Ang Kasaysayan sa Relihiyosong Pagbahinbahin sa Britanya
Sinulat sa korespondal sa “Pagmata!” sa Britanya
Sa daghang katuigan ang relihiyosong mga lawas sa Britanya naghinisgotayg panaghiusa. Wala siya magsugyot nga ang usa kanila paphaon apan nga kinahanglang adunay “panaghiusa, nga walay pagsuhop.” Ang tagsatagsa moila sa lainlaing mga paagi sa pagsimba ug serbisyo. Di pa dugay dihay gihimong duha niining ekunemical nga mga paningkamot: ang usa maoy taliwala sa Iglesya sa Inglaterra ug sa Romano Katolikong Iglesya; ug ang lain kanang sa Iglesya sa Inglaterra ug sa Free, kun Nonconformist, nga mga iglesya. Ang mosunod nga duha ka artikulo makatabang sa pagbanabana kon unsay mga posibilidad alang sa relihiyosong panaghiusa sa Britanya.
ANG relihiyosong pagbahinbahin sa Britanya nagsugod sukad pa sa unang mga kapanahonan. Wala mahibaloi kon sa unsang paagi, sa ikaduhang siglo, miabot sa Britanya ang Kristiyanidad. Sa ulahi, duha ka lahi nga mga iglesya ang natukod—ang Celtic, nga independente, ug ang Romano, nga ilalom sa pagmando sa papa.
Sulod sa daghang kasiglohan wala kaayoy seryosong mga panagbangi, tungod kay ang duha ka lahi nga mga iglesya nahimutang sa nagkalainlaing bahin sa nasod. Apan, sa ikapitong siglo nagkabangga sila tungod sa ilang misyonaryong mga kalihokan. Giawayan nila ang seremonyal nga mga detalye, ang petsa sa Pasko sa Pagkabanhaw, ug ang susama niini, imbes ang doktrina.
Sa 663 K.P. gidapit sa Hari sa Northumbria ang duha ka pundok sa Konselyo sa Whitby, nga siya ang tsirman. Bisan ug sakop siya sa tinuohang Celtic, midapig siya sa Roma, ug miuyon ang Konselyo. Ingong resulta, ang impluwensiya sa Celtic sa relihiyon nahanaw sa ulahi diha sa kadakoang Britanya. Nagmadaogon ang Roma. Hapit 900 ka tuig nagpabilin siyang dakong iglesya, nga padayong nagpalig-on sa iyang relihiyosong pagmando maingon man usab sa iyang politikal nga impluwensiya. Ang iyang nagkadakong kahambogan nakapatunghag dulot nga kasuko sa mga magmamando ug pagkawalay katagbawan tali sa katawhan.
Ang Pagbulag Gikan sa Roma
Ang Iglesya/Kagamhanan nga panag-away miabot sa kinatayoktokan sa ika-16 nga siglo sa panahon sa pagmando ni Henry VIII. Si Catherine sa Aragon wala makahatag kaniya ug buhing anak nga lalaki nga mahimong manununod, busa naningkamot gayod siya sa pagbulag kang Catherine ug naminyo kang Anne Boleyn. Midumili ang papa sa pagputol sa kaminyoon pinaagi sa espesyal nga kabalaoran, bisag komun nga praktis kini niadtong panahona. Hayan ning bahina ang politikal nga kalangkitan ang nakaingon sa pagdumili sa papa. Dayon misugo si Henry sa Parliamento sa pagpagulag mga serye sa mga balaod nga maoy nakaputol sa tanang kalangkitan sa Roma ug naghimo sa iyang kaugalingon nga supremong pangulo sa iglesya sa Inglaterra. Busa, sa 1534, nahimong independente ang iglesya sa Inglaterra.
Sa namatay si Henry ang iyang nuybe anyos nga anak, si Edward, nahimong hari. Dihay gitudlong konseho sa mga halili nga maoy momando hangtod nga moabot siya sa hustong edad. Kadto maoy lawas sa kausaban, nga determinado sa pagwala sa idolatriya ug patuotuo sa relihiyosong pagsimba. Apan namatay si Edward sa milabay ang unom ka tuig, nga gipulihan ni Mary, anak ni Henry sa iyang unang asawa. Sanglit debotadong Katoliko, naningkamot si Mary sa pagbalik sa Iglesya sa Inglaterra sa sabakan sa Roma. Sa 1554 gikuha ang kabalaoran batok sa Roma. Ang bug-os nga panag-abin sa Roma napasig-uli sa milabay ang usa ka tuig. Dayon misunod ang mapintas nga paglutos sa dili mahinulsolong mga Protestante, ug duolan sa 300 kanila ang gisunog diha sa estaka.
