“Daghang Mais ang Ilang Ginakaon”

SA KATUIGANG milabay ang usa ka Amerikanong espesyalista sa panglawas miadto sa habagatang Ecuador sa pagpaniid sa mga netibo nga gitahong lakip sa mga tawong may hataas ug kinabuhi sa kasadpang hemispero. “Ang uban sa mga ‘viejos,’ nga maoy pagtawag kanila sa ilang lumad nga Kinatsila, nagsugilon kanako nga sila maoy 132 . . . 127 . . . 113 ang mga panuigon,” siya mitaho. “Ang ilang pagkahataas ug kinabuhi ug ang ilang kabaskog katingalahan.” Unsay ilang sekreto? “Wala akoy seguradong tubag,” misulat siya. “Apan, aron sa paghatag ug usa ka posibleng timailhan, misugyot ako, nga may dalang tiaw: Daghang mais ang ilang ginakaon.”

Kining makaikag nga sugilanon nagpakita nga ang mais, sa gihapon maoy pangunang kalan-on sa mga tawo sa kadaghanang bahin sa kalibotan ug nga kini mahimong bililhong bahin sa makapahimsog nga kalan-on. Kon bahin na ang mais sa inyong pagkaon, ang kasayoran bahin sa kagikan ug sa kinaiyahan sa maong tanom makatabang kanimo sa pagpahimulos niining mapailin-ilinong tanom.

Ang “Lugas nga Nakatukod ug Hemispero”

Sa sinugdan gitanom ang mais diha lamang sa kasadpang hemispero. Sa unang pagtaak ni Christopher Columbus sa Amerika, nagapananom na ang mga netibo sa ilang máhiz ug mao kini ang ilang pangunang kalan-on sa dugay nang kasiglohan. Sa pagkamatuod, gikaingon nga ang Mayas, Aztecs ug Incas sa Sentral ug sa Habagatang Amerika nakautang sa ilang kultura gumikan sa abundang abot sa mais. Tungod sa maayong ani makapanahon sila sa paghabol, paghimog mga kolon ug sa paghimog mga haywey, mga piramid ug mga siyudad. Tungod niini, ang mais nailhang ang “lugas nga nakatukod ug hemispero.”

Gidala kini sa mga eksplorador sa Uropa. Gikan didto mikaylap kini sa Aprika ug sa Asia. Karon, ang bunga sa mais mogulang matag bulan sa tuig sa usa ka dapit sa kalibotan. Gikan sa habog nga Peruvian Andes ngadto sa ubos sa lebel sa dagat nga kapatagan sa Caspia, gikan sa Canada sa halayong amihanan ngadto sa New Zealand sa ubos sa habagatan, ang mais nahimong labing kaylap nga pagkaapod-apod nga tanom sa yuta.

Mga Klase sa Mais

Hayan sinati ka sa dalag o puting mais, apan nasayod ka ba nga adunay brawon, asul, kolor ube ug sarisaring kolor nga matang? Tinuod, kapin sa usa ka gatos ka klase sa mais ang makita sa tibuok kalibotan. Ang pipila kanila adunay tagsaong mga substansiya nga nakapahimo kanila nga ilabinang angay sa pipila ka kondisyon ug mga kagamitan.

Pananglitan, ang flint corn daling motubo sa tugnawng dapit ug daling mogulang kini, ug mosukol sa mga bukbok. Sa laing bahin, ang flour, o soft, corn, mao ang kinaham sa mga Amerikanong Indian tungod kay ang mga lusok harinahon ug daling malubok sa paghimog harina, o binlod.

Lakip sa ubang matang mao ang dent corn, nga daghang bunga nga klase nga may komersiyal nga bili. Lupyak ang tumoy sa tanang lugas niini gumikan sa dili-managsamang pagkauga sa gahion ug lawotong harina sa binhi. Ang sweet corn o popcorn matawag nga pansi nga mga klase. Kon sanlagon ang lusok sa popcorn, ang umog sa sulod mobukad, nga tungod niini kini mobuto, o mobiti, ang uban mga 30 ka pilo sa iyang orihinal nga gidak-on. Ang katam-is nga imong matimtim sa tilaob nga mais, o sweet corn, gumikan kini kay doble ang gidaghanon niini sa kalamay kay sa ubang matang.

