitungod sa gubat taliwala sa Israel ug Moab?

⁶ Ang Moabihanong Bato. Sa 1868 ang misyonerong Aleman si F. A. Klein mihimog talagsaong diskobre sa karaang inskripsiyon sa Dhiban (Dibon). Kini hiilhan Moabihanong Bato. Usa ka hulma ang gihimo sa sinulat niini, apan ang bato mismo nabuak sa Bedouin una pa kini nakuha. Bisan pa, kadaghanan sa mga pidaso nabawi, ug ang bato karon gitipigan sa Louvre, Paris, uban sa usa ka kopya sa Musiyo Britaniko, London. Orihinal kini gitukod sa Dibon, sa Moab, ug mihatag sa bersiyon ni Haring Mesa sa iyang pag-alsa batok sa Israel. (2 Hari 1:1; 3:4, 5) Kini mabasa, sa bahin: “Ako (si) Mesa, anak ni Kemos-[ . . . ], hari sa Moab, ang Dibonihanon . . . Mahitungod kang Omri, hari sa Israel, iyang gipaubos ang Moab sa daghang tuig (lit., mga adlaw), kay si Kemos [diyos sa Moab] nasuko sa iyang yuta. Ug ang iyang anak misunod kaniya ug siya usab miingon, ‘Akong paubson ang Moab.’ Sa akong panahon siya namolong (sa ingon), apan ako midaog kaniya ug sa iyang balay, samtang ang Israel nahanaw sa walay kataposan! . . . Ug si Kemos miingon kanako, ‘Lakaw, kuhaa ang Nebo gikan sa Israel!’ Busa ako miadto sa gabii ug nakig-away batok niini gikan sa banagbanag hangtod udto, gikuha kini ug gipatay ang tanan . . . Ug akong gikuha didto ang [mga sudlanan] ni Yahweh, giganoy sila atubangan ni Kemos.”d Matikdi ang paghisgot sa balaang ngalan sa kataposang tudlingpulong. Makita kini sa duyog nga hulagway sa Moabihanong Bato. Kini sa porma sa Tetragrammaton, sa tuo sa dokumento, linya 18.

⁷ Ang Moabihanong Bato mihisgot usab sa mosunod nga mga dapit sa Bibliya: Atarot ug Nebo (Num. 32:34, 38); Arnon, Aroer, Medeba, ug Dibon (Jos. 13:9); Bamotbaal, Betbaalmaon, Hasa, ug Kiriatiarim (Jos. 13:17-19); Beser (Jos. 20:8), Horonaim (Isa. 15:5); ug Betdiblataim ug Keriot (Jer. 48:22, 24). Sa ingon kini misuportar niining mga dapit sa kasaysayan.

8. Unsa ang girekord sa Bibliya maylabot kang Senakerib, ug unsa ang gibutyag sa mga pagkubkob sa iyang palasyo?

⁸ Prisma ni Haring Senakerib. Girekord sa Bibliya sa dakodakong detalye ang pagsulong sa mga Asiryanhon ubos ni Haring Senakerib sa tuig 732 W.K.P. (2 Hari 18:13–19:37; 2 Cron. 32:1-22; Isa. 35:1–37:38) Sulod sa 1847-51 ang Ingles nga arkiyologo si A. H. Layard mikubkob sa mga guba sa dakong palasyo ni Senakerib sa Ninibe sa teritoryo sa karaang Asirya. Ang palasyo nakaplagan nga dunay 70 ka lawak, uban sa kapin 3,000 ka metro sa mga bongbong gilinyahan sa mga papan eskultura. Ang tinuig nga mga report sa mga hitabo, o kasaysayan, ni Senakerib girekord sa mga silindro nga kulonon, o mga prisma. Ang pangataposang edisyon niining kasaysayan, dayag gihimo wamadugay dayon sa iyang kamatayon, makita sa hiilhan nga Prisma Taylor, nga gitipigan sa Musiyo Britaniko, apan ang Oriental Institute sa Unibersidad sa Chicago duna sa mas maayong kopya sa prisma nga nadiskobrehan duol sa dapit sa karaang Ninibe, kabisera sa Asiryanhong Imperyo.

