Unsay Mohimo sa Usa ka Kriminal?

“AKO nagtuo nga ang kriminal nga kagawian maoy usa ka simtoma sa nahilubong nga mga panagsumpakiay nga misangpot gikan sa sayong mga daotang hitabo ug kawalad-on . . . Nagtuo ako niadto nga ang katawhang moliso sa krimen maoy mga biktima sa kadaot sa pangisip, sa malupigong palibot, o sa duruha. . . . Akong gisabot nga halos normal ang krimen, kon dili man mapasaylo, pagsanong ngadto sa tumang kakabos, pagkahuyang, ug kawalay-paglaom nga milukop sa ilang mga kinabuhi.” (Inside the Criminal Mind) (Italiko amoa.) Kana ang opinyon sa sikyatristang si Stanton Samenow sa wala pa siya mosugod sa pag-interbiyo sa ginatos ka kriminal.

Sa paningkamot sa pagpatin-aw nganong ang usa ka tawo mahimong kriminal, ang mga sikyatrista ug ubang eksperto mipatunghag nagkadaiyang mga katarongan—kawalay-trabaho, menos nga edukasyon, lisod nga kahimtang pamilyahanon, kadili-balanse sa mga sustansiya, ug sikolohikanhong mga kapit-osan, apil sa ubang butang. Bisan pag kining mga hinungdana mahimong impluwensiya, dili ikalimod ang laing kamatuoran—minilyong katawhan nagaantos niining mga kahimtanga sa matag adlaw nga wala moliso sa krimen ingong solusyon.

Mga Kriminal—mga Biktima kun mga Tigbiktima?

Tapos sa hataas nga imbestigasyon, si Dr. Samenow migamit ug laing paagi. Misulat siya: “Ang diwa sa maong paagi mao nga ang mga kriminal nagapalabi sa paghimo sa mga krimen. Ang krimen nagapuyo sa kahiladman sa tawo ug ‘ipahinabo’ sa paagi sa iyang paghunahuna, dili sa iyang silinganan.” (Italiko amoa.) “Ang mga kriminal nagapahinabo sa krimen—dili ang daotang silinganan, dili maayong mga ginikanan, telebisyon, eskuylahan, mga droga, o pagkawalay-trabaho.”

Kadto mitultol kaniya sa pag-usab sa iyang punto de vista sa kriminal nga hunahuna. Siya mipadayon: “Gikan sa pag-isip sa mga kriminal ingong mga biktima among gisabot hinunoa nga sila mao ang mga tigbiktima nga may kagawasang mipili sa ilang paagi sa kinabuhi.” Busa, siya mipasabot, inay sa paghungit sa mga pangatarongan ngadto sa kriminal alang sa iyang kagawian, angay natong himoon siyang mahunahunaon sa iyang kaugalingong responsabilidad.—Tan-awa ang panid 9, “Dagway sa Usa ka Mangtas nga Kriminal.”

Si Huwes Lois Forer sa Pennsylvania, kinsa nagpasiugdag kausaban sa sistema sa pagsentensiya sa T.B., misulat, “Ang akong mga konklusyon gibase sa pagtuo nga ang matag tawo maoy responsable sa iyang mga buhat.”—Criminals and Victims, panid 14.

Nganong Pilion ang Daotan sa Unang Bahin?

Mahitungod niining pangutanaha, si Dr. Samenow nakakab-ot sa yanong konklusyon: “Ang kagawian sa malangkobon maoy produkto sa paghunahuna. Ang tanang atong buhaton unhan, ubanan, ug sundan sa paghunahuna.” Busa, sa unsang paagi mausab ang kriminal nga kagawian? Siya mitubag: “Kinahanglang makatuon ang kriminal sa pag-ila ug dayon pagbiya sa mga sumbanan sa hunahuna nga nagagiya sa iyang kagawian sa daghang katuigan.” (Italiko amoa.) Kining yanong konklusyon nahiuyon sa pagtulon-an sa Bibliya.

Pananglitan, ang magsusulat sa Bibliya si Santiago mipatin-aw: “Ang matag usa ginasulayan pinaagi sa pagkadaldal ug pagkahaylo sa iyang kaugalingong pangibog. Unya ang pangibog, dihang mahinog na, manganak sa sala.” (Santiago 1:14, 15) Sa laing mga pulong, ang atong paagi sa paglihok nagadepende sa paagi sa atong paghunahuna. Ang daotang pangibog mao ang bunga sa paagi sa hunahuna. Ang sala o krimen mao ang bunga sa dili-maayong pangibog ug sa daotang pagpili.

