Pagpaniid sa Kalibotan
Sa Pagtapos sa Gutom sa Kalibotan
● “Makalilisang kaayo kini, bug-os walay pangisip,” miingon si George Ignatieff, ambasador kanhi sa Canada alang sa Hiniusang Kanasoran ug sa NATO. “Gatosgatos ka mga Bata ang nangamatay matag minuto. Apan inay hatagan sila sa mga panginahanglan sa kinabuhi kita nagagasto ug kapin sa usa ka milyong dolyares sa usa ka minuto diha sa mga hinagiban. Ug ang atong ginapalit maoy dugang ug dugang nga pagkawalay kasegurohan, dugang ug dugang nga pagkawalay kalig-onan.” Sumala sa U.S. Arms Control and Disarmament Agency, ang 1985 nga pagbanabana sa gastos sa militar sa tibuok kalibotan maoy $1 ka trilyon ($1,000,000,000,000). Ug bahin niana nga trilyon, 10 ngadto sa 15 porsiento mahimong makatapos sa kagutom sa kalibotan, nag-ingon ang UN Food and Agriculture Organization.
Diyes-Sentimos nga Milagro
● Gipasidunggan ang nadiskobrehan ingong “labing dakong kauswagan ning sigloha” sa The Lancet sa Britanya. Unsa man kadto? Ang tambal sa kalibang, nga nakapatay ug singko milyones ka mga bata sa usa ka tuig sa mga nasod sa Ikatulong Kalibotan. Ang tambal, nga gitawag ORT (oral rehydration therapy), naglangkit sa pagpainom sa nagkalibang nga bata sa tinimplang asin, kalamay, baking soda ug potassium nga patunawon sa tubig. Dali ra ang pagkaayo. Apan pipila lamang sa mga ginikanan sa Ikatulong Kalibotan ang nagagamit sa ORT, bisag ang sinukod nang daang pakete mobalor lamang ug diyes sentabos (U.S.). “Among napalgan kon walay kinaadman, dili kini magpulos,” miingon si Gail Smith, kapuling direktor ehekutibo sa UNICEF sa Canada sa Toronto. “Ang gobyernong nalangkit kinahanglang maghimog kaylap nga kampaniya promosyonal, tiron sa pagbaligya sa ideya sa ORT sama sa atong pagbaligya sa bag-ong ilimnong binotelya. Nagkinahanglan kag mga dagkong karatula, mga artista ug madanihong mga awit diha sa radyo. Daw mao kanang paagiha ang molampos.”
Nagakaylap nga Disyerto
● Sa 1977 usa ka linaing komperensiya sa Hiniusang Kanasoran nga nagduso ug programa sa paghunong sa pagkaylap sa mga disyerto sa tuig 2000. Apan human sa unom ka tuig, gamayng kauswagan lamang ang nahimo. “Diyutayng nasod lamang ang nakapaigo sa pag-ugmad ug nasyonal nga mga plano,” ug nangapakyas ang daghang mga laraw “tungod kay kulang ang pagsalmot ug pagpaluyo sa komunidad,” miingon ang United Nations Environment Programme (UNEP). Ang nakadugang sa problema mao ang kamatuoran nga “gihatagag pasiugda ang mga paagi sa pagpadaghan sa produksyon, imbes sa pagsumpo sa proseso sa pagkaylap sa disyerto.” Kasamtangan, ang nagakaylap nga mga disyerto nagahulga sa 35 porsiento sa nawong sa yuta ug sa ikalimang bahin sa mga tawo niini. Ang gidaghanon sa mga kaumahang nangaumaw matag tuig—karon duolan sa 21 milyones ka ektarya (52 milyones a.)—nga nagsaka matag tuig. Ang labing grabeng dapit nakaapektar ug 135 milyones ka tawo sa Aprika, sa subkontinente sa India ug sa Habagatang Amerika.
Masakitong Dagat
● Halos un-kuwarto sa mga baybayon sa Mediteraneo dili luwas alang sa pagkaligo, sumala sa surbi nga gihimo sa Hiniusang Kanasoran sa 700 ka baybayon sa 14 ka nasod. Lain pa, delikadong kan-on ang mga kinhason sa 48 gikan sa 50 ka mga dapit nga gisulayan diha sa upat ka nasod. Laing pagtuon sa HK nagpasidaan sa mamdos nga mga babaye sa dili pagkaon ug daghang isdang tulingan nga gikan sa Mediteraneo. Nganong nahimong problema kining tanan? Daghan kaayong hugaw ang nagpanulod sa Dagat Mediteraneo, nga gikan sa imburnal o sa mga biya sa industriya.