9. Unsa ang girekord ni Senakerib, harmonya sa talaan sa Bibliya, apan sa unsa siya napakyas sa paghisgot, ug ngano?

⁹ Niining kataposang kasaysayan, gihatag ni Senakerib ang iya mismo hambogirong bersiyon sa iyang pagsulong sa Juda: “Mahitungod kang Hesekias, ang Hudiyo, siya wala mopasakop sa akong yugo, akong gilikosan ang 46 sa iyang kusganong siyudad, pinarilang kuta ug sa dimaihap gagmay nga kabalangayan sa ilang palibot, ug gidaog (sila) pinaagi sa dasok nga hanay(-sa yuta), ug sa mga dabodabo nga gihansak (sa ingon) duol (sa mga paril) (inubanan sa) pagsulong sa mga sundalong nagtiniil, (ginamit ang) mina, kanyon ingon man sa depensa. Akong giabog gawas (kanila) ang 200,150 ka tawo, batan-on ug tigulang, lalaki ug babaye, kabayo, mula, asno, kamelyo, dako ug gamay nga baka nga dimaihap, ug giisip (sila nga) inagaw. Siya mismo [Hesekias] akong gihimong bilanggo sa Jerusalem, sa iyang harianong residensiya, ingon sa langgam sa hawla. . . . Ang iyang kalungsoran akong gitulis, akong gikuha gikan sa iyang yuta ug gihatag sila (ngadto) nila Mitinti, hari sa Asdod, Padi, hari sa Ekron, ug Sillibel, hari sa Gasa. . . . Si Hesekias mismo . . . mipadala kanako, sa ulahi, sa Ninibe, sa akong harianong siyudad, sa 30 ka talento sa bulawan, 800 ka talento sa pilak, bililhong mga bato, metal, dagkong tabas sa pulang bato, sopa (nga hinal-opan) sa marpil, nimedu -silya (nga hinal-opan) sa marpil, panit-elepante, kahoy-bantolinaw, kahon-kahoy (ug) tanang matang sa bahandi nga bililhon, sa iya (mismong) mga anak-babaye, mga puyopuyo, mga musikero nga lalaki ug babaye. Aron sa paghatod sa buhis ug sa paghatag katahoran ingon ulipon iyang gipadala ang iyang (personal nga) mensahero.”e Mahitungod sa buhis nga giimposar ni Senakerib kang Hesekias, gikumpirmar sa Bibliya ang 30 ka talento sa bulawan apan mihisgot lamang sa 300 ka talento sa pilak. Dugang pa, gipakita niini nga kini una pa si Senakerib mihulga sa paglikos sa Jerusalem. Sa mapihigong report ni Senakerib sa Asiryanhong kasaysayan, iyang gituyo paglaktaw ang paghisgot sa iyang madugmokong kapildihan sa Juda, sa dihang usa ka gabii gipatay sa manolonda ni Jehova ang 185,000 sa iyang mga sundalo, sa ingon mipugos kaniya sa pagkagiw balik sa Ninibe ingon sa gilatos nga iro. Bisan pa, gipakita niining hambug sinulat nga rekord sa Prisma ni Senakerib ang dakong pagsulong sa Juda una pa gipasibog ni Jehova ang mga Asiryanhon human ilang gihulga ang Jerusalem.—2 Hari 18:14; 19:35, 36.

10, 11. (a) Unsa ang Mga Sulat Lakis, ug unsa ang ilang gibanaag? (b) Sa unsang paagi ilang gisuportahan ang mga sinulat ni Jeremias?

