Mga Aksidente Ilang Hinungdan ug Santa

Pangutana:

Unsang epidemyaha ang nagapahinabog labihang pag-antos ug dili-maihap nga mga pagkabaldado, ang usa ka dakong hinungdan sa kamatayon sa tanang panuigon, naglangkit sa dako kaayong galastohan sa katilingban, hikaplagan diha sa tanang nasod, apan tagsaon rang hisgotan diha sa mga kurikulum sa medikal nga tunghaan o mga proyekto sa panukiduki?

Tubag: Mga Aksidente*

ANG pangutana sa ibabaw nagapunting sa modernong-adlawng hampak​—ang mga aksidente. Ingong kasagaran lamang, sa industriyalisadong kanasoran, ang mga aksidente maoy numero unong hinungdan sa pagkamatay sa mga babayeng ubos sa 34 anyos ug sa mga lalaking ubos sa 44. Apan pinaagi sa pagkamahunahunaon sa pagkaluwas, makaila ka sa kadaghanang hinungdan sa mga aksidente ug niana sa mga riyesgo ngadto sa kinabuhi ug mga parte sa lawas. Sa unsang paagi kini mahimo? Tan-awon nato ang tulo ka natad nga niana kita mahimong labawng mahunahunaon sa pagkaluwas.

Mga Pagkahulog

Sa atong panahon sa kahibulongan ug katingad-anan, ang yano ug kasagaran mao gihapon ang pangunang mga hinungdan sa kadaot ug kamatayon. Sa daghang kanasoran, ang mga pagkahulog mao ang numero unong pumapatay sa balay. Pananglitan, sa Tinipong Bansa, sunod sa mga aksidente sa kotse, ang mga pagkahulog ang pangunang hinungdan sa pagkaguba sa nawong ug mosangpot sa duolag 14 milyong kadaot ug 15,000 ka kamatayon sa usa ka tuig. Ug sa New Zealand, ang mga pagkahulog nagapahinabog kadaot sa 28,000 ka tawo (duol sa 1 porsiento sa populasyon) sa kada tuig ug ang bayranan sa mga kompaniya sa seguro moabot sa 12 milyong dolyar.

Kinsa ang labing apektado sa kadaot o kamatayon tungod sa mga pagkahulog? Ang bata ug tigulang. Ang peligrosong mga dapit diin mahitabo ang kadaghanang pagkahulog o pagkatumba mao: mga hagdan, yelo, mga alpombra, ug mga banyera. Ang kinabag-an sa mga pagkahulog wala magagikan sa habog nga dapit, sama sa usahay ibalita, kondili ngadto ra sa salog o yuta ilalom sa imong mga tiil. Ang maayong pag-atiman sa balay mao ang yawi sa pagsanta niining matanga sa aksidente. Pinaagi sa paghupot sa balay nga limpiyo ug hapsay, mahanaw ang pangunang hinungdan sa mga aksidente.

Sunog

Kita nagapuyo, nagatrabaho, ug usahay nagatigom alang sa mga miting diha sa mausbawon masilab ug makahilo nga kalibotan. Bisan pa sa presensiya sa asiro, tisa, ug kongkreto, gilibotan kita sa mohungaw nga mga likido, mga sugnod nga gas, ug plastik nga mga adorno sa kuwarto nga, kon maduslitan, makapagawas sa makapatay nga mga gas.

Sa balay, ang kinabag-an sa mga sunog ipahinabo sa tulo ka butang​—mga lalaki, mga babaye, ug mga bata. Ang usa ka sunog sa balay mosugod matag 45 segundos sa Tinipong Bansa. Sa Hapon ang usa ka sunog mahitabo matag pito ka minutos, ug ang usa ka balay maabo matag siyam ka minutos. Bisan pa niana, kadaghanan nianang mga sunoga masanta unta.

