Unsa ka Tukma ang Hudiyohanong Kalendaryo?

SUMALA sa Hudiyohanong kalendaryo, ang Huwebes, Septiyembre 16, 1993, mao ang adlaw sa piyesta sa Rosh Hashanah. Sumala sa tradisyon ang shofar, o trompeta nga sungay sa laking karnero, ipalanog sa pagpahibalo sa umaabot nga bag-ong tuig. Ang tuig maoy 5754 (Hudiyohanong kalendaryo), ug kini molungtad gikan sa Septiyembre 16, 1993, hangtod sa Septiyembre 5, 1994.

Dihadiha, kita makamatikod nga adunay kalainan nga 3,760 ka tuig tali sa Hudiyohanong pag-ihap sa panahon ug sa Kasadpanhon, o Gregorian, nga kalendaryo nga maoy kasagarang gigamit karong adlawa. Nganong adunay kalainan? Ug unsa ka tukma ang Hudiyohanong kalendaryo?

Pagtino sa Sinugdanang Punto

Ang bisan unsang sistema sa pag-ihap sa panahon kinahanglang adunay espisipikong sinugdanan o tiniman-ang punto. Pananglitan, ang Kakristiyanohan nag-ihap sa panahon gikan sa tuig nga gituohang maoy adlawng natawhan ni Jesu-Kristo. Ang mga petsa sukad nianang panahona ginaingon nga Kristohanong panahon. Kini sagad gipaila pinaagi sa timaang A.D., gikan sa Latin nga anno Domini, nga nagkahulogang “sa tuig sa Ginoo.” Ang mga petsa una pa nianang yugtoa gitiman-ang B.C., “Before Christ” o “Wala pa si Kristo.”a Ang tradisyonal nga Insek samang nag-ihap sa panahon gikan sa 2698 W.K.P., ang sinugdanan sa paghari sa sumala-sa-sugilambong nga si Huang-Ti, ang Dalag nga Emperador. Busa, ang Pebrero 10, 1994, nagtimaan sa sinugdanan sa Ininsek lunar nga tuig 4692. Apan, komosta ang bahin sa Hudiyohanong kalendaryo?

Ang The Jewish Encyclopedia nag-ingon: “Ang naandang paagi karon sa mga Hudiyo sa pagrekord sa petsa sa usa ka hitabo mao ang pagpahayag sa gidaghanon sa mga tuig nga milabay sukad sa paglalang sa kalibotan.” Kini nga sistema, nga nailhan sa mga Hudiyo ingong Panahon sa Paglalang, gigamit sa kadaghanan sa mga ikasiyam nga siglo K.P. Busa, ang mga petsa diha sa Hudiyohanong kalendaryo sagad unhan ug terminong A.M. Kini nagbarog alang sa anno mundi, nga minubong porma sa ab creatione mundi, nga nagkahulogang “gikan sa paglalang sa kalibotan.” Sanglit ang tuig karon maoy A.M. 5754, sumala niining sistemaha sa pag-ihap sa panahon, “ang paglalang sa kalibotan” giisip nga nahitabo sa 5,753 ka tuig kanhi. Atong tan-awon kon giunsa kana pagtino.

“Panahon sa Paglalang”

Ang Encyclopaedia Judaica (1971) naghatag niini nga katin-awan: “Diha sa nagkalainlaing rabinikal nga mga pag-ihap ang ‘Panahon sa Paglalang’ nagsugod sa usa sa mga tuig tali sa 3762 ug 3758 W.K.P. Gikan sa ika-12 nga siglo K.P., hinunoa, nahimong dinawat nga ang ‘Panahon sa Paglalang’ nagsugod sa 3761 W.K.P. (sa eksakto, sa Okt. 7 nianang tuiga). Kining maong komputasyon gibase sa mga pagpatakdo sa kronolohiya sa Bibliya ug sa kronolohikanhong impormasyon nga makita sa sayong human-biblikanhon nga Hudiyohanong literatura.”

Ang sistema sa pagpetsa gikan sa “paglalang sa kalibotan” sa panguna gibase sa rabinikal nga mga pagbadbad sa talaan sa Bibliya. Tungod sa ilang pagtuo nga ang kalibotan ug ang tanang butang diha niini nalalang sa unom ka literal 24-oras nga mga adlaw, ang rabinikal nga mga eskolar, ingon man ang sa Kakristiyanohan, nagtuo nga ang paglalang sa unang tawo, si Adan, nahitabo sa samang tuig sa paglalang sa kalibotan. Bisan pa niana, kini dili gayod tukma.

