Pagpaniid sa Kalibotan
“Dula sa Kaihapan”
Sa milabayng tulo ka tuig ang problema sa utang sa Ikatulong Kalibotan misulbong, nga nakapukaw sa mga kahadlok nga ang pinansiyal nga sistema sa kalibotan mahugno. Apan, karon, “daw wala nay hulga bahin sa suliran sa utang nga makapuklid sa dagkong bangko nga samag mga domino,” misulat si Nicholas D. Kristof sa pagdukiduki sa balita alang sa The New York Times. Ngano? Tungod kay ang daghag utang nga mga nasod sa Latin Amerika adunay sobrang produktong igbabaligya sa gawas, nga nakabukas sa pultahan aron makahulam pa sila sa International Money Fund ug uban pa. Apan ang mga kritiko miingon nga gipalangan lamang niini ang adlaw sa pagkahapay. “Sa usa ka paagi dula kini sa kaihapan,” miingon ang senior nga bise-presidente sa dakong kompaniya sa tigpahulam. “Imong gipalangan ang pangunang balayranan ug magpahulam ug bag-ong salapi sa pagbayad sa tanto.” Midugang si Kristof: “Alang sa tanang emerhensiya sa buluhaton sa pag-ayo, ang total nga kantidad sa utang sa Latin Amerika sa pagkatinuod misaka, wala moubos, sa miaging tulo ka tuig.”
Mga Babaye ug Tensiyon
Ang mga babaye mas nailalom sa tensiyon sa ilang obligasyon sa pamilya kay sa mga lalaki sa ilang problema sa trabahoan, mitaho ang The New York Times. “Kon itandi nimo ang mga ginang sa panimalay, ilabina kadtong adunay mga anak nga bata pa, sa nagtrabahong mga bana ug amahan,” miingon si Dr. Peggy Thoist sa Princeton University, “walay duhaduha nga ang mga ginang sa panimalay ang mas nag-antos sa kabalaka ug depresyon.” Ang mga babaye nga labing nagaantos mao kadtong ginganlag “mga binilanggo sa obligasyon”—mga babaye nga mibati nga nalaang sa makalaayng trabaho o sa panimalay. Nakita sa mga tigdukiduki nga ang labing malipayong mga ginang sa panimalay adunay mga intereses sa gawas sa balay ug adunay daghang mga obligasyon—sama sa asawa, inahan, partaym nga trabahante, estudyante, ug aktibong membro sa usa ka relihiyoso o katilingbanong organisasyon.
Pasidaan Bahin sa Kilat
“Tingali wala nimo masayri nga dakong pumapatay ang kilat,” miingon ang Parents nga magasin. Ang kadaghanang kadaot nahitabo sa mga tawo diha sa mga tinukod nga wala mapanalipdi batok sa kilat. Kon maglipak, ang mga tawo sa sulod sa balay gitambagan sa pagpalayo gikan sa bukas nga mga pultahan ug mga bentana, sa sugnoran, sa telepono, ug sa asiro nga mga butang. Kadtong masapnan sa gawas kinahanglang maglikay sa bukas nga kapatagan, sa bukas nga mga barko, sa mga koral nga alambre, sa nag-inusarang kahoy, o sa pinakataas nga kahoy. Kon maglangoy, kawas sa tubig. Ang imong labing maayong panalipod mao ang mubo nga lugar. Apan kon masapnan ka sa gawas, ang magasin mihatag niining tambaga: “Luhod ug pag-ubo, ayawg ibutang ang imong mga kamot sa tuhod. Ang imong tuhod ug tiil lamang ang madapat sa yuta, usa kini ka posisyon nga makakunhod sa kapeligrohan sa pagkahimong tigdala sa koryente.”
Orasan sa Utok sa Bukog
Ang mga tigdukiduki nga nagtuon sa paggamag hemoglobin pinaagi sa stem nga mga selula sa utok sa bukog mitaho nga adunay “orasan sa pag-ugmad” niining mga selulaha. Sumala sa The Guardian sa London, “ang foetal haemoglobin nga lahig kemikal nga sangkap nga makita nianang sa mga selula sa pulang dugo inigkahimugso” ug kusog nga mokuhag oksihino gikan sa dugo sa inahan. Apan, inigkatawo, tungod sa pagkaabunda sa suplay sa oksihino sa mga baga sa bag-ong natawo, ang stem nga mga selula mosugod sa paggamag laing kemikal nga sangkap nga hemoglobin. Sa unsang paagi mahibalo ang mga selula sa paggamag lain? Ang panempo gitino usa ka matang sa genetikanhong orasan sulod sa mga selula. Miingon ang The Guardian: “Kon sa unsang paagi giprograma ang mga selula ug sa pag-oras sa ilang kaugalingong genetikanhong mga kalihokan nagpabiling makalibog nga pangutana.”