Mga ginikanan, biyaan ba ninyo ang inyong mga anak sa balay nga walay nagabantay nga hamtong? Tulin pa kay sa paglitik nimo sa imong mga tudlo, ang usa ka aksidente mahimong mahitabo nga maglangkit sa imong anak. Ang paglutog pagkaon diha sa wala-bantaying kusinilya ang tinubdan sa daghang pagkasilab. Ang mga paso mao ang ikaduhang pangunang hinungdan sa mga kamatayon sa sunog sa mga bata. Usab, ang nagsulbong nga prisyo sa gas nga sugnod nga nagsugod napulo ka tuig nga miagi nagpailaila sa mga sug-angan nga sinugnorag kahoy ngadto sa usa ka kaliwatang wala masinati sa ilang linaing mga kinaiya ug mga panginahanglan sa mentenasyon. Ang resulta​—kamatayon ug kadaot tungod sa sunog alang sa ginatos.

Ang labing grabeng hinungdan sa mga sunog sa balay mao ang pagtabako. Ang paghikatulog nga nagkupot sa dinagkotang sigarilyo mosangpot sa libolibong kamatayon tungod sa sunog kada tuig. Dili lamang ang nagtabako ang biktima kondili ang pamilya ug mga silingan magaantos usab. Dihang maduktan sa abano o sigarilyo ang muwebles, daling mokaylap ang kalayo sa nabiling bahin sa balay ug molukso ngadto sa nait nga mga tinukod.

Pananglitan nga niining gutloa ang balay o tinukod nga nahimutang nimo kalit modilaab. Makakaplag ka kaha sa gawasanan panahon sa sunog? Ang mga sunog dili mobudyong sa ilang pag-abot. Pangandam sa wala dahoma. Inigsulod sa usa ka tinukod o kuwarto, pangitaa ang mga gawasanan panahon sa sunog; sa hunahuna planoha ang imong agianan sa pag-eskapo. Sa balay, ingong pamilya, planoha ug regular bansaya ang labing menos duha ka agianan sa pag-eskapo ug magbatog gitino daang tagboanan sa gawas sa balay. Kini mosanta sa pagkatarantar ug mopugong kanimo sa paghimog makapatay nga sayop.

“Kon ikaw mismo o ang imong sinina masilab, hinumdomi ang tulo ka pulong—HUNONG. LOBOG. LIGID.” Kana ang tambag ni Chuck Fierson, bombero ug instruktor, sumala sa gitaho sa The Express sa Easton, Pennsylvania, U.S.A. Ang imong tumong mao ang pagpatay sa kalayo.

○ HUNONG: Ayaw pagdalagan. Ang pagdalagan mopadaghan sa oksiheno nga mopaypay sa kalayo. Kon daghan ang oksiheno, mas mokusog ang kalayo.

○ LOBOG: Lobog dayon sa yuta. Higda. Ayaw pagpabiling nagatindog.

○ LIGID: Pagligidligid nga ang imong mga siko gidip-ig sa imong mga kilid. Taboni sa imong mga kamot ang imong nawong. Kini moabag sa pagpatay sa kalayo, mopugong sa pagkadaot sa nawong, ug mopugong nga sunogon sa init nga gas ang imong mga baga.

Biyahe

Dili pagpalabi ang pagbatbat sa mga kamatayon ug pagpamiang nga mahitabo samtang nagabiyahe ingong modernong hampak. Walay bakuna batok sa mga pagkamatay sa karsada. Ang usa ka aksidente sa sakyanan mahimong kalit mahitabo, apan ang mga epekto niana makalungtad sa tibuok kinabuhi, nga mag-apektar sa mga kinabuhi sa daghan.

Kada tuig, sa tibuok kalibotan, 225,000 ka tawo ang mamatay sa dalan, ug ang dimaihap nga milyonmilyon ang maangol, nga magbilin sa tinagpulo ka libong bakol o putol. Ang emosyonal ug pinansiyal nga bili niining mga aksidenteha dili maihap. Sa usa ra ka nasod, ang Nigeria, “ang mga estadistika sa gobyerno nagapadayag nga ang mga namatay sa aksidente sa kotse miuswag gikan sa 29,000 sa 1979 ngadto sa 32,000 sa 1980 ug 34,000 sa 1981,” matud sa magasing World Health.

