Paglantaw sa Bag-ong Konstitusyon sa Canada

Sinulat sa koresponsal sa “Pagmata!” sa Canada

“TINUOD na gayong Canadiano,” matud sa mamumulong. Ingong sanong ang panon nga may 30,000 ka tawo kinasingkasing mihugyaw. Ang mamumulong? Si Hara Elizabeth II sa Inglaterra. Ang panon? Ang nagtigom sa Ottawa, ang kapital sa Canada, sa Abril 17, 1982, sa pagpatalinghog sa proklamasyon sa “Akta sa Konstitusyon, 1982.” Oo, ang Canada sa kataposan may kaugalingong konstitusyon!

Apan dili ba ang Canada usa na ka nasod sulod sa kapin ug siglo? Nganong niini lamang ulahing petsa giproklamar ang usa ka konstitusyon? Maayong mga pangutana. Sa pagsabot sa butang atong lantawon sa daklit ang kasaysayan sa Canada ug tan-awon sa unsang paagi, sa usa ka panahon, ang Canada nahimong (sa usa ka diwa) nasod nga walay kaugalingong konstitusyon.

Nganong Gikinahanglan ang Usa ka Konstitusyon?

Ang Canada napormang nasod sa 1867 sa dihang ang ubay-ubay nga Britanikong koloniya sa amihanan sa Tinipong Bansa sa Amerika mipormag usa ka pederasyon ug mihangyo sa Parliamento sa Gran Britanya nga mugnaon ang usa ka nasod sa legal nga paagi. Kadto gibuhat sa BNA (British North America) nga Akta. Sanglit kadto usa ka akta o balaod sa Britanikong Parliamento, ang Houses of Commons ug Lords kinahanglang duolon alang sa gikinahanglang mga enmiyenda sa umaabot.

Bisan tuod ang mga enmiyenda kasagarang gipasaka nga walay pagduhaduha, apan ang kamatuorang ang dokumento sa pagkatukod maoy usa ka balaod sa usa ka “langyaw” nga nasod maoy, sa nahaigong panahon, “dili na maayo,” sumala sa pipila ka Canadiano. Ilang gibati nga ang BNA nga Akta angay dad-on sa Canada ug mahimong usbon didto. May ubang hinungdan sa pagtinguha nga kadto “dad-on sa nasod.”

Ang Konstitusyon nga nabatonan sa Canada maoy kombinasyon sa kaliboang mga balaod ug kasabotan nga naugmad latas sa katuigan, dugang pa sa dakong hugpong sa balaod nga napanunod gikan sa Inglaterra. Ang naulahi nagalakip sa Magna Carta sa 1215 K.P., ang unang lagda sa Ingles nga balaod ug pagpugong sa awtoridad sa Hari. Ang mga magtutukod sa Tinipong Bansa misalig balik sa Magna Carta sa dihang mihimo sa ilang Konstitusyon aron iapil ang paninugdang mga katungod sa pagpanalipod sa tanang lungsoranon. Sa ingon, ang mga korte makaarang sa paghukom sa mga kaso nga gipasukad sa haluag nga mga prinsipyo sa ilang Pahayag sa mga Katungod. Wala mabatoni sa Canada ang maong maayong-pagkabatbat nga mga garantiya.

Canadianong Pahayag sa mga Katungod

Hinuon, ang tinguha sa mga Canadiano alang nianang dokumentoha napamatud-an sa 1949 dihang gisirkular sa mga Saksi ni Jehova ang usa ka petisyon nga nangayo sa usa ka Canadianong Bill of Rights o Pahayag sa mga Katungod. Kapin ug 625,000 ka ngalan ang gipresentar sa Parliamento niadtong tuiga sa mga nakamatikod sa kapeligrohan sa mga kagawasan sa tanang Canadiano tungod sa mga pag-abusar nga gipahamtang sa mga Saksi ni Jehova diha sa Probinsiya sa Quebec. Sila nagtuo nga makaplagan ang solusyon diha sa konstitusyonal nga mga garantiya sa paninugdang mga katungod sa tanan.

Niadtong Agosto 10, 1960, ang Canadianong Pahayag sa mga Katungod gihimong balaod. Kadto wala magbaton sa kalig-on nga gilaoman sa daghang Canadiano. (Tan-awa ang Awake!, Pebrero 8, 1961.) Unya si Propesor Bora Laskin (sa kaulahian Chief Justice sa Korte Suprema sa Canada) nagbatbat sa Pahayag ingong “makapahiubos sa paagi niini, limitado sa kapadapatan niini ug dili epektibo ang unod niini.” Busa, ang mga Canadiano niadto dili lamang kay dili makausob sa ilang Konstitusyon kondili sila tukmang mabalaka usab mahitungod sa paghupot padayon sa ilang sibil nga mga katungod.