Mga Pistola o mga Bata?
Samtang miuswag ang gastos sa militar miuswag usab ang gidaghanon sa kabataang nangamatay, sumala sa mga tigdukiduki sa Harvard ug Boston University human nga nakatuki sa impormasyon nga gikan sa 141 ka nasod. Gituohan sa mga tigdukiduki nga katuohan ang ilang konklusyon tungod kay ang galastohan sa militar nagakuha sa salapi sa mga programa sa katilingban nga makakunhod sa kamatayon sa mga bata. Ingong pananglitan, ang Japan nagagastos ubos sa 1 porsiento sa kinatibuk-ang produkto sa nasod alang sa katuyoan sa militar ug adunay proporsiyon sa 6 ka batang masuso sa usa ka tuig o mas bata pa nga mangamatay matag 1,000 ka buhing pagkatawo. Sa pagtandi, ang Tinipong Bansa dako ug gasto sa militar—6 porsiento—ug mas taas usab ug gidaghanon sa mga bata nga nangamatay—11 matag 1,000. “Ang hinungdan sa dakong kalainan mao tingali ang gastos sa militar,” miingon ang usa sa mga tigdukiduki.
Daling Makita, Daling Mawala
Sa nadaog ni Jim Cohoon ang tunga sa milyong dolyares sa Probinsiyal nga loteriya sa Canada, miundang siya sa iyang trabaho. Sa milabay ang napulog usa ka semana wala na siyay kuwarta. Unsay gihimo sa 53-anyos nga tripulante sa barko sa iyang kuwarta? Iyang gipanghatag kini—sa mga higala o sa mga estranghero, makausa mihatag ug $50,000 sa mga palahubog, mga pampam, ug uban pang mga tawo sa kadalanan. Mipalit usab siyag balay ug daghang awto ug gihatag kining tanan. Apan, walay kuwarta ang miadto sa iyang pamilya, bisag usa ka diyut sa pagbayad sa tawag sa telepono nga iyang gihimo sa pagbalita kanila nga nakadaog siya, mahay sa iyang igsoong si Bob. Ug karon nagsalig si Jim sa sustento sa gobyerno sa pagkawalay trabaho ug nakig-ipon sa mga higala.
Labing Luwas nga mga Lingkoranan?
Hain nga lingkoranan sa ayroplano ang pinakaluwas? Ang ubang mga pasahero karon mopili sa mga lingkoranan sa likod, tungod sa duha ka bag-ong aksidente sa ayroplano diin ang tanang mga nangaluwas nanglingkod sa luyo. Apan ang mga eksperto nag-ingon nga dili matino kon diing bahina sa ayroplano ang maigo ug una inighagbong o makadawat sa labing dakong kadaot. “Ang mga rekord sa Hunta sa Kaluwasan sa 16 ka grabeng mga pagkahagbong sa ayroplano sukad sa 1970 nagpakita nga ang nangaluwas sa kadaghanang mga pagkahagbong nanglingkod sa luyo sa ayroplano,” miingon ang taho sa New York Daily News. “Sa siyam ka pagkahagbong, ang mga nangaluwas nanglingkod sa luyo; sa upat, sa tibuok ayroplano. Sa tulo ka pagkahagbong, ang kadaghanang nangamatay nanglingkod sa luyo.” Ang pangunang hulga sa mga mangaluwas sagad mao ang sunog, ang labing luwas nga mga lingkoranan tingali mao kanang duol sa gulaanan nga halayo gikan sa kalayo. Nakita nga ang kadaghanang biktima nangamatay tungod kay nalangan sila sa pag-eskapo o napugngan tungod sa mga linumpag sa ayroplano, dili tungod sa pagkabangga.
Wala Manimpalad
Sa nadiskobrehan sa mga arkeologo ang lawas sa biktima sa buti nga namatay sa mga 1845 sa lubnganan sa simbahan sa East London, wala manimpalad ang mga awtoridad. Bisan tuod nga gituohang ang kagaw sa buti dili magpabiling aktibo sa molabay ang 140 ka tuig, gipahunong ang trabaho samtang ang mga sampol sa kaunoran gipadala ngadto sa Tinipong Bansa aron masusi. Lain pa, gibakonahan ang mga arkeologo batok sa sakit. “Walay lama sa buhing kagaw ang nakita,” mitaho ang The Sunday Telegraph. Sa milabayng duha ka tuig gipahayag sa World Health Organization ang buti nga nawala na.
