Ang Paratong Ilimnon nga Makaluwas ug Kinabuhi!
Sinulat sa koresponsal sa “Pagmata!” sa Sierra Leone
Sayo kadto sa kagabhion sa nagreklamo ang dos-anyos nga si Jeneba nga sakit ang iyang tiyan. Ang iyang inahan, si Mariama, wala kaayo mabalaka. Nakaagi na si Jeneba niini. Karong panahona sama ra kini sa miagi.
Apan nagpadayon ang kalibang,—kanunay, tubigon, dili-mapugngan. Unya nagsuka-suka siya. Kalit nga naluya si Jeneba. Gisabak ni Mariama ang bata ug gihapohap ang iyang bukobuko. Wala kini makatabang.
Sa nagkabuntag na, gikapoyng naghigda sa salog si Jeneba—gahangos, luya, nagkubakuba ang dughan, gilisoliso niya ang iyang ulo, mipiyahok ang iyang matahom kapehon ug kolor nga mga mata nga katunga nga nagpiyong, milupyak ang iyang mga aping, uga ang iyang baba. Gibati ni Mariama nga wala siyay mahimo.
Gitagbo ang pagsubang sa adlaw sa pagminatay. Patay na si Jeneba.
UNSA ang labing dakong pumapatay sa mga bata ug sa mga masuso? Motuo ka ug dili, kini mao ang dehydration o pagkahurot sa tubig sa lawas—ang hinungdan sa pagkahurot sa tubig sa lawas mao ang kalibang.a Lima ka milyong bata nga ubos sa singko anyos ang nangamatay sa usa ka tuig gumikan niini—hapit usa sa matag unom ka segundo. Diha sa nagakagumad nga kanasoran, nakapapha kini sa kinabuhi sa usa matag 20 ka bata sa dili pa magsingko anyos. Ug sa maayong pagkabutang nga kanasoran, walay labot sa operasyon, ikaduha lamang ang kalibang sa sakit sa respiratoryo ingong dakong hinungdan nga maospital ang mga bata.
Apan, kasulian, ang tanan niining pag-antos ug kamatayon mahimong mawala sa usa ka simple, paraton nga ilimnon.
Sa unsang paagi? Una sa tanan, dili ang kalibang ang makapatay. Kana sa kasagaran maayo lang sa iyang kaugalingon bisag walay tambal. Ang problema mao nga mamalhan ang tawo nga nagkalibang ug tubig ug asin sa lawas—mahutdan siyag tubig. Kon daghang tubig ang mawala ug dili mapulihan, mobanos ang kamatayon.
Gibanabanang 500 milyones ka bata sa nagakaugmad nga kalibotan ang matakboyan sa kalibang sa usa ka tuig. Diha sa kabus nga mga dapit ang kasarangang bata atakehon makatulo o kaupat sa usa ka tuig. Apan, sa kasagaran, ang sakit dili kaayo makahasol. Apan usahay ang pipila ka oras lamang niana, sama sa kolera, moresultag pagkahurot sa tubig sa lawas ug kamatayon. Ugaling, malisod matino ang sayong ang-ang kon makapameligro ba sa kinabuhi o dili ang sakit. Busa importante nga ang mga ginikanan mahibalo dili lamang sa pag-ila sa pagkahurot sa tubig sa lawas kondili sa paglihok dayon aron mapugngan ug matambalan kini.—Tan-awa ang mga kahon sa panid 24 ug 25.
Paghurot sa Tubig—Sa Unsang Paagi Mapulihan?
Kon gusto nimong magpabilin ang lebel sa tubig sa nagtulong balde, sigehan lang kini nimog dugang ug tubig. Matuod usab kini sa bata nga nagkalibang—ang tubig sa iyang lawas kinahanglang pulihan. Gitawag kinig rehydration o paghulip sa tubig sa lawas.
Karong bag-ong katuigan, ginahimo kini pinaagi sa paghatag sa paraton nga solusyon direkta sa iyang kaugatan (iindiyeksyon). Bisan tuod ug epektibo kini ug mao gihapon ang labing maayong pagtambal sa grabeng pagkahurot sa tubig sa lawas sa mga bata, may mga problema kini. Mahal kini, ug nagkinahanglag batid nga mga tawo ug modernong mga gamit, nga sagad mabatonan lamang diha sa mga sentro sa panglawas o sa mga ospital. Basin layo kaayo kini sila gikan sa nag-antos nga bata. Busa dili maabot ang tambal pinaagig indiyeksyon alang sa kinabag-an niadtong nagakinahanglan niini.
Bisan pa, ilabina sukad sa katuigang 1960, adunay laing paagi nga mabatonan nga mas luwas sa peligro, mas yano, o barato kay sa paagi sa pag-indiyeksyon. Gitawag kining Oral Rehydration Therapy, o sa yano ORT. Sama sa mga tambal nga ipaagig indiyeksyon, pulihan sa ORT ang nawalang tubig ug asin. Apan imbes iindiyeksyon ang likido sa iyang kaugatan, mainom kini sa bata.
