Ang Makalingaw nga Amo
Sinulat sa koresponsal sa “Pagmata!” sa Sierra Leone
AKO bag-ohan niadto sa West Africa ug niadtong panimalaya nga niana ako gidapit. Nga walay katahap, ako misulod sa sala ug milingkod. Sa kalit may midalagan nga mapungtanon sa agianan. Ug sa walay dugang pasidaan ang usa ka balhiboong linalang—sa dili tinong linihokan—milukso pasulod sa lawak. Pinaagi sa duha ka kusog nga paglukso kadto midapat makausa sa salog ug unya mihagsa nga tibuok ug bug-at sa akong sabakan! Sa paglikos sa iyang gamhanang mga bukton sa akong liog, kadto mipondo—ang simod gipabudlot ug mga matang gitutok nga hait sa akong mga mata. Ako gikuyawan. Apan ang ubang tawo diha sa lawak nangatawag kusog. Sa dramatikanhon, dili-hikalimtang paagi si Chippie, usa ka binuhi nga amo nagpailaila sa iyang kaugalingon.
Nga naglingkod didto nga nagdapatay ang mga ilong uban sa usa sa labing popular ug daghag-kalaki sa tanang hayop, ang ako lang nahunahunaan mao, ‘Unsa kahay sunod niyang buhaton?’ Apan si Chippie mipadayon ngadto sa ubang butang, nga mitugot kanakong marelaks na usab.
Sukad sa una kong pagkahibalag ug amo, akong nasayrang duolag 3,000 ka tuig kanhi si Haring Solomon nag-importar ug “mga aliwas”—tingali lakip ang mga amo—ngadto sa Jerusalem. (1 Hari 10:22) Apan, sa miagi lamang tulo ka siglo nga gisugdan sa pagtuon nga mainampingon ug pagklasipikar ang mga unggoy. Niadtong 1738 usa ka espisimen gidala sa Inglaterra gikan sa Aprika. Kadto gitawag pinaagi sa usa ka taga-Angola nga ngalan, ang chimpanzee, o ‘tiawtiaw nga tawo.’ Ang ngalan milahutay.
Pagdaot sa mga Linalang sa Lasang
Bisan pag ang pila ka amo gipasanay diha sa pagkadinakpan, ang kinabag-an nadala gihapon gikan sa lasang. Sulod sa miaging mga dekada, ang ekuwatoryal Aprika mao ang tinubdan sa kaliboan kanila. Sanglit ang langyaw nga mga baligyaan buot ug batang mga amo, ang mga paagi sa pagdakop naglangkit sa pagpusil o paghilo sa nagpasuso nga mga inahan ug pag-ilog sa mga bata gikan sa ilang mga bukton. Daghan ang nangamatay sanglit dili lamang ang mga inahan kondili ang mga laki usab ug bisan mga bata usahay hipusilang aksidente. Ang dugang pa mangamatay samtang ginadala sa sakyanan. Sa pagkamatuod, sumala kang Dr. Geza Teleki, primatologist ug espesyal nga magtatambag bahin sa konserbasyon sa Sierra Leone, sa matag amo nga makaabot nga buhi sa laing nasod duolag pulo ang mamatay.
Apan dako ang panginahanglan, ug dagko ang ganansiya. Ang mga negosyanteng taga-West Africa nagabayad sa lokal nga mga tigsuplay nga barato sama sa $30 (U.S.) alang sa batang amo, samtang ang prisyo sa Tinipong Bansa o Hapon mosulbong ngadto sa $10,000 o kapin pa!
Sa pag-ila sa bili sa pagpreserbar sa nabilin, apan nameligro nga mga linalang sa lasang, ang mga gobyerno nagpahamtang ug mga restriksiyon ug mga pagdili sa ilegal nga pangayam ug negosyo. Bisan pa niini, hinunoa, ang amo nahitala nga apil sa nagatubo nga panon sa nameligrong mga espisye sa hayop.
Mga Amo Diha sa Kalibotan sa Tawo
Ang mga amo dakog bili diha sa siyentipikanhong mga natad. Usa ka amo nga ginganlag Ham nag-una sa tawo ngadto sa kawanangan. Ang mga amo nakatabang usab sa pagpanguna sa dalan alang sa mga astronot tungod kay gigamit diha sa mga eksperimento nga gidesinyo sa pag-imbestigar sa mga epekto sa pagkagaan, dili-bug-os nga mga vacuum ug hinobrang kainit ug katugnaw diha sa hunahuna ug lawas.
Ang amo tingali mao ang labing ilado, hinunoa, tungod sa kusog ug disposisyon niini. Ang batang mga amo nga dinakpan mahugoyon, masanongon ug may pagkautokan. Sila dili maulawon nga gusto kaayong modula atubangan sa tumatan-aw nga ang pipila nangahimong “superstars” diha sa natad sa kalingawan. Usa ka amo nga ginganlag si Cheetah naglipay sa minilyon samtang siya mitabyogtabyog latas sa kalasangan uban sa iyang tawong-higala si Tarzan. Ang mga kalaki sa amo nagapadayon sa paglingaw sa mga panon diha sa mga sirkos ug nagapanaw nga mga pasundayag. Ug, ay, pagkatagsaon ang mga ginawian nga ilang ginapakita panahon sa mga parti sa zoo!
Ang mga amo nabansay usab sa pagtrabaho diha sa mga bar, nga magbubog mga ilimnon ug magdala niana ngadto sa mga pumapalit. Sila makakaon ug makainom diha sa mga lamesa, makasul-ob sa mga sinina, makasilhig sa mga salog, ug makahugas sa mga plato. Ang bahol pagkabuhat nga mga hulagway nga gidibuho sa amo nga “mga pintor” gipamaligya pa gani. Sila nagasakay ug mga bisikleta ug mga motorsiklo.