Kini dili pag-ingon nga sila walay mga kagawasan. Sa pagkamatuod, latas sa katuigan ang Korte Suprema nakaarang sa paghukom dapig sa kagawasan sa relihiyon, sa panagkatigom, sa pagsulti ug sa prensa, sa mga kaso nga ilabinang naglangkit sa mga kagawasan sa mga Saksi ni Jehova, bisan tuod nag-apektar sa tanang lungsoranon. Pananglitan, sa iladong desisyon sa Saumur v. Quebec, usa sa mga kaso sa mga Saksi ni Jehova, si Mr. Justice Rand miingon: “Ang kagawasan sa pagsulti, relihiyon ug pagkadili-mapasipad-an sa usa ka tawo, maoy orihinal nga mga kagawasan nga dihadiha mao ang gikinahanglang mga hiyas ug mga paagi sa pagpahayag-sa-kaugalingon sa mga tawo ug sa pangunang mga kondisyon sa ilang pagkinabuhi sa komunidad sulod sa legal nga kahikayan.“

Sa pagpaneguro nga walay balaod ang ikapasaka nga mokontra nianang mga katungora, gibati nga kinahanglang “kutaan” kana sa Konstitusyon. Sumala sa gipunting sa kanhi Primer Ministro Pierre Trudeau: “Ingong usa ka probisyon sa konstitusyon kana dili lamang kasagarang balaod kondili . . . usa ka lagda nga pinaagi niana ang paggamag mga balaod pagagamhan. Pinaagi sa paggarantiya sa pila ka katungod nga libre sa pagpanghilabot, kana maglimite sa gahom sa mga gobyerno ug mopatigbabaw sa kasagarang lihok sa gobyerno—bisan sa nahiangay nga mga kalagdaan—nga nagdaot nianang mga katungora.”

Kon Unsay Unod sa Akta sa Konstitusyon

Unsa ba ang unod sa Akta sa Konstitusyon? Ang unang 34 ka seksiyon nag-ulohan: “Canadianong Karta sa mga Katungod ug mga Kagawasan,” nga naglakip sa paninugdang mga kagawasan sama sa “(a) kagawasan sa konsensiya ug relihiyon; (b) kagawasan sa hunahuna, pagtuo, opinyon ug ekspresyon, apil ang kagawasan sa prensa ug sa ubang palaumagian sa komunikasyon; (c) kagawasan sa malinawong panagkatigom; ug (d) kagawasan sa pakig-uban.” Ang nahibilin naghisgot sa kahimtangan sa nitibong mga katawhan, pagbalanse sa rehiyonal nga pagkatuwang ug mga enmiyenda sa konstitusyon.

Nakapabalaka sa pipila mao ang nagapatigbabaw nga mga probisyon nga nagapiot sa mga kagawasan ngadto sa tinong mga kinutbanan o nagatugot sa mga probinsiya sa pagbaton ug mga balaod nga nahigawas sa pagpahiuyon sa Karta. Ang Amerikanhong Bill of Rights walay ingon nga mga limitasyon. Panahon lamay magtug-an sa epekto niining mga probisyona diha sa paninugdang mga katungod ug mga kagawasan.

Layog-Abot nga Sangpotanan

Sa duha ka tuig nga milabay tapos sa proklamasyon sa Akta sa Konstitusyon, 1982, may mga layog-abot nga sangpotanan. Kapin sa usa ka libong desisyon nga kabahin sa Karta ang gipakanaog sa ubos nga mga korte. Kini sila kadaghanan maoy mga kaso bahin sa mga teknikalidad sa balaod kriminal ug pila ka butang maylabot sa paagi. Tungod sa panahong gikinahanglan alang sa mga apelasyon aron moabot sa hatag-as nga mga korte, usa ra ka kaso ang nakaabot sa Korte Suprema, ug kadto wala maglangkit sa usa ka dakong isyu.

Ang mga Canadiano pagadayegon tungod sa ilang tinguha sa pagtukod sa ilang katilingban ibabaw sa mga prinsipyo sa hustisya “nga nagaila sa pagkalabaw sa Diyos.” Gilaomang ilang sundon sa diwa ang mga probisyon sa ilang Konstitusyon. Sumala sa gisulti kanamo sa usa ka Canadianong abogado ug eksperto sa sibil nga mga kagawasan diha sa usa ka interbiyo: “Walay balaod ang mas kusganon kay sa paagi niini sa pagpatuman, ug ang paagi sa pagpatuman mao ang kon unsa lamay itugot sa katawhan.” Busa, ang mga Canadiano kinahanglang magmaigmat karon sa pagpadapat sa Karta sa mga Katungod diha sa bag-ong Canadianhong Konstitusyon.

[Blurb sa panid 27]

“Walay balaod ang mas kusganon kay sa paagi sa pagpatuman niini, ug ang paagi sa pagpatuman mao ang kon unsa lamay itugot sa katawhan”