Mahimo usab nga makabaton ug kombinasyon sa pipila sa mga kinaiyahan niini pinaagi sa mestisong mga binhi. Pananglitan, ang usa ka mestisong binhi dili dugay patuboon sama sa flint corn apan may sabor kini sama sa sweet corn. Busa ang magtatanom makapili sa tipo nga sibo sa iyang panginahanglan ug sa mga sirkumstansiya. Sa pagkamatuod, ang kadaghanan sa produkto sa mais ginapananom karon niining paagiha.

Kalan-on sa Milyonmilyon

Ang dugaong mais nga tilaob, nga nagtulo sa natunawng mantekilya ug tinimplahag asin maoy usa ka kalan-on nga lisod balibaran. Tingali usa usab kini sa imong kinaham. O tingali nagakaon ka ug mais sa porma sa flakes, chips, binlod, linugaw, sabaw nga may mais binanggod o fritters. Hayan gamiton nimo ang tiktik sa mais sa paglutog tinapay, mga biskwit, tortilya, tamales o waffles. Labing seguro mogamit ka ug manteka sa mais, corn starch o corn syrup sa nagkalainlaing pagkaon. Sa pagkatinuod ang mais, gigamit sa milyonmilyong katawhan sa tibuok yuta diha sa lamiang mga putahi sa mga kalan-on.

Apan, ang mga tawo nga lunlon mais lamay ginakaon, daling matakboyan sa pellagra, usa ka sakit nga mailhan pinaagi sa sakit sa panit, sa tinai ug sa sakit nerbiyos. Tungod kini kay ang protena sa mais kulang ug hinungdanong amino acid, nga maoy komposisyon sa mga protena, ug ang kakulangan niini, kon magdugay, moresulta niining sakita.

Gibati sa ubang mga nutrisyonista nga mosamot ang problema kon ang ginaling nga mais o ubang produkto sa mais, imbes ang tibuok nga lusok ang kan-on, sama sa ginahimo sa kadaghanang bahin sa kalibotan karon. Ang eksperyensiya diha sa viejos daw nagpamatuod niini, tungod kay ang ila lamang kanon mao kanang ilang ginapananom imbes magsalig sa mga produkto gikan sa industriyalisadong mga nasod. Apan, makakaon usab silag mga kalan-on nga may protena, sama sa nuts, balatong ug, panalagsa, itlog ug manok. Maingon man, diha sa ubang bahin sa Aprika, ang kinaiya sa pagkaon ug mopani nga mga ulod o espisong gatas o linugawng mais nga may karne nakatabang sa pagbaton ug timbang nga diyeta.

Pagpananom sa Imong Kaugalingon

Sanglit adlaw-adlawng nagsaka ang prisyo sa kalan-on, ang pagpananom sa imong kaugalingon hayan magantihon sa daghang paagi. Kon maayo ang yuta ug klima, ang usa ka toniladang mais mahimong ikatanom sa unom ka bahin sa usa ka ektarya (0.4 a.), nga igoigo nga mapakaon ang dakong pamilya sa pangunang kalan-on sulod sa usa ka tuig. Bisan diha sa gamayng tanaman sa utanon, ang pagpananom sa imong kaugalingong mais makapadaginot kanimo sa paggasto ug dako ug makadulot pa sa pamilya ug lamiang pagkaon.

Kinahanglang itanom ang mais nga bloke-bloke o kuwadrado, imbes sa taas nga mga linya. Mopadasig kini sa pagpamulak ug daghan nga makapabunga ug dagkong lusok sa mais. Kusog nga mokaon ang mais ug sustansiya sa yuta, busa maayong gamiton ang nagkalainlaing luna sa yuta matag tuig o sa pagbanosbanos sa lugar sa pagtanom ug ubang mga tanom. Ang praktikal kaayong paagi mao ang pagtanom ug mais sa mga eskina sa dos-piye kuwadrado (60 cm) nga mga bloke ug sa pagtanom ug mga lagotmon sa mga luna sa taliwala niini. Ang pagkal-angkal-ang sa pagtanom ug lagutmon sa taliwala niini makapatabunok sa yuta, ug ang punoan sa mais mahimong tukod sa lagutmon—usa ka malipayon gayod nga situwasyon.

Kon nagapananom ka aron tilaobon, mahimong imong maunat ang panahon nga imong kalipayan kini pinaagi sa pagsal-angsal-ang sa imong panahon sa pagpananom. Ug kon abtik ka sa pagkuhag maayong binhi ug sa pagpatambok sa yuta, imong makita nga dagaya kang mabaslan kon moabot na ang panahon sa pagkaon sa ani.