Gitumong ni Pablo ang pagtagad ngadto sa paagi sa hunahuna ingong pasukaranan sa kausaban sa pagkatawo pinaagi sa pagtumong ngadto sa “gahom nga nagapalihok sa imong hunahuna.” (Efeso 4:23) Ang The Jerusalem Bible nagahubad sa maong kasulatan: “Ang imong hunahuna kinahanglang mabag-o pinaagi sa kausaban sa espiritu.” Sa susama karong adlawa, kinahanglang may dakong kausaban sa panghunahuna, sanglit “ang mga krimen mosangpot sa paagi sa paghunahuna sa usa ka tawo.”—Inside the Criminal Mind.

Kini nagabilin pa sa pangutana, Sa unsang paagi nabatonan sa kriminal ang iyang batok-sosyal nga mga sumbanan sa hunahuna sa unang bahin?

Sa Dihang Mapugas ang mga Binhi

“Bansaya ang bata sumala sa dalan alang kaniya; bisan pag siya matigulang siya dili mobulag niana.” (Proverbio 22:6) Kining maong panultihon sa Bibliya moabot sa sentro sa ulohan. Ang pasukaranan mao nga ‘bansaya ang bata,’ dili ang ulitawo, apan mas sayo pa—ang bata. Nganong kinahanglan ang pagsugod dihang ang bata maoy bata pa kaayo? Kay ang mga sumbanan sa hunahuna ug kagawian matukod diha sa pagkamasuso ug pagkabata.

Matuod, ang pila ka negatibong mga taras nahimutang na diha sa pagkatawo kay kitang tanan natawong dili hingpit. (Roma 5:12) Sumala sa ginaingon sa Bibliya: “Ang binuang nabugkos sa kasingkasing sa usa ka bata.” Bisan pa niana, ang maong kasulatan nagadugang: “Ang bunal sa pagbadlong mao ang magapalabog niana nga halayo kaniya.”—Proverbio 22:15.

Daghang kriminal ang mosulay sa pagpakamatarong sa ilang kagawian pinaagi sa pagpasangil sa mga impluwensiya sa pagkabata pa, nga magabasol sa ilang mga ginikanan, mga magtutudlo, ug uban pa. Si Dr. Samenow mihimo sa lahing konklusyon: “Ang mga kriminal nagaangkong sila sinalikway sa ilang mga ginikanan, mga silingan, mga eskuylahan, ug mga amo, apan tagsaon rang mopahayag ang kriminal kon nganong siya sinalikway. Bisan sa bata pa siya malalangon ug masukihon, ug sa midakodako siya, siya labawng namakak sa iyang mga ginikanan, nangawat ug nagdaot sa ilang kabtangan, ug naghulga kanila. Iyang gihimo ang kinabuhi sa panimalay nga lisod . . . Ang kriminal mao ang nagsalikway sa iyang mga ginikanan inay sa balit-ad.”—Tan-awa ang panid 8, “Dagway sa Umaabot Propesyonal nga Kriminal.”

Oo, ang mga binhi sa kriminal nga kagawian kadaghanan mapugas na diha sa pagkabata ug usahay dili tinuyong mapatubo tungod sa tigpatuman nga mga ginikanan. Si Dr. Patterson, sikologo sa Oregon Social Learning Center, nagtuo nga “ang kadaghanang pagkadelingkuwente mahimong maugmad tungod sa dili-epektibong mga kahanas sa ginikanan.” Iyang gitumong ang mga ginikanan “nga dili makapasunod sa tin-aw nga mga lagda, makabantay sa pagkamasinundanon ug makasulbad bisan sa ginagmayng mga paglapas pinaagi sa dili-lawasnong pagsilot.”

Si Dr. Samenow mihinapos: “Ang pagpahilayo sa kriminal nga bata sa mga pagdahom sa ginikanan ug katilingban naglangkit sa labaw pa sa talagsang mga buhat. Sugod sa sayo nga panahon sa katuigang dili pa motungha, ang mga sumbanan mausab-usab nga mahimong bahin sa kriminal nga paagi sa kinabuhi.” (Italiko amoa.) Ingong sangpotanan, ang pila ka sikologo karon nagaliso sa ilang pagtagad ngadto sa natad sa pagsanta sa krimen diha sa pagkabata pinaagi sa pagtanyag ug tabang ngadto sa mga ginikanan ug kabataan nga dunay lagmit nga suliran sa pagkadelingkuwente.

Ang krimen, ang mga hinungdan ug posibleng mga solusyon niini, maoy komplikadong ulohan. Ang miuswag nga panarbaho ug mas maayong silinganan magausab ba sa hulagway alang sa pipila? Ang dugang ug mas dagkong mga bilanggoan mao ba ang sulbad? Ang dugang kapolisan nga magarondang regular magkunhod ba sa krimen? Sa pagkamatuod, may praktikal ba nga kasulbaran ang krimen sa atong presenteng tawhanong katilingban?