Nganong wala kini mahunahunai kaniadto? Nahunahunaan kini. Ang problema mao nga ang kalibang dili lamang makahubas sa tubig sa lawas kondili makapugong sa mga tubig nga masuhop sa hapin sa tinai. Busa ang yanong pag-inom ug tubig dili epektibo—ang kadaghanan niini moagi lamang sa lawas.
Apan, sulagma lang nga natukian ang hinungdanong diskoberiya. Ang mga siyentista sa medisina nga nagtuon sa paagi sa oral rehydration nagdugang ug kalamay sa solusyon nga asin aron lami kining imnon. Sa pagbuhat niini, ilang nadiskobrehan nga suphon sa lawas dili lamang ang kalamay kondili ang makaluwas sa kinabuhi nga asin ug tubig! Nahisama ang kalamay sa usa ka yawi nga nakabukas sa pultahan nga maoy sulbad sa suliran. Sa gihatag ang hustong timpla, nadiskobrehan nga ang kalamay makadugang sa pagsuhop nga 25 ka pilo!
Tagsaon? Ang Lancet, nga pangunang medikal nga basahon sa Britanya, mipasidungog sa diskoberiya nga “tingali mao ang labing hinungdanong kauswagan sa medisina niining sigloha.” Ug gitawag kini sa UNICEF (United Nations Children’s Fund) nga “usa sa labing yano apan labing hinungdanong kalamposan sa kasaysayan sa siyensiya”!
Ngano? Tungod kay karon makatambal na ang mga ginikanan sa ilang mga anak diha sa balay! Walay espesyal nga kasangkapan ang gikinahanglan. Dili usab kini mahal. Ang ginabaligyang mga pakete sa oral rehydration salts o solusyon balor lamang ug pipila ka sentabos ug mapalit sa nagkalainlaing mga programa sa panglawas ug mga organisasyon. Ang buhaton lamang sa ginikanan mao ang pagsagol sa solusyon diha sa tubig ug ipainom sa bata ang tinimpla.
Unsay himoon kon walay mapalit nga pinaketeng daang solusyon? Makahimo ang mga ginikanan sa pagtimpla sa ilang ilimnon sa paghulip sa tubig diha sa lawas pinaagi sa mga sambog nga makita sa balay. Bisag ang ginama sa balay nga mga tinimpla dili sama ka epektibo sa pinaketeng daang matang, maayo sila nga kapilian. Ug samtang kuwestiyonon sa mga doktor ang ilang pagkaepektibo sa pagtambal sa grabeng pagkahurot sa tubig, ang kadaghanan miuyon nga ang ginama sa balay nga tinimpla makatabang kon imnon sa pagsugod pa gayod sa kalibang.
Kon Nganong Mamatay Gihapon ang Bata
Bisag epektibo kaayo ang ORT, adunay hagit sa paghatag niini ngadto sa mga kamot sa komunidad sa kalibotan. Unsay nahimong kauswagan? Sa mga ospital, ang ORT maoy mipuli sa pagtambal pinaagi sa indiyeksyon ingong labing maayong tambal sa kadaghanang sakit sa pagkahurot sa tubig. Sa ulahing bahin sa 1983, gisugdan sa kapin sa 30 ka nagakaugmad nga kanasoran ang programa sa ORT, nga labing menos adunay 20 ka sanga sa paggamag ilang kaugalingong oral rehydration nga solusyon. Ug daghang organisasyon sa panglawas ang aktibong nagapakaylap sa pulong bahin sa ORT. Maayo ang mga resulta. Sa natad sa mga pagtuon sa tibuok kalibotan, nakaplagan nga niining mga dapita diin gipailaila kining tambala mius-os sa 50 ngadto sa 60 porsiento ang nangamatay tungod sa pagkahurot sa tubig sa lawas! Bisan pa, uban sa katunga sa bilyong kabataan nga takboyan sa kalibang matag tuig, dako kaayong buluhaton ang paghimog pinaketeng daang mga solusyon nga mabatonan sa tanan.b
Apan dili ba makahimo ang mga ginikanan ug ginama sa balay nga mga tinimpla? Alaut lang, ang asin, kalamay, ug mga gamit sa pagsukod dili mabatonan. Ug kon mabatonan man kini sila, ang pagtimplag ilimnon sa paghulip sa tubig nga nawala nagkinahanglag tukmang pagbansay. Kon, pananglitan, sobrang kalamay ang madugang sa tinimpla, mohinay ang pagsuhop ug mosamot ang kalibang. Delikado ang sobrang asin. Dayon anaa pa ang sukod sa dosis. Ang sobrang asin mopadugay ug samot sa kalibang. Kon diyutay ra, magpadayon ang pagkahurot sa tubig.