Ang mga bata pa kaayo ug tin-edyer ang daling maaksidente sa kotse apan tungod kana sa lahing mga hinungdan. Ang mga tin-edyer ug bag-ong mga hamtong kadaghanan mabiktima sa kaugalingon nilang binuang. Ang mga bata pa kaayo halos kanunay maoy mga biktima sa pagpasagad sa laing tawo. Pananglitan, sa Tinipong Bansa “ang mga aksidente sa kotse nagapatay ug nagaangol sa mas daghang kabataan, 0-4 ka tuig sa edad, kay sa pinakadaotang tuig sa epidemya sa polio,” mitaho ang Human Factors Society Safety Technical Group Newsletter. Ug ang World Health mipahayag niini bahin sa mga batan-on sa Nigeria: “Ang mga batan-on sa hayskul ug kolehiyo lagmit mamatay sa dalan kay sa mananakod nga mga sakit.”

Ang usa ka yano apan kanunay wala-panumbalinga nga tambal sa mga kadaot sa karsada mao ang regular nga paggamit sa bakos sa lingkoranan. Ang Departamento sa Transportasyon sa London nakadiskobre nga unom ka bulan tapos maepektibo ang ilang balaod sa bakos sa lingkoran, ang gidaghanon sa nangamatay ug nagdaot sa ospital mikunhod ug lima ka bahin. Alang sa mga batang ubos sa upat ka tuig sa edad, ang tukmang paggamit sa mopugong nga mga lingkoran sa kotse sa literal manluluwas ug kinabuhi. Ang mga lingkoran sa kotse alang sa mga bata nahiapil sa labing epektibong nagaluwas-kinabuhing mga lakang, sumala sa usa ka pagtuon nga gipatik sa The Journal of the American Medical Association.

Matikdi kining makapakurog nga kamatuoran: Kon ang usa ka kotseng nagabiyaheg 30 milya sa usa ka oras (48 km/oras) malangkit sa usa ka bangga, ang diyes-libras (4.5-kilo) nga bata sa sulod mahibunal sa salamin sa atubangan uban ang gikusgong sama sa bation sa usa ka batang mahibunal sa yuta sa pagkahulog gikan sa tres-andanang balay. Busa, itaod ang bakos! Himoa kining imong batasan ug sa imong pamilya usab!

Ang pagkaignorante, kadanghag, kahakog, ug kawalay-pailob mao ang pangunang mga hinungdan sa kadaghanang aksidente sa trapiko. Kon magmaneho, namatikdan ba nimo kanang mga hiyasa diha sa imong kaugalingon? Nakamatikod ba ang uban? Pananglitan, unsay imong sanong kon ang laing drayber kalit moagi sa imong dalan? Pugngi nga dili mopaibabaw ang peligrosong mga pagbati pinaagi sa pag-ugmad sa maayong tinamdan, usa ka tinamdang walay kayugot, kahiubos, ug kasuko. Sa mubo, batoni ang pagpugong sa emosyon. Sunda kining maalamong tambag: “Kon ikaw maalamon, imong pugngan ang imong kasuko. Kon ikaw buhatan ug daotan, ang dili pagpanumbaling niana maoy usa ka maayong batasan.”​—Proverbio 19:​11, Today’s English Version.

Ang laing paagi nga makapauswag ka sa pagkaluwas diha sa dalan mao ang pagkakat-on ug dugang bahin sa trapiko, klima, ug imong kotse. Labing hinungdanon, sayra ang imong mga katakos ingon man ang imong mga limitasyon. Ang resulta: maayong panghukom, nga produkto sa matarong nga tinamdan ug tukmang kahibalo.

Unsa pay mohimo sa usa ka maayong drayber? Nakaplagan sa mga tigdukiduki nga nagbaton niini ang tanang luwas nga mga drayber: “Sila nagamaneho uban ang bug-os nga konsentrasyon ug sila daw may katakos sa pagpahimutang nga hingpit sa ilang sakyanan diha sa trapiko ug nagadahom na, kanunayng nagadahom kon unsay mahitabo sa unahan.” Dugang pa, “sila matinahoron sa mga pedestriano ug sa ubang drayber.” Dili mo ba pagadahomong kini makita sa usa ka matuod nga Kristohanon, sanglit siya nagtuo sa bulawanong lagda nga ‘buhata sa uban ang buot nimong pagabuhaton nila kanimo’?​—Mateo 7:12.