¹⁰ Mga Sulat Lakis. Ang nabantog kinutaang siyudad sa Lakis gihisgotan kapin sa 20 ka beses sa Bibliya. Kini nahaluna 44 ka kilometro kasadpan-habagatan-kasadpan sa Jerusalem. Ang mga guba niini gikubkob ug dako. Sa 1935, sa lawak-bantayanan sa doble nga balay-ganghaan, nakaplagan ang 18 ka ostraca, o pidaso sa kulon nga nga sinulatan (3 pa ang nakaplagan sa 1938). Kini nadiskobrehan ingon pipila ka sulat sa karaan Hebreohanong karakter. Kining koleksiyon sa 21 hiilhan karon nga Mga Sulat Lakis. Ang Lakis mao ang usa sa kataposan sa mga kuta sa Juda nga misukol batok ni Nabukodonosor, nga nahimong tapok sa sunog nga mga guba sulod sa yugto sa 609-607 W.K.P. Gibanaag sa mga sulat ang kadinalian sa panahon. Dayag sila mga sulat nga gisulat gikan sa nahibilin nga mga bantayan sa mga tropa sa Judea ngadto kang Yaosh, kumander militar sa Lakis. Usa niini (numero IV) mabasa sa bahin: “Hinaot unta si YHWH [Tetragrammaton, “Jehova”] mopahinabo sa akong ginoo sa pagkadungog bisan karon sa maayong balita. . . . among gibantayan ang mga sinyal sa kalayo sa Lakis, sumala sa tanang sinyal nga gihatag sa akong ginoo, tungod kay kami wala makakita sa Aseka.” Kini kahibudnganang paglig-on sa Jeremias 34:7, nga mihisgot sa Lakis ug Aseka ingon katapusan duha ka kinutaang siyudad nga nahibilin pa. Gipasabot niining sulat nga napukan na ang Aseka. Ang balaang ngalan, sa porma sa Tetragrammaton, sagad makita sa mga sulat, mipakita nga ang ngalan Jehova mipahimulos sa matag adlaw nga gamit taliwala sa mga Hudiyo nianang panahon.

¹¹ Laing sulat (numero III) misugod ingon sa misunod: “Hinaot unta si YHWH [nga mao, si Jehova] mopahinabo sa akong ginoo sa pagpatalinghog sa balita sa kalinaw! . . . Ug kini gireport sa imong alagad nga miingon, ‘Ang kumander sa kasundalohan, si Konia, anak ni Elnatan, milugsong aron sa pag-adto sa Egipto ug kang Hodavia nga anak ni Ahias ug sa iyang mga tawo iyang gipasugoan sa pagkuha [sa mga abiyo] gikan kaniya.’” Gilig-on niining sulat nga ang Juda milugsong sa Egipto alang sa panabang, sa paglapas sa sugo ni Jehova ug sa iya mismong kalaglagan. (Isa. 31:1; Jer. 46:25, 26) Ang mga ngalan Elnatan ug Hosaias, nga makita sa kompletong teksto niining sulat, makaplagan usab sa Jeremias 36:12 ug Jeremias 42:1. Tulo ka ubang ngalan nga gihisgotan sa mga sulat makaplagan usab sa basahon sa Jeremias sa Bibliya. Kini ang Gemarias, Nerias, ug Jasanias.—Jer. 32:12; 35:3; 36:10.f

12, 13. Unsa ang gihubit sa Cronica ni Nabonidus, ug ngano kini may espesyal nga bili?

¹² Ang Cronica ni Nabonidus. Sa ulahing katunga sa ika-19 ka siglo, ang mga pagkubkob duol sa Baghdad mihabwa sa daghang kaplag sa mga papan kulonon ug mga silindro nga mihatag dakong kahayag sa kasaysayan sa karaang Babilonya. Usa niini mao ang bililhon kaayong dokumento nga hiilhan Cronica ni Nabonidus, nga karon naa sa Musiyo Britaniko. Si Haring Nabonidus sa Babilonya mao ang amahan sa iyang kahalili-hari, si Belsasar. Labaw siya nga nabuhi sa iyang anak, kinsa namatay nianang gabii sa pagsulong sa mga tropa ni Ciro nga Persiyanhon sa Babilonya, Oktubre 5, 539 W.K.P. (Dan. 5:30, 31) Ang Cronica ni Nabonidus, talagsaon maayo-pagkapetsa nga rekord sa pagkapukan sa Babilonya, mitabang sa paglig-on kon unsang adlawa kining hitabo nahitabo. Ang mosunod hubad sa usa ka gamay nga bahin sa Cronica ni Nabonidus: “Sa bulan sa Tashritu [Tishri (Septiyembre-Oktubre)], sa dihang gisulong ni Ciro ang kasundalohan sa Akkad sa Opis sa Tigris . . . sa ika-14 ka adlaw, ang Sipar gisakmit nga way-away. Si Nabonidus mikagiw. Sa ika-16 ka adlaw [Oktubre 11, 539 W.K.P., Julian, o Oktubre 5, Gregorian] si Gobryas (Ugbaru), ang gobernador sa Gutium ug ang kasundalohan ni Ciro misulod sa Babilonya nga way-away. Human niana si Nabonidus gidakop sa Babilonya sa dihang siya mipauli (didto). . . . Sa bulan sa Arahshammu [Marchesvan (Oktubre-Nobiyembre)], sa ika-3 ka adlaw [Oktubre 28, Julian], si Ciro misulod sa Babilonya, ang gagmay lunhaw nga mga sanga gikay-ag sa atubangan niya—ang kahimtang sa ‘Kalinaw’ (sulmu) giimposar sa siyudad. Gipadala ni Ciro ang mga timbaya sa tibuok Babilonya. Giinstalar ni Gobryas, nga iyang gobernador, ang mga (luyoluyo-)gobernador sa Babilonya.”g

