Gikinahanglan Nato ang Bag-ong Kalibotan

ATRAS ug tan-awa ang mga kahimtang alirong kanimo. Naangayan ba nimo ang imong nakita?

Tingali ikaw sa personal may nindot nga balay diha sa kahimut-anan, maayong-pagkaatiman nga dapit. Tingali ikaw may trabahong dakog-suweldo nga naangayan nimo. Dugang pa, ikaw ug ang imong mga minahal basin nagapahimulos sa maarang-arang nga panglawas. Sa katibuk-an, basin gibati nimo ang kasegurohan ug kalipay.

Apan hunahunaa ang ubang mga silinganan, ubang mga bahin sa nasod nga imong gipuy-an, ang ubang mga nasod. Tan-awa ang tibuok nga kalibotan. Matahom bang hulagway ang imong makita? Kini ba tinuod nga hulagway sa katagbawan, kalinaw, ug kauswagan?

Sumala sa pipila ka panagna sayosayo niining sigloha, ang siyensiya sa pagkakaron unta nakapapas na sa tanang dagkong sakit, nakataganag dagayang pagkaon alang sa tanan, nakapalig-on ug nakapauswag sa silinganan, ug nakapasulod sa panahon sa kalinaw. Apan unsay tinuod nga nahitabo?

Dili kinahanglan ang dakong pagsusi sa pagkakita nga gilikayan sa kalinaw ang atong planeta. “Sukad sa panahong biblikanhon, ang mga tawo gitambagan sa pagsalsal sa mga espada ngadto sa mga punta sa daro,” misulat si Michael Renner diha sa State of the World 1990. “Wala pa sukad ang maong tambag labing nahiangay kay sa karon. Ang wayhunong nga pangagpas sa militaryong pagkagamhanan nagdala sa katawhan sa ngilit sa kalaglagan.”

Daghan ang mga taho bahin sa sibil nga away ug mga gubat nga nakapamenos sa mga tawo diha sa daghan kaayong nasod sa tibuok nga kalibotan. Sumala sa usa ka tinubdan, 22 ka gubat ang gibugno pa sa 1988.a Pila ang namatay sa maong mga gubat? Hangtod ug apil niadtong tuiga, “ang katibuk-ang gidaghanon sa mga tawong napatay sa tanang gubat nga ginaaway sa 1988 maoy 4,645,000. Setentaisais-porsiento niadtong napatay maoy mga sibilyan,” matud sa St. Louis Post-Dispatch.

Ang mga hitabo ba sa kalibotan karon nagapaila sa usa ka malinawong kalibotan sa unahan? “May balita nga ang Bugnaw nga Gubat nagaurong ug ang kalinaw gihatagag higayon. Apan tan-aw pag-usab,” matud sa usa ka artikulo diha sa San Jose Mercury News of California, U.S.A. “Sa Ikatulong Kalibotan, ang gubat nagapadayon sa paghuros uban sa diyutayng paglaom nga masulbad. Kini mao ang sekretong mga gubat sa kalibotan. Kini sa malangkobon maoy mga away nga nagapakontra sa mga gobyerno batok sa kaugalingon nilang katawhan: dugoong sibil nga mga pakigbisog tungod sa yuta, relihiyon, etniko ug tribonhong mga kabingkilan, politikanhong gahom, bisan mga droga. . . . Gikan sa Sungay sa Aprika ngadto sa Habagatan-silangang Asia, ang gubat nagpugos sa minilyong tawo sa pagpahawa sa ilang mga balay. Ang mga pananom wala ikatanom, giatake ang mga klinika, gipamatay ang mga binuhing hayop, ang mga ginikanan gipatay nga mapintason atubangan sa ilang mga anak, tag-10-anyos mga batang lalaki gihimong mga kargador ug dayon mga sundalo, mga batan-ong babaye gilugos. Niining kasagarang nahikalimtan nga kayutaan, ang gubat nagbilin sa agi sa guba ug sosyal nga kagubot nga gikan niana wala pa bug-os maulii ang maong mga katilingban. . . . Gipakita sa panukiduki nga ang katuigang 1980 nakakitag mas daghang gubat kay sa bisan unsang laing dekada sa kasaysayan.”