Ang unang kapitulo sa Genesis nagsugod pinaagi sa pag-ingon: “Sa sinugdan gilalang sa Diyos ang mga langit ug ang yuta.” Unya kini mipadayon sa pagbatbat kon unsay gibuhat sa Diyos sa unom ka sunodsunod nga “mga adlaw” sa pagbalhin sa yuta gikan sa “walay porma ug awaaw” nga kahimtang ngadto sa angayang puloy-anan sa mga tawo. (Genesis 1:1, 2) Minilyong katuigan ang milabay gayod tali niining duha ka ang-ang. Dugang pa, ang mga adlaw sa paglalang maoy dili 24-oras nga mga yugto, nga maorag ang kalihokan sa Maglalalang gikutohan nianang maong limitasyon. Nga ang usa ka “adlaw” sa maong konteksto mahimong taas pa kay sa 24 ka oras gipaila diha sa Genesis 2:4, nga naghisgot sa tanang yugto sa paglalang ingong usa ka “adlaw.” Linibong katuigan ang milabay tali sa unang adlaw sa paglalang ug sa ikaunom, sa dihang si Adan gilalang. Ang pagpetsa sa pagkalalang ni Adan sa samang panahon sa pagkalalang sa pisikal nga mga langit ug yuta dili Kasulatanhon ni siyentipikanhon. Sa gihapon, sa unsang paagi natino nga ang “Panahon sa Paglalang” nagsugod sa 3761 W.K.P.?

Pasikaranan sa Kronolohiya

Ikasubo, kadaghanan sa Hudiyohanong literatura nga gibasehan sa mga komputasyon nga gihisgotan wala na maglungtad. Ang nahibilin mao ang usa ka basahon sa kronolohiya nga sa sinugdan gitawag Seder ʽOlam (Kahikayan sa Kalibotan). Kini gihimo sa ikaduhang-siglo K.P. Talmudic nga eskolar nga si Yose ben Halafta. Kining basahona (sa ulahi gitawag Seder ʽOlam Rabbah sa pagpalahi niini gikan sa usa ka talaan sa Edad Media nga nag-ulohang Seder ʽOlam Zuṭa) naghatag sa kronolohikanhong kasaysayan gikan kang Adan hangtod sa ikaduhang-siglo K.P. nga Hudiyohanong pag-alsa batok sa Roma ubos sa mini nga Mesiyas nga si Bar Kokhba. Sa unsang paagi nabatonan sa magsusulat ang maong impormasyon?

Bisan pag si Yose ben Halafta naningkamot sa pagsunod sa asoy sa Bibliya, iyang gidugang ang iyang kaugalingong mga pagbadbad diin ang teksto dili tin-aw kon bahin sa mga petsang nalangkit. “Sa daghang kaso, . . . gihatag niya ang mga petsa sumala sa tradisyon, ug gisukip, gawas pa, ang mga gipamulong ug halakot [mga tradisyon] sa nag-unang mga rabi ug sa iyang mga katalirongan,” matud sa The Jewish Encyclopedia. Ang uban dili maluluton sa ilang pagbanabana. Ang The Book of Jewish Knowledge mipatuo: “Siya nag-ihap gikan sa Panahon sa Paglalang ug, sumala niana, naghatag ug mga petsang minaomao sa lainlaing Hudiyohanong mga hitabo nga gituohang nahitabo gikan kang Adan, ang unang tawo, ngadto kang Alejandrong Bantogan.” Apan sa unsang paagi ang maong mga pagbadbad ug mga pagsukip nakaapektar sa katukma ug katinuod sa Hudiyohanong kronolohiya? Atong tan-awon.

Mga Tradisyon ug mga Pagbadbad

Nahiuyon sa rabinikong tradisyon, si Yose ben Halafta nagkalkulo nga ang ikaduhang templo sa Jerusalem milungtad sa katibuk-ang 420 ka tuig. Kana gibase sa rabinikong pagbadbad sa tagna ni Daniel mahitungod sa “kapitoan ka semana,” o 490 ka tuig. (Daniel 9:24) Kining yugtoa sa panahon gipadapat ngadto sa kal-ang tali sa pagkaguba sa unang templo ug sa pagkagun-ob sa ikaduha. Kon itugot ang 70 ka tuig alang sa pagkabinihag sa Babilonya, si Yose ben Halafta nakahinapos nga ang ikaduhang templo milungtad ug 420 ka tuig.

Ugaling, ang maong pagbadbad masugamak sa usa ka seryosong suliran. Ang tuig sa pagkapukan sa Babilonya (539 W.K.P.) ug ang tuig sa pagkagun-ob sa ikaduhang templo (70 K.P.) maoy iladong mga petsa sa kasaysayan. Busa, ang yugto sa ikaduhang templo kinahanglang 606 ka tuig inay 420 ka tuig. Pinaagi sa paghatag ug 420 lang ka tuig sa maong yugto, ang Hudiyohanong kronolohiya makulangan ug 186 ka tuig.