¹³ Mamatikdan nga si Dario nga Medyanhon wala hisgoti niining cronica, ug hangtod karon, walay hisgot ang nakaplagan niining Dario sa bisan unsa di-Biblikal nga inskripsiyon, ni siya gihisgotan sa bisan unsang dokumento sa kasaysayan una sa panahon ni Josephus (Hudiyong historyador sa unang siglo K.P.). Busa ang uban misugyot nga siya mao si Gobryas nga gihisgotan sa itaas nga talaan. Samtang ang impormasyon nga mabatonan mahitungod kang Gobryas daw sa paralelo nianang kang Dario, ang maong pag-ila dili mahimong isipon nga mao na.h Sa bisan unsang hitabo, tinong gilig-on sa sekular nga kasaysayan nga si Ciro usa ka yawing pigura sa pagdaog sa Babilonya ug siya human niana mimando ingon hari.

14. Unsa ang girekord sa Silindro ni Ciro?

¹⁴ Silindro ni Ciro. Pila ka panahon human siya misugod pagmando ingon hari sa Persiyanhong Gahom sa Kalibotan, ang pagbihag ni Ciro sa Babilonya sa 539 W.K.P. girekord sa kulonong silindro. Kining talagsaong dokumento gitipigan usab sa Musiyo Britaniko. Bahin sa gihubad nga teksto misunod: “Ako si Ciro, hari sa kalibotan, dakong hari, lehitimong hari, hari sa Babilonya, hari sa Sumer ug Akkad, hari sa upat ka ngilit (sa yuta), . . . Ako mibalik sa [pipila ka kanhi ginganlan] sagradong mga siyudad sa pikas tampi sa Tigris, ang mga santuaryo niini guba na sa dugay nga panahon, ang mga imahen nga (kanhi) mipuyo didto ug mitukod alang kanila sa permanente nga mga santuaryo. Ako (usab) gitigom ang tanan nila (kanhi nga) mga pumuluyo ug gibalik (kanila) ang ilang mga puloy-anan.”i

15. Unsa ang gibutyag sa Silindro ni Ciro mahitungod ni Ciro, ug sa unsang paagi kini harmonya sa Bibliya?

¹⁵ Busa gipahibalo sa Silindro ni Ciro ang polisa sa hari sa pagpasig-uli sa bihag nga katawhan ngadto sa ila kanhing mga dapit. Harmonya niini, giluwatan ni Ciro ang iyang dekreto alang sa mga Hudiyo sa pagbalik sa Jerusalem ug sa pagtukod-usab sa balay ni Jehova didto. Makapainteres, 200 ka tuig kanhi, matagnaong ginganlan ni Jehova si Ciro ingon usa kinsa mopukan sa Babilonya ug mopahinabo sa pagpasig-uli sa katawhan ni Jehova.—Isa. 44:28; 45:1; 2 Cron. 36:23.

ARKIYOLOHIYA UG ANG KRISTOHANON GREGONG KASULATAN

16. Unsa ang gidala sa kahayag sa arkiyolohiya maylabot sa Gregong Kasulatan?

¹⁶ Ingon sa gibuhat niini sa Hebreohanong Kasulatan, gidala sa arkiyolohiya ang kahayag sa daghan makapainteres nga artifact sa pagsuporta sa dinasig nga rekord nga unod sa Kristohanon Gregong Kasulatan.

