Kadtong Katingalahang mga Balyenang Nagaawit!
Kinsay makahimog mga pukot nga gikan sa mga bula, ug makawitik sa 40 ka toniladang ikog ug makahimog konsiyerto sa ilalom sa tubig?
“TAN-AWA ninyo kanang berdehong luna sa kilid sa barko!” Dihay kinasa sa kilid sa barko, ug nakatunong gayod ako sa pagkakita sa dakong nagbangangang baba nga migulho sa tunga sa berdehong luna. Sa gitungab niini ang binaril nga tubig, mibukad ang pligisong tutonlan tungod sa kabug-at sa karga niini. Ang itaas nga apapangig, nga daw kurtinang binorlasan sa baleen plates nagbitay morag usa ka dako kaayong silhig, ug gitik-om ang baba nga puno sa tubig.
Mao pay akong pagkakitag balyenang humpback nga nagkaon.
Sa milabayng duha ka oras, mga 30 ka pasahero ug tripulante milawig gikan sa Gloucester, Massachusetts, sakay sa Daunty II sa usa ka adlaw nga pagtan-awg mga balyena. Si Mason Weinrich, direktor sa Cetacean Research Unit nga nahimutang didto, ug awtor sa Observations: The Humpback Whales of Stellwagen Bank, mihimog kinatibuk-ang mga komento bahin sa mga humpback. Nakakita kami ug pipila sa ilang mga simod sa halayo, ug dihay duolduol kanamo nga migulho sa paghanggap ug hangin. Unsa kanang mga bugon nga makita sa mga ulo sa humpback? Gisultihan kami nga mga tuboanan kadto sa buhok. Ang kada usa adunay usa o duha ka mubong mga buhok, nga gituohang igbalati, sama sa bungot sa iring.
Dayon kalit nga misinggit si Weinrich nga nakabalda sa tanang mga pangutana ug midalidali kami sa pag-adto sa kiliran sa barko ug sa among unang duol nga pagtan-aw sa nagkaong humpback. Sinugdanan lamang kadto sa kahinam. Ilabina, kay nagkinahanglag daghang pagsubad aron mapuno ang tiyan nga makasulod ug 1,300 ka libra (590 kg)!
“Sa atong nahimutangan, dinhi sa Stellwagen Bank,” si Weinrich miingon, “bakasi ang pangunang kalan-on sa humpback, usa ka gamay kusog molangoyng isda nga igpapaon. Aron masikop sila sa ubay-ubayng gidaghanon, mogamit ang humpback ug taktikang gitawag alimbukad sa gagmayng mga bula. Magpabuga ang mga balyena ug mga bula ilalom sa tubig nga mopaibabaw ingong dako, berdehong luna. Kon unsay mahimo niini wala mahibaloi. Tingali makapalibog o makapadugok kini sa mga bakasi o magatago sa balyena. Bisan unsa pay mahimo niini, kini moobra. Hapit 10 o 20 segundo human mopaibabaw ang alimbukad nga mga bola, mogulho ang balyena sa tunga sa berdehong luna uban sa nakanganga nga baba, sama sa bag-o pa ninyong nakita.”
Dayon gibatbat ni Weinrich ang sunod nga nahitabo: “Imong makita ang mga pligis sa tutonlan nga mobukad sa mobuhagay ang tubig sa iyang ubos nga suwang. Kining mga pligisa sangkad hangtod sa tunga sa tiyan ug naseparar sa lawas pinaagi sa bungbong nga maskulo ug sa sumpayng unod. Inigbukad niini uban sa pagbuhagay sa tubig, maporma silang dako kaayong bodega sa tubig ug sa mga isda. Sunod, sa motik-om ug diyutay ang baba, ang mga maskulo sa mga pligis mohiyos sama sa akordiyon. Sa samang yugto mangusog ang dila, ug mabugwak ang tubig sa baba sa balyena. Apan ang gagmayng isda mabilin, nasala sa baleen plates. Lain pay ato,” midugang si Weinrich, “kadtong baleen plates gigamit kaniadto sa pahimog mga korse.”