Busa, batoni ang maayong mga pamatasan ug pagmaneho nga mapanagan-on, nga daw ang imong kinabuhi ug ang iya sa uban nagadepende niana.

Ang pagbiyahe ginahimo usab sakay sa publikong mga transportasyon. Aniay pila ka luwas nga sugyot kon magasakay sa bus o trolley:​

○ Magmaigmat sa danglog nga mga hagdan o dalan inigsulod o iniggawas sa sakyanan. Pagbantay sa trapiko.

○ Andama ang plete. Ang pagpangitag sensilyo dihang nagasakay makapahinabo sa pagkawala sa panimbang.

○ Libreha ang usa ka kamot aron makapangupot sa barandilya. Pangandam sa imong kaugalingon inigpahinay o inigliko sa sakyanan.

○ Ayaw ug tabok nga kalit sa dalan gikan sa luyo o atubang sa sakyanan.

○ Sa magabii, pagsul-ob ug sininang dili dagtom ug kolor o pagdalag plaslayt kon molakaw.

Kon kaha anaa sa balay, sa trabaho, o nagbakasyon, ang atong mga kinabuhi nameligro kada adlaw. Dili posible ang pagwagtang sa tanang kapeligrohan, apan makawagtang kita sa kadaghanan sa mga hinungdan niana kon mahunahunaon kita bahin sa pagkaluwas. Nagpahayag ang siruhano heneral sa T.B.: “Tingali abot sa katunga sa mangamatay sa T.B. . . . maoy tungod sa dili maayong kagawian o paagi sa kinabuhi.” Sa laing mga pulong, aron magkinabuhi sa luwas nga paagi kinahanglang dili lamang maedukar. Kinahanglang ugmaron nato ug huptan ang responsable, igmat, ug mahunahunaong paagi sa kinabuhi. Ang pagkaluwas nahimo bang paagi sa kinabuhi alang kanimo?

[Mga footnote]

*Gikutlo gikan sa World Health, ang opisyal nga magasin sa World Health Organization.

[Kahon sa panid 5]

Talaan Bahin sa Pagkaluwas—Mga Pagkahulog

• Dan-ag ba ang suga sa tanang hagdan?

• Lig-on ba ang mga kuptanan sa kamot sa tanang hagdan?

• Ang tanan bang gagmayng alpombra gitapot o may hanig ba nga dili modailos, apil kadtong anaa sa hagdan?

• Ang tanan bang hagdan sa gawas sa balay ug sa mga agianan maayog kahimtang?

• Ang mga lawak-higdaan ba may mga suga nga maabot gikan sa higdaan, o sila duna bay mga pulawanan?

• Ang mga muwebles ba giareglar nga dili makababag?

• Ang banyo duna bay hawiranan nga duol sa banyera o shower ug mga dili-modailos nga hanig sulod sa banyera?

• Ang mga taoran sa kortina, butanganan sa tuwalya, ug mga sudlanan sa sabon lig-on bang pagkataod sa mga bungbong sa banyo?

• Ang miaslay nga tubig (o grasa) gitrapohan ba dayon gikan sa mga salog sa banyo ug kusina?

• Sirado ba ang mga pultahan sa kabinet ug mga hunos kon wala gamita?

• Ginapunit ug ginahiposan ba sa mga bata ang mga dulaan tapos sa pagdula?

• Ginagamit ba ang lig-ong hagdan o bangkito sa pagkab-ot sa habog nga mga lugar?

[Kahon sa panid 6, 7]

Talaan Bahin sa Pagkaluwas—Mga Sunog

• Ang mga detektor ba sa aso o kainit tukmang pagkabutang (labing menos usa sa matag andana) ug pagkamentenar?

• Ang tanan ba sa pamilya, ilabina ang kabataan, ang tigulang, ug ang baldado, dunay dili-masunog nga pangkatulog?

• Ang mga posporo ug madilaab nga mga likido dili ba maabot sa kabataan?