Anaa usab ang problema sa nagabag-ong hunahuna sa mga tawo. Dili andam ang kadaghanan sa pagsulay sa ORT. Maghunahuna ang ubang mga inahan nga ang labing maayong tambal sa kalibang mao ang paghunong sa paghatag sa ilang mga anak ug pagkaon ug ilimnon. Sundon sa uban ang tambag sa lokal nga mga mananambal—nga adunay makalilisang nga resulta.
Kinahanglang hinumdoman usab nga kapilian lamang ang ORT. Dili kini makahunong ni makasanta sa kalibang. Aron maayo ang kalibang kinahanglang sumpoon ang problema sa kalibotan sa mahugawng tubig, kalinisan, ug kahindikan.c Kinahanglang taposon usab ang pagkakulang ug sustansiya, kay diha sa makapatay nga siklo, ang kakulang ug sustansiya mopahinabog kalibang, ug ang kalibang mopahinabog kakulang sa sustansiya.
Apan, ang mga Kristohanon, nahibalo nga ang bugtong sulbad mao ang Gingharian sa Diyos, nga sa bug-os mopapha sa kakulang sa sustansiya, sakit, ug kamatayon mismo. (Pinadayag 21:4; Salmo 72:16) Sa karon, ang tambal nga oral rehydration nagpabiling yano apan epektibo kaayong hinagiban sa pakig-away batok sa pumapatay sa milyonmilyong mga bata.
[Mga footnote]
a Sa karon, 25 ka nagkalainlaing mga parasito, mga virus, ug mga kagaw ang nakitang maoy hinungdan sa kalibang. Kini, dugang pa sa ubang butang, nakapalisod sa kalibang sa paghatag ug tukmang kahulogan. Apan, atong mabatbat kana ingong paggawas sa likido, o tubigon, nga mga hugaw nga kapin sa tulo ka beses sa usa ka adlaw.
b Ang produksyon sa usa ka tuig karon maoy mga 80 ka milyong gagmayng pakete.
c Nakita sa mga pagtuon nga ang mga impeksiyon sa pagkalibang mius-os ug mga 50 porsiento kon hunawan ang kamot sa sabon ug tubig kon gikan sa kasilyas ug sa dili pa mokaon.
[Kahon sa panid 24]
“Hayan mao ang labing dakong kauswagan sa siyensiya karong tuiga.”—Lancet
“Usa sa labing yano apan labing dakong kalamposan sa kasaysayan sa siyensiya.”—UNICEF
[Kahon sa panid 24]
Kon Magkalibang: Mga Tamdanan sa Pagtambal sa mga Bata
Pakan-ag sige: Kinahanglang hatagan ug likido. Tsa, lawot sa humay, lawot sa sebada, ug maayo sab ang sabaw. Iandam kanunay ang tubig ilimnon. Pasusoa kanunay ang mga batang masuso. Hatagi dayon ug pagkaon sa mokaon na ang bata. Apan, labing maayo, ang ginagmay, kanunayng pagpakaon. Maayo ang dali nga mahilis, makapalig-ong pagkaon sama sa linugaw ug saging.
Hatagig oral rehydration nga ilimnon sa pagsugod dayon sa kalibang: Kon mahimo, gamita ang pinaketeng daang oral rehydration nga solusyon. Kon dili kini mapalit, andama ang mosunod (Importante ang tukmang pagtimpla):
Asin: Usa ka kutsaritang kinalis
Kalamay: Walo ka kutsaritang kinalis
Tubig: Usa ka litro (5 ka tasa sa 200 ml kada usa)
Pilay ihatag: Ang gidaghanong ihatag kinahanglang katumbas sa likido nga mawala. Labing menos, usa ka punong tasa sa ilimnong rehydration matag kalibang; tunga niana sa gagmayng bata. (Paimna ang masuso sa tinimpla pinaagi sa kutsarita.) PAIMNA ANG BATA SUMALA SA IYANG GUSTO!
Kanus-a hunongon ang paghatag sa rehydration nga ilimnon: Sa motang-on na ang kalibang o kon mahuwasan na ang kauhaw sa rehydration nga ilimnon.
Kanus-a mangitag medikal nga tabang:
Kon makita ang mga simtoma sa paghurot sa tubig sa lawas.
Kon dili makainom.
Kon magpadayon ang kalibang sa upat ka adlaw nga walay pagtang-on (o tapos sa usa ka adlaw sa mga masuso nga grabe ang kalibang).
Kon grabe ang pagsuka.
[Kahon sa panid 25]
Mga Ilhanan sa Grabeng Pagkahurot sa Tubig sa Lawas
Diyutay o walay ihi
Kusog nga pag-us-os sa timbang
Ugang baba
Lupyak humok nga mga panit sa mga masuso
Piyahok ang mga mata
Kusog, maluyang pulso
Mawala ang pagkamainat-inaton sa panit
Inata ang panit sa duha ka tudlo. Kon ang ininat nga panit dili mobalik sa normal, naughan ang bata sa tubig sa lawas.
Tuboran: Where There Is No Doctor, ni D. Werner, London, 1981, panid 159.