Mga Pukot nga Gikan sa mga Bula
“Ang alimbukad nga bula nga gigamit sa mga humpback sa Stellwagen Bank,” iya kaming gisultihan, “dili magsilbi sa katubigan sa Alaska diin wala kaayoy pasayan. Didto gamiton sa mga humpback ang dagkong bula sa pagpadugok ug sa paglaang sa ilang mga biktima.”
Sa ulahi nakita nako diha sa National Geographic ang larawan niining dagkong mga bula ug kabatbatan kon sa unsang paagi moobra kini: “Sulbaron sa alistong mangingisda ang suliran sa pagtigom sa nagkatag nga mga pagkaon pinaagi sa pagbuga ug mga bula nga ‘pukot.’ Sama sa usa ka higanteng lawa nga nagbalay, manukad ang humpback sa mga singkuwenta ka dupa ang giladmon, mamuwersa sa pagbuga ug hangin sa mga agianan sa hangin niini sa mosirko paibabaw. Ang dagkong mga bula, nga sundan sa alisngaw sa gagmayng mga bula, mopaibabaw sa paggamag daw silindrikong tabil nga mopadugok sa pasayan ug sa gagmayng mga isda. Mosulpot ang mga bula ug pagkaon sa ibabaw, nga sundan sa gangangang baba sa balyena sa mogulho kini sa tunga sa mga bula o pukot.”
Ang “Lakra sa mga Tudlo” sa Humpback
Apan karon sa among pagpanan-awg balyena nakakita ug nakakat-on akog daghang butang bahin sa mga humpback sa Stellwagen Bank. Ilabinang naikag ako sa usa ka butang. Nianang adlawa nakakita kamig 20 ka nagkalainlaing humpback, ug makaila si Weinrich sa tanan kon iyang makita ang likod sa ilang mga ikog. Walay humpback nga magkaparehas ang mga lakra. Aron mailhan, sama kini ka kasaligan sa lakra sa mga tudlo! Bililhon kaayo kini sa mga tigdukiduki niining natara. Sa maletratohan, kana gihapong balyenaha mailhan pinaagi niini nga letrato bisan asa kini moadto, bisan asang lawod sila maglangoylangoy.
Sa nangaging mga katuigan, libolibo sa mga ikog sa humpback ang nakuhaan ug letrato, gipayl, nalista, ug nasulod sa kompiyoter sa College of the Atlantic sa Bar Harbor, Maine. Sa 1984, kapin sa 3,000 ang natala. Ang bag-ong mga letrato sa mga balyenang makita ikomparar sa unang talaan ug maila pinaagi niini o kaha idugang ngadto niini.
Gipakitaan kami sa mga humpback niadtong adlawa ug daghang makaikag nga mga kalaki. Magpailalom sila sa tubig nga ikog ray makita ug dayon ilamba-lamba ang ilang mga ikog sa tubig. Mopahulay sila nga ipagim-aw ang mga ulo sa tubig ug manil-ing sa palibot—magapaniid. Gikan sa ibabaw mosalom sila sa matahom nga pagbawog sa ilang mga lawas, ang ilang dagkong mga ikog mokapaykapay sa hangin, ang itom ug puti nga ilalom sa ikog ang kataposang makita, nga morag nagpakidlap sa ilang mga ngalan sa dili pa mawala. Apan, ang labing matahom nga kalaki nga ilang gipakita kanamo, mao ang pagbalintong—ang madahunogong paglukso gikan sa dagat, dayon mihagsa sa tubig sa makusog kaayong paglagpak, nga nakatunga sa tubig ug daklit nakabukas ug dal-og sa dagat!
Pagginhawa, Pagsalom, Pagpanganak
Misamot ang akong kaikag sa pagtan-aw sa balyena. Daghan kaayog nahibaloan ang mga balyena. Ang usa mao kanang pagginhawa samtang matulog. Moginhawa ang mga balyena pinaagi sa mga buho sa ibabaw sa ilang mga ulo. Ang maayong pagkatakdong mga ngabil sirado kon magpahulay, busa dili makasulod ang tubig sa duha ka gagmayng mga simod niini. Aron makaginhawa, kinahanglang buksan sa balyena ang mga buho niini sa pagginhawa—dili awtomatiko ang ilang pagginhawa sama sa mga mamal sa yuta. Problema kini sa panahon sa pagkatulog. Buksan sa balyena ang mga buho matag ginhawa. Sa unsang paagi makatulog kini ug sa samang yugto moginhawa? Si Weinrich mitubag: “Gituohan karon nga ang mga balyena ug mga lumod matulog nga ang katunga sa ilang utok nagamata sa usa ka yugto, aron makontrolar sa laing katungang utok ang kinabubut-ong pagginhawa ug paglutaw.”