17. Sa unsang paagi gisuportahan sa arkiyolohiya ang diskusyon ni Jesus sa kwestiyon sa buhis?

¹⁷ Salapi nga Denario Uban sa Inskripsiyon ni Tiberio. Klarong gipakita sa Bibliya nga ang ministeryo ni Jesus nahitabo sulod sa pagmando ni Tiberio Cesar. Pipila sa mga opositor ni Jesus naningkamot sa paglit-ag kaniya pinaagi sa pagsukot mahitungod sa butang sa pagbayad sa buhis kang Cesar. Ang rekord mabasa: “Nakamatikod sa ilang kasalingkapaw, siya miingon kanila: ‘Nganong gibutang ninyo ako sa pagsulay? Dad-i ako ug denario.’ Ilang gidad-an siya ug usa. Ug siya miingon kanila: ‘Kansang imahen ug inskripsiyon kini?’ Sila miingon kaniya: ‘Kang Cesar.’ Unya si Jesus miingon kanila: ‘Bayri si Cesar sa mga butang ni Cesar, apan ang Diyos sa mga butang sa Diyos.’ Ug sila misugod pagkahibulong kaniya.” (Mar. 12:15-17) Ang mga arkiyologo nakakaplag ug pilak denario nga salapi nga duna sa ulo ni Tiberio Cesar! Gisirkular kini sa mga 15 K.P. Kini takdo sa yugto sa pagmando ni Tiberio ingon emperador, nga misugod sa 14 K.P., ug gidala niini ang dugang suporta sa rekord nga miingon ang ministeryo ni Juan Bawtista misugod sa ika-15 ka tuig ni Tiberio, o sa tingpamulak sa 29 K.P.—Luc. 3:1, 2.

18. Unsang kaplag ang nahimo may reperensiya kang Pontio Pilato?

¹⁸ Inskripsiyon ni Pontio Pilato. Niadtong 1961 nga ang una arkiyolohikal nga kaplag nahimo maylabot kang Pontio Pilato. Kini papan nga bato nga nakita sa Cesarea, nga duna sa Latin nga ngalan ni Pontio Pilato.

19. Unsa ang naa pa gihapon sa Atenas, nga mikumpirma sa himutangan sa Buhat 17:16-34?

¹⁹ Ang Areopago. Gihatag ni Pablo ang usa sa iyang labing nabantog girekord nga pakigpulong sa Atenas, Gresya, sa 50 K.P. (Buh. 17:16-34) Kini sa dihang ang pipila ka taga-Atenas migunit kang Pablo ug gidala siya sa Areopago. Ang Areopago, o Bungtod Ares (Bungtod Marte), mao ang ngalan sa upaw, batoong bungtod, mga 113 ka metro ang gihabugon, sa amihanan-kasadpan sa Akropolis sa Atenas. Ang mga ang-ang gitabas sa bato mitultol sa ibabaw, diin ang sapnot, tabas-bato nga mga lingkoranan, miporma sa tulo ka kilid sa kuwadrado, sa gihapon makita. Ang Areopago naa pa gihapon, milig-on sa rekord sa Bibliya nga dapit sa kasaysayanhong pakigpulong ni Pablo.