• Ang mga kaptanan ba sa kaldero gipalayo sa mga ngilit sa kusinilya apan wala ipaibabaw sa siga?

• Duna bay igong pangpatay sa kalayo sa kusina?

• Ang mga pultahan sa lawak-higdaan sirado ba kon matulog ka aron dili makasulod dayon ang kalayo ug aso?

• Ang tanan bang dekoryenteng gamit wala ikonektar kon wala gamita, ug kon gigamit, may igo bang lugar sa hangin alirong niana aron masanta ang pagkasilab sa materyales sa duol?

• Ang tanan bang masilab nga trapo gibutang sa selyadong mga latang metal?

• Ang mga alambre sa koryente gipalayo ba sa ilalom sa mga alpombra o ibabaw sa mga radyetor? Ang gusbat bang mga alambre giayo o gipulihan?

• Ang tanan bang muwebles, ingon man mga kortina, labing menos tulo ka tiil (1m) gikan sa dapog o sug-angan?

• Ang hanig ba sa plantsahan maoy sa dili-masilab nga materyal?

• Ang masilab ba nga materyales gipalayo sa mga bombilya sa pulangki o kloset?

• Ang silong o pulangki wala ba gamitang pondohanan sa daang mga peryodiko ug masilab nga mga pitsipitsi?

• Ang mga panghaw ug lutsanan sa gas gihinloan ug gisusi ba sa labing menos kas-a sa usa ka tuig?

Giya sa Biyahedor sa Paglabang sa Sunog sa Hotel

• Puyo sa mga hotel nga may mga detektor sa aso, mga alarma, mga pangbubo sa tubig.

• Inigpatala sa hotel, pangutana bahin sa paagi sa pag-ebakwet, mga signal sa alarma.

• Planoha ang pag-eskapo. Ipha ang mga pultahan tali sa imong kuwarto ug sa kinadul-ang gawasanan. Susiha ang hagdan pagawas, ug tan-awa kon mabuksan ba ang pultahan sa atop.

• Sayra ang kaugalingon nimong kuwarto. Ayaw babagi ang agianan paingon sa pultahan, ug ibutang ang yawi sa daplin sa higdaan. (Kinahanglanon nimo ang yawi kon mapugos ka sa pagsibog sa kuwarto.)

• Pun-ag tubig ang sudlanag yelo.

• Kon makamata sa gabii, panusisusi. Kon makabaho kag aso, kamang. (Ang mga makahilong gas walay baho ug mopuno sa mga dapit gikan sa kisame paubos.)

• Hikapa ang ganghaan. Kon init, ayaw ablihi. Kon mainit-init, ablihing hinay.

Kon maagian ang agianan tali sa mga kuwarto, kamang ubay sa bungbong sa samang kiliran sa gawasanan.

Kon dili hapsay ang hagdan, gawas ngadto sa atop. Tukdi ang ganghaan sa atop aron magpabiling bukas.

Kon dili posible ang pag-eskapo, balik sa kuwarto, sirhi ang pultahan, tawga ang reception desk o departamento sa sunog.

Sulayi ang pagpaigmat sa mga tagagawas, pangamay o singgit.

• Ayaw gamita ang elebetor.

• Sa kuwarto, pun-ag tubig ang banyera, suksokig basang mga tuwalya o habol ang mga giwang sa pultahan, gamita ang basag diyutay nga tuwalya ingong sampong sa baba ug ilong.

• Kon walay aso sulod sa kuwarto, hupting sirado ang mga bentana. Kon tua sa gawas ang sunog, tangtanga ang mga kortina ug ipalayo ang mga butang masunog gikan sa mga bentana.

• Kon mas taas kay sa ikatulong andana, ayaw paglukso. Magmalinawon sa hunahuna, santaa ang kalayo sa pagsulod sa kuwarto, paghulat nga may moluwas kanimo.

[Mga Letrato sa panid 8]

Ang luwas nga mga lingkoran sa bata sa kotse nahiapil sa labing epektibong nagaluwas-kinabuhing mga lakang

Inigsakay sa bus, iandam ang imong plete ug libreha ang usa ka kamot aron makapangupot sa barandilya