Laing espesyal nga desinyo maoy sa pagsanta sa grabeng kalambre sa mosalom sa mas lalom pa. Ang hangin sa baga mapiit tungod sa presyon sa kihiladman sa dagat, diin delikado nga moagos ngadto sa dugo. Inigpaibabaw sa balyena, mobukad kanang nitroheno, nga mopormag mga bula nga makapugong sa sirkulasyon ug mopahinabog grabeng kalambre. Aron malikayan kanang kapeligrohan, gamay ang mga baga sa balyena, nga dili magkinahanglag daghang nitroheno. Apan, aron makabatog dugang oksihino pulihan sa balyena ang hangin sa baga niini sa matag ginhawa. Ang mga tawo makaginhawa lamag 15 ngadto sa 20 porsiento sa usa ka pagginhawa, samtang ang balyena makapulig 85 ngadto sa 90 porsiento.
Lain pa, lahi ang pagpundog oksihino sa balyena. Ang mga tawo makapundog 34 porsiento sa ilang oksihino diha sa ilang mga baga, 41 porsiento sa ilang dugo, ug 13 porsiento lamang sa ilang kaunoran, dugang 12 porsiento sa ubang mga tisyu. Ang mga balyena makapundo lamag 9 porsiento sa ilang mga baga apan ang 41 porsiento sa ilang kaunoran, nga andam aron magamit dayon. Sa nanghibiling oksihino, 41 porsiento anaa sa dugo ug 9 porsiento anaa sa ubang mga tisyu. Sa hataas nga pagsalom, ang may oksihinong dugo iapod-apod sa hinungdanong mga organo. Ang ubang obra sa lawas mohinay. Lain pa, ang sperm whale mao ang labing hawod nga mananalom. Mopatidlom kini hangtod sa 3,000 ka dupa (910 m) ug magpabilin sa ilalom sa 90 minutos. Ang mga humpback mopatidlom sa labing dako 1,200 ka dupa (370 m).
Tagsaon ang pagpanganak sa mga balyena. Ang nati sa mga mananap nga sus-an sa kinatibuk-an matawo nga mag-una ang ulo, apan sa mga balyena ang ulo ang mag-una. Importante kini aron ang bag-ong matawo dili malisdan sa paginhawa ug malumos. Ang pagpaibabaw alang sa unang pagginhawa mao ang labing importanteng yugto sa kinabuhi niana nga balyena. Sa pagkatawo ang nati maoy 10 piye (3 m) ang gitas-on ug may timbang nga usa ka tonilada (900 kg).
“Ang Pinakamalumo sa mga Higante”
“Ang humpback ilado nga malumo, apan ang kap-atan ka tonilada dili tiaw!” Naghunahuna niini, ang biyologo sa dagat si Sylvia Earle nagpanukong midailos sa tubig sa pakigtagbo sa mga humpback sa ilang kaugalingong palibot. Apan sa mikabad ang usa sa maanindot nga mga higante ug ang iyang “mata nagpasiplat” sa pagtan-aw kaniya, nawala ang iyang kabalaka sa pakigtagbo niining “pinakamalumo sa mga higante.”
Sama silang tanan ug gibati. Si Deborah Glockner-Ferrari, tigdukiduki sa Maui, Hawaii, nakamatikod sa pagkamalumo sa mga humpback, ilabina sa ipakita tali sa inahan ug sa nati: “Suod kaayo sila. Importante kanila ang pagtandogay. Hapohapon sa inahan ang iyang nati pinaagi sa kapay niini. Makapahulay ang nati sa suwang sa inahan.” Si Jacques Cousteau midugang sa iyang pamatuod: “Bisan taliwala sa mga higante, ang lihok sa pagpatutoy sa iyang nati nakitang may kalumo inahanon nga pagmahal. Samtang magtutoy ang nati, ang mga kapay sa inahan nga balyena nagadulag dakong bahin nga daw nagaduyan sa nati. Magpatakilid ang balyena ug magkugos sa nati pinaagi sa iyang mga kapay samtang magtutoy ang nati.” Ug kadtong nagakugos nga mga kapay maoy 15 piye (4.5 m) ang gitas-on, ang labing dako tali sa mga balyena.