Apan, si Mary, nakamando lamag lima ka tuig. Ang iyang igsoon sa amahang si Elizabeth ang mipuli kaniya sa trono, ug determinado si Elizabeth sa pagsunod sa lakang ni Henry VIII, nga iyang amahan. Sulod sa usa ka tuig, ang duha ka Akta sa Parliamento maoy nakabalik sa pamalaod nga giwala sa panahon sa pagmando ni Mary. Mibalos ang papa pinaagi sa pag-ekskomunikar kang Elizabeth. Dayon misulay siya sa pagsulong sa Britanya, nga gipaluyohan sa Spanish Armada, apan dako ang kapildihan niini. Kining tanan, miresulta ug mapintas nga paglutos sa mga magsusupak, nga maoy pagtawag niadto sa mga Katolikong midumili sa pagtambong sa mga serbisyong Anglicano. Duolan sa 250 kanila ang gipatay.
Pagbahinbahin sa Sulod
Nakagawas na usab ang Iglesya sa Inglaterra gikan sa Roma apan dili sa kasamok. Mitungha ang pagbahinbahin sa sulod. Sa usa ka bahin, ang mga Anglicano, o High Churchmen, gustong magpabilin sa mga rituwal nga Romano, nga wala mabungkag bisan sa pagbulag gikan sa Roma. Sa pikas bahin, ang mga Puritano, o Low Churchmen, naglantaw niining mga rituwala nga mga patuotuo, dili-kasulatanhon, ug idolatroso. Tali sa mga Puritano dihay lig-on kaayong misupak nga gumikan niini ilang gibiyaan ang ilang mga balay ug milawig ngadto sa “Bag-ong Kalibotan.” Ang una kanila misakay sa Mayflower sa Septiyembre 16, 1620.
Sa 1642 miulbo ang tulo ka tuig nga giyera sibil. Si Charles I, nga nagpatuo nga nagmando pinaagi sa langitnong katungod, mibungkag sa Parliamento ug nag-inusarang nagmando. Ang misuportar kaniya mao ang mga Anglicano. Sa laing bahin, mao ang Parliamento ug ang mga Puritano, nga malamposong gipangunahan ni Oliver Cromwell. Sa 1649 ilang gipunggotan sa ulo sa Charles, ug ang nasod nahimong commonwealth nga gipangulohan sa usa ka tigpanalipod. Sulod sa napulo ka tuig, gitukod pag-usab sa Parliamento ang Iglesya sa Inglaterra ug gipulihan ang Anglicanong paagi sa pagsimba sa mapioton Calvinistiko Presbyterianong paagi. Ang mga simbahan ug mga monasteryo nga nagbarog tapos sa gubat gisira o giguba.
Gidili ni Cromwell ang Anglicano ug Romanong mga rituwal apan mihatag kagawasan sa pagsimba. Busa mitungha ang daghang sekta, nga ang kadaghanan nangatay-og ug nangahanaw. Apan ang pipila, midako nga nangahimong modernong adlawng relihiyosong mga lawas, lakip kanila mao ang Baptists, ang Quakers, ug ang Kongregasyonalista. Dayon, sa 1738, gitukod ni John Wesley ang Methodismo.
Wala na maikag ang mga tawo sa Puritano ug ang ilang presbyterianismo, nga gilaayan sa ilang mapiotong porma sa pagsimba. Busa sa 1660, tapos gilayon sa kamatayon ni Cromwell, gidapit si Charles II sa pagpauli gikan sa pagkadiyestero sa paglingkod sa trono. Siya ug ang mga Anglicano mabinantayong milihok apan sa positibo ug sa duha ka tuig nakakabig sa Parliamento sa pagtukod pag-usab sa Iglesya sa Inglaterra. Sa kataposan, sa 1829, ang bug-os sibil nga katungod gipasig-uli ngadto sa Romano Katoliko.
Busa, halos tulo ka siglo gikan sa 1534 ngadto sa 1829 maoy magubot nga panahon sa relihiyosong panag-away ug pagbahinbahin sa Britanya. Kadto maoy panahon sa kabungkagan, sanglit nagkalainlaing relihiyosong lawas ang mitungha. Ang misunod nga duha ka siglo hangtod karon maoy malinawng panahon samtang nag-iyahay ang matag iglesya. Apan, duyog sa ika-20ng siglo mitungha ang seryosong panagsultihanay sa paghiusa pag-usab. Unsay nahitabo?
[Mga Letrato sa panid 15]
mga Protestante
Henry VIII 1509-1547*
Elizabeth I 1558-1603
Oliver Cromwell 1653-1658
mga Katoliko
Mary I 1553-1558
Charles I 1625-1649
Charles II 1660-1685
[Mga footnote]
*Petsa sa Pagmando