Ang tagna ni Daniel wala maghisgot sa kon unsa ka dugay ang templo sa Jerusalem magpabiling magbarog. Hinunoa, kini mitagna sa panahon nga motungha ang Mesiyas. Ang tagna tin-awng nagpaila nga “gikan sa paggula sa sugo nga ipasig-uli ug pagatukoron pag-usab ang Jerusalem hangtod sa Mesiyas nga Pangulo, adunay pito ka semana, ug kan-uman-ug-duha ka semana.” (Daniel 9:25, 26) Bisan pag ang patukoranan sa templo napahimutang sa ikaduhang tuig sa pagbalik sa mga Hudiyo gikan sa pagkabinihag (536 W.K.P.), “ang sugo” sa pagtukod pag-usab sa siyudad sa Jerusalem wala mogula hangtod sa “ikakawhaang tuig ni Artajerjes nga hari.” (Nehemias 2:1-8) Ang tukmang sekular nga kasaysayan nagtino nga ang 455 W.K.P. mao kanang tuiga. Ang pag-ihap paabante ug 69 ka “mga semana,” o 483 ka tuig, magdala kanato sa 29 K.P. Kana ang panahon sa pagtungha sa Mesiyas, sa bawtismo ni Jesus.b

Ang laing punto sa rabinikong pagbadbad nga misangpot sa usa ka dakong kalainan sa Hudiyohanong kronolohiya maoy mahitungod sa panahon sa pagkatawo ni Abraham. Ang mga rabi midugang sa katuigan sa sunodsunod nga mga kaliwatang nahitala sa Genesis 11:10-26 ug nagbutang ug 292 ka tuig ngadto sa yugto gikan sa Lunop ngadto sa pagkatawo ni Abraham (Abram). Ugaling, ang suliran anaa sa rabinikong pagbadbad sa Ge 11 bersikulo 26, nga nag-ingon: “Si Tera nagpadayong buhi sulod sa kapitoan ka tuig, nga human niana siya nahimong amahan ni Abraham, Nahor ug Haran.” Gikan niini, ang Hudiyohanong tradisyon nagtuo nga si Tera maoy 70 anyos na sa dihang natawo si Abram. Apan, ang bersikulo wala mag-ingon sa tino nga si Tera nahimong amahan ni Abraham sa panuigong 70. Hinuon, kini nag-ingon lamang nga siya nahimong amahan sa tulo ka anak lalaki human nga siya 70 anyos.

Aron masayran ang hustong edad ni Tera sa pagkatawo ni Abraham, kinahanglang ipadayon lang nato pagbasa ang asoy sa Bibliya. Gikan sa Genesis 11:32–12:4, atong hisayran nga human sa pagkamatay ni Tera sa edad nga 205, si Abraham ug ang iyang pamilya mibiya sa Haran sa sugo ni Jehova. Niadtong panahona si Abraham maoy 75 anyos na. Busa, si Abraham natawo sa dihang si Tera maoy 130 anyos, inay 70. Busa, ang yugto gikan sa Lunop hangtod sa pagkatawo ni Abraham maoy 352 ka tuig, inay 292 ka tuig. Dinhi ang Hudiyohanong kronolohiya nasayop ug 60 ka tuig.

Usa ka Relihiyosong Relikya

Ang maong mga sayop ug mga kalainan diha sa Seder ‘Olam Rabbah ug ubang Talmudic nga mga basahon sa kronolohiya nakapahinabog dakong kaulaw ug igoigong diskusyon taliwala sa Hudiyo nga mga eskolar. Bisan pag nahimo ang daghang paninguha nga ipahiuyon ang maong kronolohiya uban sa nailhang mga hitabo sa kasaysayan, sila wala magmalamposon sa bug-os. Nganong wala man? “Ang ilang interes labaw pang relihiyoso kay sa akademikanhon,” miingon ang Encyclopaedia Judaica. “Ang tradisyon kinahanglang ituboy bisan pag unsay mahitabo, ilabina atubangan sa masukolong mga tigsektasekta.” Inay wagtangon ang kalibog nga gipahinabo tungod sa ilang mga tradisyon, ang pila ka Hudiyong eskolar misulay pagdaot sa mga asoy sa Bibliya. Ang uban misulay sa pagpangitag pagpaluyo diha sa Babilonyanhon, Ehiptohanon, ug Hindu nga mga sugilambong ug mga tradisyon.

Busa, ang mga historyano wala na mag-isip sa “Panahon sa Paglalang” ingong usa ka kasaligang materyal sa kronolohiya. Diyutay rang Hudiyong eskolar ang maningkamot sa pagdepensa niini, ug bisan ang awtoritatibong mga reperensiyang basahon sama sa The Jewish Encyclopedia ug Encyclopaedia Judaica adunay katibuk-ang negatibong hunahuna niini. Busa, ang tradisyonal nga Hudiyohanong paagi sa pag-ihap sa panahon gikan sa paglalang sa kalibotan dili maisip nga tukma gikan sa panglantaw sa kronolohiya sa Bibliya, ang nagakadayag nga matagnaong talaan sa panahon ni Jehova nga Diyos.

[Mga footnote]