Magbalhinbalhin kining malumong mga higante. Molalin sila sa 4,000 ngadto sa 6,000 ka milya (6,400 ngadto sa 9,700 km) sa usa ka tuig. Ang uban miingon nga dili pareho ang rota sa ilang paglalin sa amihanan ug habagatan, mapanawon kaayo ang mga humpback. Magpalabay sila sa ilang ting-init diha sa mabugnawng katubigan sa habagatan sa kalaworan sa Atlantiko ug sa Pasipiko, hilabihang makakaon sila ug magpatambok. Dayon magpalayo sa katugnaw ngadto sa mabaw mainit nga kadagatan sa Caribeano, sa Baha California, ug Hawaii, nga okupado sa pagpanganak, pagpangulitawo, pagsanay, ug pag-awit. Walay kaonkaon sa daghang mga bulan, kondili
O, Pagkatahom nga Awit!
Sa magabii sa gamayng lansa uban sa iyang asawa, nga halayo sa yuta ug bation ang pagkamingaw sa dagat, gihulog ni Roger Payne ang usa ka parisan nga hydrophones sa tubig, giliso ang mga amplipayer, ug namati sa headphones. “Wala na kami mag-inusara! Apan, gilibotan kami sa dako kaayo ug malipayong koro sa mga tingog nga migawas gikan sa dagat ug mibanaw kini. Ang halapad nga kadagatan, nga samag masadyaong palasyo, milanog ug midaguhong sa mga awit sa mga balyena—mga tingog nga nagdahunog, naghadyong, masipa, ug nawala nga daw hinabol nga mga hilo sa mahimayaong awit. Miluag ang akong dughan, nawala ang kamingaw tungod sa hingapin ka masadyaong awit. Sa tibuok gabii daw gilaylayan kami niadtong matahom, maliksihon, mapanaghoyong mga awit, sa naglawig sa dagat nga giduyogan sa musika nga dili gikan sa yuta.”
Tingali adunay balyenang mokanta nga solo, o tinagurha, o sa koro sa daghang mga tuno. Managsama ang awit sa matag balyena apan dili magkadungan sa usa. Dili mekanikal ang ilang pag-awit apan magkomposo samtang magkanta. Ang awit sa usa ka tuig lahi nianang sa miaging mga tuig. Sugdan ang awit karong tuiga sa samang awit sa miaging tuig, apan magsugod ang mga balyena sa pag-usab sa awit ug sa ulahi bug-os nga mabag-o ang awit. Dili lamang sila mga mag-aawit, kondili mga kompositor usab sila. Kada tuig bag-ong awit—ug matag balyena mag-awit sa usa lamang ka awit. Moawit lamang sila samtang magpalabay sa tingtugnaw sa mainit nga katubigan. Sa panahon sa unom ka bulan sa ting-init, walay pag-awit; apan, inigbalik nilag awit sa sunod nga panahon, mosugod sila sa pag-awit sa awit sa miaging tuig—usa ka tagsaong pasundayag sa ilang mga gahom sa memoriya!
Bisag magbag-o bag-o ang awit sa matag tuig, ang gambalay sama ra gihapon. Ang tanang awit may mga unom ka tema, ang matag tema adunay daghang magkaamgid nga prase o anam-anam nga bag-ohon kini ug ang matag prase may duha o lima ka tuno. Ang mga awit sa mga balyena sa ubang kalaworan lahi, apan magpabilin sa mao ra nga gambalay.
Ang kompletong awit moabot ug unom ka minuto o tunga sa oras, ug mahimong balikbalikon sa 24 oras, ug madunggan sa ubang mga balyena sa 20 o 30 ka milya (30 o 50 km) ang kalayo. Ang mga siyentista nakapahayag mahitungod sa ilang mga awit: “Ang ilang awit lagmit mao ang labing komplikadong mga awit sa gingharian sa mananap.” “Ang labing matahom nga awit diha sa gingharian sa mananap.”