Higanting Buyog Nakaplagan
● Ang dugay nang gituohan nga napuo na, ang higanteng mga buyog sa Indonesia, ang Chalicodoma pluto, nakitang buhi ug nagkadaghan. Daghang mga pundok sa usa ka pulgada ug tunga (4-cm) nga mga tag-as nga buyog—nga 15 ka pilo nga mas dako kay sa kasagarang putyokan—nadiskobrehan karong bag-o nga nagkinabuhi sa puloy-anan sa mga anay sa tulo ka isla sa Indonesia. Dugang nga timailhan sa mga buyog mao ang ilang dagkong mga apapangig nga sama sa bakukang—nga maoy gamiton sa paglungag sa lig-ong mga puloy-anan sa anay ug sa pagtigom ug mga materyal sa pagtukod ug puloy-anan sa sulod. Wala na igkita ang higanteng mga buyog sukad sa 1859 sa dihang nakit-an ang mga ispisimen.
Sobra ka Daghang Mabasa
● Pila ka siyentipikanhong impormasyon ang ginapatik sa matag tuig? Ang SCI (Science Citation Index) sa Institute of Scientific Information naglistag 540,000 ka siyentipikanhong mga artikulo, mga repaso, ug uban pa, sa tuig 1982. Kon ang matag usa maoy lima ka panid nga gitas-on sa abends, ang tinuig nga impormasyon magkinahanglag 2.7 milyones ka mga panid. Apan, gitala lamang sa SCI ang labing importanteng siyentipikanhong materyal. Kon un-kuwarto lamang sa impormasyon ang gilakip niini sa tibuok-yuta, 13.5 milyones ka mga panid ang mapatungha unta—nga katumbas halos usa ka libong metro (kapin sa katunga sa usa ka milya) nga estanteng puno sa basahon. Nag-ingon ang pamantalaang Helsingin Sanomat sa Finland: “Kon mosugod ka karon sa pagbasa sa tanang siyentipikanhong impormasyon nga gipatik sa miaging tuig, mobasa ikaw ug 20 ka panid sa usa ka oras, sa adlaw ug sa gabii, ang imong pagbasa matapos sa tuig 2050.”
Biya sa Wanang
● Hapit 3,800 ka pirasong hinimog-tawong biya nagabiyo karon sa yuta, sumala sa NORAD (North American Aerospace Defense Command). Dos tiersia niining basura sa katuigan-sa-wanang—nga wala mag-obrang mga tigsusi sa wanang ug mga sateleyt, mga biyang igpasulpot sa roket, mga silindro sa oksihino, nabuak nga mga panel sa adlaw, ug uban pa—magabiyo sa walay kataposan sa 22,300 milya (36,000 km) ibabaw sa yuta. Ang laing ikatulong bahin, magabiyo hangtod nga butaron sila sa grabidad sa yuta ug masunog diha sa atmospera. Ang gidaghanon nga makaabot ug mahulog sa yuta dili mapiho. Miingon ang magasing Time: “Ang posibilidad nga makaigo ug tawo ang basura sa wanang gamay kaayo nga giisip sa Lloyds sa London ang kalagmitan nga imposible sa pagbanabana.” Apan lima ka tripulante sa barkong Hapones ginaingong naigo ug nasamdan sa kagun-oban nga gikan sa salakwanang sa Sobyet sa 1969. Gitagad karon sa mga siyentipiko ang paghipos sa basura ug sa pagguyod niini ngadto sa usa ka basurahan didto sa wanang, kay basig makadaot kini sa nagaobrang sateleyt ug mga salakwanang.