[Kahon/Mga Letrato sa panid 8]

Dagway sa Umaabot Propesyonal nga Kriminal

Ingong bata, ang kriminal maoy linalang nga may tig-a nga disposisyon, nga magadahom nga ang uban mopatuman sa iyang tanang kapritso. Siya mamahala, malangkit sa mga kabingkilan, ug unya mopugos nga piyansahan ug pasayloon.

Ang mga ginikanan mahimong una sa hataas nga listahan sa mga biktima sa kriminal.

Ang bata magtukod sa mausbawon dili-mapukang babag sa komunikasyon. Siya magkinabuhi sa kinabuhing buot niyang itago gikan sa iyang mga ginikanan. Isipon niyang wala silay labot sa iyang ginabuhat.

Subsob ug dugay kaayo nga mamakak ang delingkuwente nga ang iyang pagbakak mopatim-awng dili kapugngan. Apan ang pagbakak bug-os anaa sa iyang pagbuot.

Ang bata mayugot dili lamang sa tambag ug awtoridad sa iyang mga ginikanan kondili sa paagi sa ilang pagkinabuhi, bisan pag unsa ang ilang sosyal ug ekonomikanhong mga kahimtang. Alang kaniya, ang paglipaylipay mao ang kinabuhi.

Kon adunay ubang mga anak sa pamilya, sila biktimahon sa ilang delingkuwenteng igsoon, nga magalupig kanila, manguha sa ilang mga kabtangan, ug mopasangil kanila kon hapit nang ipahamtang ang disiplina.

Ang delingkuwente mopalabi sa pagpakig-uban sa mga batan-ong tigpamahala nga magabuhat kon unsay ginadili.

Ang delingkuwente dili magpailalom sa awtoridad. Iyang palabihon hinuon ang pagbuhat sa butang labi pang makapaukyab, nga kadaghanan supak sa balaod.

Ang mga ginikanan niining mga bataa kadaghanan wala masayod kon diin na ang ilang mga anak, dili tungod sa pagpasagad kondili tungod sa pagkahanas sa batan-on sa pagtago sa iyang mga kalihokan.

Ang delingkuwente magadawat apan talagsa rang mohatag. Siya wala mahibalo kon unsay pakighigala tungod kay ang pagsalig, pagkamaunongon, ug pagpakig-ambitay wala mahiangay sa iyang paagi sa kinabuhi.

Bahin sa sosyal nga esena sa delingkuwenteng batan-on mao ang paggamit ug alkohol, nga mosugod sa dili pa siya matin-edyer.

Ang kriminal dugay nang nagasalikway sa eskuylahan sa dili pa kini mosalikway kaniya. Iyang pahimuslan ang eskuylahan, nga gamiton kana nga dapit alang sa krimen o kaha ingong takoban alang niana.

Ang butang isipon sa uban nga pagkasugamak sa suliran, iyang isipong pagtuboy sa pagtuo niya sa iyang kaugalingon.

(Palihog matikdi nga ang usa o duha lamang niining mga butanga wala magpailang ang usa ka bata maoy umaabot propesyonal nga kriminal. Apan kon magkaipon ang daghan, adunay pasikaranan sa kabalaka.)

[Kahon sa panid 9]

Dagway sa Usa ka Mangtas nga Kriminal

Ang mga kriminal sa kasingkasing maoy supak sa trabaho.

Ang labing dinaliang buhat sa kriminal mao ang krimen, dili ang regular nga trabaho.

Siya positibo nga ang iyang kahanas ug tagsaong mga hiyas nagapalahi kaniya sa kadaghanan.

Iyang pabilhan lamang ang mga tawo kon sila mopailalom sa iyang pagbuot. Bisan ang iyang pagtulotimbang sa iyang inahan magabalhinbalhin gikan sa pagkabalaan ngadto sa pagkasatanasnon, depende kon unsa ka dali niyang motuman sa iyang gusto.

Ang kriminal dili mag-isip nga siya obligado kang bisan kinsa ug tagsa rang magpakamatarong sa iyang mga lihok sa iyang kaugalingon.

Dako kaayo ang iyang garbo nga magahion siyang moangkon sa iyang pagkamasalaypon.

Dili buot sa kriminal nga kuwestiyonon ang iyang kagawian sa ubang sakop sa pamilya.

Nasayod ang kriminal sa matarong gikan sa daotan. Kon moangay siya, siya mosunod sa balaod.

Sama sa ubang butang, pahimuslan sa kriminal ang relihiyon sa pag-alagad sa kaugalingon niyang mga katuyoan.

Maampingong ipahaom sa kriminal ang iyang estorya sa pagtagana sa butang iyang laomang mahimong makapatuo nga asoy kon nganong iyang gibuhat ang butang iyang gibuhat.

Dili isipon sa kriminal ang biktima ingong biktima gayod. Siya mismo ang biktima tungod kay nasakpan.

(Ang mga dagway sa panid 8 ug 9 gibase sa Inside the Criminal Mind.)