Ang mga mananalom nga nakadungog sa mga balyenang nag-awit miingon: “Sipa kaayo ang awit ilalom sa dagat nga among mabati ang ang tingog nga molanog sa among mga ulo ug lawas.” “Nakadungog sa duol, ang mga awit halandomon—malanog ug malagubohon.” “Katingalahan ang tingog, sama sa mga tambol sa akong dughan.” Usa ka misteryo kon sa unsang paagi gihimo ang awit. Walay kuwerdas sa tutonlan ang mga balyena. Walay mga bula nga mogawas sa panahon nga moawit. Walay nahibalo kon nganong manag-awit sila, apan gituohan nga tingali may kalabotan kini sa pagpangulitawo ug sa agresibong batasan sa laki. Nakita sa mga pagdukiduki nga ang mga laki mao ang mga mag-aawit.
Delikado ang palaabuton sa mga balyena. Ang mga humpbback ba lamang ang nameligro? May mga 100,000 kanila sa miaging siglo kanhi, ug nagkadiyutay sila tungod sa mga magbabalyena. Ang nahibilin maoy 7,000 ngadto sa 10,000 na lamang. Kining katingalahang kalalangan gipamatay alang sa pagkaon sa iro ug iring. Pagkamakasubo! Midan-ag ang paglaom sa 1966: Gipanalipdan sila sa International Whaling Commission. Ulahi na ba kaayo kini?
Kon moabot ang adlaw nga mangahanaw ang mga humpback, mangahanaw usab ang ilang mga pukot sa mga bula, ang ilang 40-tonilada nga pagwitik sa ikog, ang ilang malumong pag-atiman sa ilang mga nati ug sa tawo, ang ilang pagpanaw nga walay mga mapa latas sa lapad nga kalaworan, ug mangahanaw usab ang ilang ihalas ug katingalahang mga awit nga milanog makausa sa tibuok nga kadagatan sa yuta.
Sa 1977, ang Voyagers 1 ug 2, nga gipalupad sa Cape Canaveral, nagdalag mga rekording sa mga awit sa mga humpback nga balyena. Mao na ba lamang kini ang mahibilin sa ilang mga awit, nga hilom nga nagapanaw sa kawanangan sa bilyonbilyong katuigan, nga dili na madunggan? O ang katingalahang mga balyena nga nagaawit magpadayon ba sa pagkomposo ug sa pag-awit sa ilang mga konsiyerto sa kadagatan sa kalibotan, sa pagbihag sa umaabot nga mga kaliwatan nga mapabilhon sa daghang katingalahang mga linalang nga nagadayandayan sa yuta ug sa dagat? (Salmo 104:24, 25) Ang panahon ray makasulti.—Sinulat sa usa sa mga magsusulat sa Pagmata!
[Mga Letrato sa panid 16]
Ibabaw: Ang mga pligis sa tutonlan mobukad sa mosulod ang tubig ug isda
Ubos: Sa mangusog ang dila (wala ipakita dinhi) sa humpback mokipos ang mga pligis ug ibugwak ang tubig, apan magpabilin ang gagmayng isda
[Tinubdan sa Letrato sa panid 16]
Ang tanang mga letrato niini nga artikulo maoy sa maayong kabubut-on ni Mason T. Weinrich, direktor sa Cetacean Research Unit, Gloucester, Massachussetts.
[Letrato sa panid 17]
Modugok ang mga kanaway alang sa “mga mumho” nga mahulog sa baba sa humpback
[Letrato sa panid 18]
Migulho aron sa pagsubad ug makaon
[Mga Letrato sa panid 19]
Ibabaw: Kini si Beltane, nailhan tungod sa itom-ug-puting desinyo sa ilalom sa mga ikog niini
Ubos: Ug kini si Mosaic, nailhan tungod sa mga kapay niini, nga gigalhab ug gitabtab sa mga killer whales
[Letrato sa panid 20]
Usa ka humpback nga misirko pataas
[Letrato sa panid 21]
Ang dagkong mga ikog sa humpback magbilin ug daw busay sa iwitik nila ang ilang ikog ug mawala sa kahiladman