Daghan niadtong nakaarang sa pagkalagiw ngadto sa mas ugmad nga kanasoran nakadiskobreng ang kalinaw nga ilang gipangita gibungkag sa hulga sa mapintasong krimen. “Ang atake sa krimen [sa Tinipong Bansa] nagpadayon hangtod sa katuigang 1980 bisan pa sa mga panagna nga kini mous-os,” nagtaho ang U.S.News & World Report. “Sa usa ka tipikal nga tuig: Adunay 8.1 milyong seryosong mga krimen sama sa pagpatay, pagdagmal ug panulis. . . . Labing makalilisang sa tanan mao ang pagkahimong kaylap ug dili-matagna sa pagpatulo sa dugo. Ang pagpamiktima maoy mapinadayonon. Ang Estadistika sa Buro sa Hustisya sa U.S. nagbanabana nga 83 porsiento sa mga batang karon 12 anyos mahimong mga biktima sa aktuwal o gitinguhang kapintasan kon ang krimen magpadayon sa presenteng mga proporsiyon. . . . Ang pagsilot sa mga mamumuhat ug daotan sa katilingban maoy dili segurado o madali. Sa tibuok nasod, ang kapolisan nakaarang sa pagsulbad sa 1 lang sa 5 ka dagkong krimen.” Ang susamang mga kahimtang nagalungtad sa tibuok nga kalibotan. Ang Heneral nga Asembliya sa HK nagtaho sa “pag-uswag sa pagkahitabo ug kaseryoso sa krimen sa daghang bahin sa kalibotan.”

Apan bisan pag ang tanang gubat, armas, ug krimen mahanaw dihadiha gikan sa yuta, ang kinabuhi mameligro gihapon. “Ang labihang kakabos, kaylap nga sakit, ug dakong iliterasiya nagatimaan sa mga kinabuhi sa ginatos ka milyon diha sa nagkaugmad nga kanasoran,” nag-ingon ang Worldwatch Institute diha sa ilang State of the World 1990 nga taho. “Ang tanang tawo—dato o pobre, gamhanan o huyang sa militaryong paagi—nagaatubang sa kahadlokang way-ingong kalaglagan sa silinganan.”

Oo, ginadaot ang mga sistema mismo nga nagasuportar sa kinabuhi nga gisaligan sa tanang tawo. “Ang yuta sa katibuk-an anaa sa grabeng kahimtang [kay sa 1970],” misulat ang editor si Paul Hoffman diha sa magasing Discover. “Ang basura nagaawas sa atong mga tambakanan. Ang greenhouse nga mga gas nagapainit sa atmospera. Nagakanipis ang ozone nga salipod sa planeta. Nagakalapad ang mga desyerto, ug nagakagamay ang kalasangan. Nangapuo ang mga tanom ug mga hayop sa proporsiyon nga 17 matag oras.”

Idugang niana mao ang mga epekto sa nagpadayong paghugaw sa yuta ug tubig. Iapil ang kanunayng pagdaghan sa populasyon sa kalibotan, nga mosangpot sa dugang ug dugang mabungahon nga yuta nga gitukoran o gisemento, sa ingon nagapauswag sa pagkapuo sa kahayopan ug talamnon. Palandonga ang nagatubong kanihit sa suplay sa tab-ang nga tubig ug ang suliran sa asidong ulan. Idugtong ang makapameligro-sa-kinabuhing sangpotanan sa nahugawan kaayong hangin ug ang mga suliran sa peligrosong biya. Tanantanan, kini nagpasabot sa katalagman alang sa tawhanong banay. Si bisan kinsa o bisan asa kita, gikinahanglan nato ang hangin, pagkaon, tubig, ug materyales nga galamiton aron mabuhi. Gikinahanglan nato sila nga dalisay ug sa igong gidaghanon. Nga nahitabo na, “alang sa mga kabos, ang katuigang 1980 maoy wala-makubsi nga katalagman, usa ka panahon sa tinagdiyutayng mga pagkaon ug nagadakong mga proporsiyon sa namatay,” matud sa State of the World 1990.

Kay ang tawhanong banay nameligro sa daghan kaayong paagi, may makalimod ba nga gikinahanglan pag-ayo ang bag-ong kalibotan? Apan kana ba tinuod nga posibilidad? Gikan sa unsang tinubdan moabot ang maong kalibotan? Unsang kababagan ang pagabuntogon una pa ang atong planeta tinuod maisip nga luwas ug mauswagon? Tan-awon nato.

[Footnote]

[Picture Credit Line sa panid 4]

Letrato sa WHO Ni P. Almasy