Dili Maayong mga Kapikas
● Ang matang sa mga tawo nga mohukom sa pag-ipon ug puyo sa dili pa magpakasal dili kanunayng mosimba sama sa uban, walay lig-ong pagtuo sa tradisyonal nga mga kaakohan sa kaminyoon ug walay panumpa sa kalungtaran sa kaminyoon. Mao kana ang napalgan sa sosyologong Alfred DeMaris sa Auburn University ug Gerald Leslie sa University of Florida human sa pagpanginterbiyo sa 544 ka bag-ong nagpakasal nga magtiayon. Gisumariya sa Psychology Today ang mga konklusyon niining duha ka tigpanukiduki pinaagi sa pag-ingon nga “kadtong magpakighilawas [sa dili pa magpakasal] mao ang may kalagmitan nga dili mosunod sa tradisyonal nga mga lagda sa kaminyoon ug, busa, mao ang kalagmitan nga dili malipayon sa ilang mga kaminyoon.”
Napildi sa mga Tawo ang mga Makina
● Human sa napulo ka tuig nga kasinatian sa natad, ang mga eksperto sa tiggamag mga dalan miingon nga ang mga gang sa mga mamumuo sa Ikatulong Kalibotan makagamag mga dalan sa banika nga hinimo gikan sa graba nga ingon ka maayo sa mga panon sa mga buldoser, mga greder ug mga pison, mitaho ang New Scientist. Dugang pa, ang kusog sa tawo nga paagi sa pagtrabaho mas madaginoton, “sa dapit nga ubos sa $4 ang suweldo sa usa ka adlaw, nga nagkobre ug kapin sa 80 porsiento sa nagakaugmad nga kalibotan,” mibatbat si Dr. Geoff Edmonds sa ILO (International Labour Office) diha sa seminar nga gihimo sa London. Bisag gilantaw sa kadaghanang mga enhinyero ang paggamit ug kahago sa tawo ingong kinaraan sa teknolohikal nga paagi, siya miingon nga ang de-mano nga paagi makamugnag trabaho, nga makaus-os sa balayranan sa importe ug makahatag dakong pagsaligsa-kaugalingon alang sa nagakaugmad nga kanasoran.
Wala Lamang Tagda ang mga Kagiw
● “Nabalaka ang mga opisyales sa mga kagiw,” mitaho ang The New York Times, “sumala sa ilang ginaingon nga usa ka nagatubong kiling sa nanglabayng mga barko sa dill pagtabang sa mga taga Vietnam nga mikagiw sa ilang nasod pinaagig barko.“ Dili pa dugay, labing menos 40 ka nanglabayng mga barko, ang uban 10 yarda (9 m), ang kaduolon, nagpalabay lamang sa panawag sa usa ka barkong puno sa mga kagiw nga taga Vietnam nga naningkamot nga makatabok sa South China Sea. Ingon nga resulta, 68 sa 84 ka mga kagiw sa barko ang nangamatay tungod sa kagutom, kauhaw ug sakit. Ang opisyal nga mga kagiw miingon nga dili gustong mousik ug panahon ang mga kapitan sa nanglabayng mga barko sa paghakot sa mga kagiw sa labing duol nga dapit ug sa paghatod kanila. Ang paghakot lamang kanila mokabat ug lima kun upat ka adlaw.
Pagluwas sa Palibot
● Ang internasyonal nga mga siyentipiko ug mga eskolar, human sa komperensiya nga gipaluyohan sa World Resource Institute, mipagula ug pamulong nga nagkuha sa pagtagad sa mga kanasoran sa pagtinabangay sa pagpanalipod sa biyolohikal nga mga sistema sa yuta ug sa palibot. Sumala sa gitaho diha sa The New York Times, sila mipahayag: “Ang katuigan nga atong ginasudlan maoy usa ka bag-ong tawhanong kasinatian sa pagkagi nga sa unang higayon nakab-ot sa tawhanong espisye ang katakos sa pagbag-o sa palibot sa tibuok-yuta nga sukod ug sulod sa usa ka yugto sa usa ka kaliwatan.” Gisubay sa pamulong ang mga tumong nga hinungdanon sa pagpanormal sa palibot sa tibuok-yuta ug sa pagpaneguro nga makapadayon ang natural nga kahinguhaan sa yuta, nga nagpasidaan nga “kon wala kitay himoon, o tungod ba sa pagkadili malaomon o sa pagkawalay pagtagad, mapaneguro hinuon nato ang kangiob nga gikahadlokan sa kadaghanan.”