Apan, ang usa dili angay mohinapos nga ang amo maoy halos tawo. Sama sa daghang ubang hayop ang amo mosanong ngadto sa palibot niini. Kini makapaniid nga ang pila ka lihok mopatunghag tinong mga resulta. Pinaagi sa pagsubli kini katudloan nga pinaagi sa paghimo sa tinong mga lihok, ang tinong mga resulta regular nga makab-ot. Sa ingon kini makatuon sa pagbuhat sa balikbalik nga mga lihok. Apan kini dili makapangatarongan sama sa tawo. Kini dili makaila sa mga prinsipyo sa paglihok ug unya ipadapat kana diha sa ubang natad sa buluhaton. Ug labing tino kini dili makapadapat sa moral nga mga prinsipyo.
Ang katingad-anang mga buhat nga mahimo maoy pinaagi sa mga bata pa—kasagaran niadtong wala pay pulo ka tuig sa edad. Apan inig-abot nila sa kahamtong, ang dinakpan nga mga amo mahimo tingaling pintas, maulawon—ug makuyaw. Unsay buhaton kanila sa nahibiling 30 o labaw pang katuigan sa ilang kinabuhi? Ang mga zoo limitadog lugar. Ang pagpasig-uli kanila sa lasang napuno sa mga suliran. Busa usahay ang mga eksperto nagahatag sa makapasubong tambag: “Patya kana sila.”
Tawo Diha sa Kalibotan sa mga Amo
Ang mabug-osong mga pagtuon sa kon unsay sanong sa mga amo diha sa kalibotan sa tawo daghag gipadayag mahitungod sa ilang disposisyon ug pagkadaghag abilidad. Bisan pa niana, ang amo wala gayod sa lugar diha sa kalibotan sa tawo sama ra sa tawo diha sa kalibotan sa amo. Ang mga tigdukiduki sa ingon nakaamgo nga aron hisabtan sa bug-os ang amo, ang mga pagtuon kinahanglang buhaton diha sa lasang.
Malagmit ang unang pagsulay sa pagbuhat niini maoy sa hinapos sa ika-19ng siglo. Ang zoologo nga si R. L. Garner misulod sa natad nga nasangkapan sa dako kaayong halwa. Hinuon ang halwa dili alang sa mga aliwas nga iyang gilaomang pagatun-an; kadto maoy alang kaniya! Siya, nga nakandadohan ug luwas sa sulod, naniid sa mga hayop samtang sila nanglabay. Bisag limitado ang iyang mga kaplag, bisan pa niana kadto dakong paningkamot sa pagtuon sa mga aliwas diha sa ilang lumad nga pinuy-anan.
Bisan tuod ang laing daklit nga pagtuon gihimo sa 1930, sa katuigang l960 na lamang nga ang dugang pagtuon sa nataran ang gihimo. Si Dr. Jane Goodall, usa ka tigdukiduking nagbuhat sa Western Tanzania, wala molingkod sulod sa usa ka halwa. Ang iyang ideya mao ang pagduol ug pagpaniid sa mga amo sa duol, nga dawaton nila. Hinuon, kadto dili masayon. Sa sinugdan sila mangalagiw dihang makakita kaniya, apan gibaslan ang pailob ug paglahutay, ug sulod sa usa ka tuig, siya naglingkod na sa ilang taliwala.
Sulod sa sunod duha ka dekada, nakat-onan ni Dr. Goodall ang dako bahin sa kagawian sa amo ingon man ang ilang sosyal ug pamilyahanong gambalay. Ang mga amo duna say makapatingalang mga paagi sa pagsanong sa usag usa. Tapos magkabulag sa taastaas nga panahon, sila tingali motimbaya pinaagi sa pagkupot sa mga kamot ug paghalok. Sila nagaareglar usab sa usag usa, nga magkuha sa mga tunoktunok ug pulgas. Apan, baya, ang pagsanong sa amo dili kanunay sa kaayohan sa uban! May panahong sila nagapatay ug nagakaon sa usag usa.
Si Dr. Goodall karong bag-o giinterbiyo sa WWF News (World Wildlife Fund) ug siya miingong ang pagtuon sa mga amo ‘nakatabang kaniya sa pag-amgo, tingali labaw kay sa bisan unsa pang butang, kon unsa nato ka lahi gikan kanila.’ Sa gihangyo nga mag-ispisipiko, siya miingon: “Ang mga tawo adunay labaw nga simpatiya. Sa amo anaay simpatiya tali sa inahan ug anak apan tagsa nimong hikit-an kana sa uban. Ang simpatiya maoy tawhanon gayod kaayong kinaiya.” Tapos sa pagpuyo uban sa mga amo sulod sa 22 ka tuig, siya ug ang iyang mga kauban nakakat-on gihapon ug bag-ong mga butang bahin kanila.
Walay pagduhaduha niini, bisan diin nimo sila hikaplagi, bisan diha sa kalibotan sa tawo o diha sa ilang kaugalingong kalibotan, ang mga amo talagsaon gayong mga hayop—usa ka kamatuorang dili ka kinahanglang pahinumdoman kon ugaling may usa nga mohagsa diha sa imong sabakan!
[Blurb sa panid 26]
Ang amo makatuon sa pagbuhat sa daghang balikbalik nga lihok, apan kini dili makapangatarongan sama sa tawo
[Blurb sa panid 26]
Ang pagtuon sa mga amo ‘nakatabang kanako sa pag-amgo, tingali labaw kay sa bisan unsa pang butang, unsa nato ka lahi gikan kanila.’—Dr. J. Goodall