20. Sa unsa ang Arko ni Tito padayong testigo, ug sa unsang paagi?

²⁰ Ang Arko ni Tito. Ang Jerusalem ug templo niini gilaglag sa mga Romanhon ubos ni Tito, sa 70 K.P. Sunod tuig, sa Roma, gisaulog ni Tito ang iyang kadaogan, uban sa iyang amahan, si Emperador Vespasian. Pito ka gatos pinili Hudiyong mga bilanggo ang gimartsa sa madaogong prusisyon. Ang daghang inagaw sa gubat giparada usab, lakip ang mga bahandi sa templo. Si Tito mismo nahimong emperador, mialagad ingon niana gikan sa 79 ngadto sa 81 K.P., ug human sa iyang kamatayon usa ka dakong monumento, ang Arko ni Tito, nakompleto ug gidedikar kang divo Tito (gidiyos nga Tito). Ang iyang madaogong prusisyon girepresentahan sa kinulit-eskultura, kinulit sa matag kilid sa agianan latas sa arko. Sa usa ka kilid, didto gihulagway ang Romanhong mga sundalo, nga migunit ug way-ulo nga mga bangkaw ug gikoronahan sa mga lawrel, nga midala sa sagradong kahimanan gikan sa templo sa Jerusalem. Lakip niini ang pito-sangang kandelero ug lamesa sa tinapay, diin ang sagradong mga trumpeta nahaluna. Ang kinulit sa pikas agianan mipakita sa madaogong Tito nga mibarog sa karwahe nga giguyod sa upat ka kabayo ug gigunitan sa usa ka babaye nga mirepresentar sa siyudad sa Roma.j Matag tuig linibo sa mga tumatan-aw makakita niining madaogong Arko ni Tito, nga sa gihapon naa sa Roma ingon hilom nga testimonyo sa katumanan sa tagna ni Jesus ug sa makalilisang pagpakanaog sa hukom ni Jehova batok sa rebelyosong Jerusalem.—Mat. 23:37–24:2; Luc. 19:43, 44; 21:20-24.

21. (a) Sa unsang paagi ang arkiyolohiya mibuhat nga hiusa uban sa diskobre sa mga manuskrito? (b) Unsang hustong tinamdan ang batonan maylabot sa arkiyolohiya?

²¹ Sa samang paagi nga ang diskobre sa karaang mga manuskrito mitabang sa pagpasig-uli sa putli, orihinal nga teksto sa Bibliya, mao man ang diskobre sa daghang artifact sagad midemostrar nga ang mga butang gipahayag sa teksto sa Bibliya kasaligan sa kasaysayan, kronolohiya, ug geograpiya, sa kinadiyotayang detalye. Bisan pa, sayop ang pagtiklop nga ang arkiyolohiya uyon sa Bibliya sa tanang kaso. Kinahanglan hinumdoman nga ang arkiyolohiya dili dimasayop nga natad sa pagtuon. Ang mga kaplag sa arkiyolohiya ubos sa tawhanong interpretasyon, ug ang pipila niining interpretasyon miusab ngadtongadto sa panahon. Usahay ang arkiyolohiya mitaganag wala kinahanglanang suporta sa kamatuoran sa Pulong sa Diyos. Dugang pa, ingon gipahayag ni anhing Sir Frederic Kenyon, direktor ug pangunang libraryan sa Musiyo Britaniko sulod sa daghang tuig, gipahinabo sa arkiyolohiya ang Bibliya nga “mas masabtan pinaagi sa mas bug-os nga kahibalo sa kaagi ug himutangan niini.”k Apan ang pagtuo kinahanglan diha sa Bibliya, dili sa arkiyolohiya.—Roma 10:9; Heb. 11:6.

22. Unsang ebidensiya ang konsiderahon sa sunod tun-anan?

²² Unod sa Bibliya mismo ang dimalalis nga ebidensiya nga kini sa matuod kasaligang “pulong sa buhi ug dayon nga Diyos,” ingon sa atong makita sa sunod tun-anan.—1 Ped. 1:23.

[Mga footnote]

[Mga hulagway sa panid 333]

Ang Moabihanong Bato

Gipadakong Tetragrammaton, makita sa karaang sinulat, sa ika-18 ka linya, sa tuo

[Hulagway sa panid 334]

Prisma ni Haring Senakerib

[Hulagway sa panid 335]

Ang Cronica ni Nabonidus

[Hulagway sa panid 336]

Salapi nga denario uban sa inskripsiyon ni Tiberio

[Hulagway sa panid 337]

Ang Arko ni Tito

[Picture Credit Lines sa panid 337]

Picture Credits sa Tun-anan 9 gilista pinaagi sa panid:

panid 333, Musée du Louvre, Paris;

panid 334, Kortesiya sa Oriental Institute, Unibersidad sa Chicago;

panid 335, Kortesiya sa mga Tinugyanan sa Musiyo Britaniko;

panid 336, Kortesiya sa mga Tinugyanan sa Musiyo Britaniko.