Likayi Usab ang Yelo
Ang maalamong mga biyahedor nahibalo nga, aron dili masakitan ug tiyan, kinahanglang dili gayod sila moinom ug lokal nga tubig diha sa pila ka dapit. Apan dili pa kana igo, mipasidaan ang taho sa Journal of the American Medical Association. Ayaw usab paggamit ug yelo. Sumala sa pagtuon, ang kagaw nga maoy hinungdan sa sakit mabuhi sa yelo—ang pila mabuhi bisag daghan nang semana nga nahimong yelo. Depende sa gigikanan niini, ang yelo sa ayroplano dili usab luwas, bisan sa alkoholikong mga ilimnon. “Malagmit magsakit ang imong tiyan kon imong butangan ug yelo ang ilimnon,” miingon si Dr. Herbert L. DuPont, usa sa medikal nga tigdukiduki nga nagtuki sa report. “Ako mismo wala mohimo niana.”
Dili Mohawang Kagaw
Ang mga tawong natakdan sa kagaw sa AIDS magdaladala niini nga walay makitang mga simtoma kapin sa upat ka tuig, sumala sa bag-ong taho sa The New England Journal of Medicine, ug makapasa niini ngadto sa uban pinaagi sa mga pag-abuno sa dugo. Kapin sa 200 ka tawo ang gitaho nga natakdan sa AIDS tungod sa mga pag-abuno sa dugo o sa paggamit ug mga substansiya nga gikan sa dugo. Ang lahi nga pagtuon nga gihimo sa Centers for Disease Control sa Atlanta nakakita nga ang mga kagaw magpadayong walay makitang mga simtoma diha sa uban nga kapin sa lima ka tuig. Sa tungatunga sa Agosto, dunay kapin sa 12,000 ka sakit sa AIDS sa Tinipong Bansa—nga nagkataas sa proporsiyon nga 160 ka bag-ong natakdan matag semana—ug kapin sa 5,000 kanila ang nangamatay. Ang unang mga kaso gitaho sa 1981.
Nakigbisog ang mga Sobyet sa Alkoholismo
Tapos sa kaylap nga kampaniya sa publisidad, ang kagamhanan sa Sobyet naglusad ug kaylap nga kampaniya batok sa alkoholismo, ang pangunang problema sa nasod. Lakip sa bag-ong mga paagi nga gipakanaog mao ang pagpataas sa edad nga makainom ngadto sa 21, sa pagpakanaog ug mas bug-at nga silot sa pagkahubog sa publiko o sa trabaho, naglimiti sa pagdalit sa alkoholikong ilimnon sa mga restawran tapos sa 2 s.h., ug nagtugot sa mga tindahag alkoholikong ilimnon sa pagbukas sa lima lamang ka oras sa mga adlaw sa pagtrabaho. Gitukod ang mga babag sa dalan sa tibuok nasod aron madakpan ang hubog nga mga drayber, ug gikuha ang mga eksena sa pag-inom-inom gikan sa mga pelikula nga ipasalida sa telebisyon. Apan nagduhaduha ang ubang mga Sobyet kon mausab pa ba ang batasan sa pag-inom. “Ang mga tawo mangitag paagi aron makainom,” miingon ang usa. “Naglataylatay kana sa kaugatan sa Russo.”
Kagustohan sa Terorista
Ang labing daghang buhat sa internasyonal nga terorismo sa miaging tuig nahitabo sa Kasadpang Uropa, sumala sa pagtuon sa Jaffee Center for Strategic Studies sa Israel. Ang usa sa 412 ka hitabo sa mga terorismo nalangkit sa mga intereses sa duha o kapin pang kanasoran, 40.5 porsiento nahitabo sa Kasadpang Uropa ug miresultag 349 ka nangamatay. Apan, ang ubay-ubay kanila nalangkit sa mga nasod nga dili sakop sa Uropa. Ang Tungang Silangan gisundan sa 20.6 porsiento, ang Lebanon adunay gidaghanong 9.7 porsiento sa total—walay labot sa mga pag-atake sa Israelinhon didto. Ang Espanya ang sunod nga adunay 8.3 porsiento ug ang Pransiya nga may 8 porsiento. Duha ka bahin sa napulo sa 1 porsiento lamang sa internasyonal nga mga buhat sa terorista ang nahitabo sa Sidlakang Uropa. “Ang taho miingon nga miuswag ang gidaghanon sa mga hitabo nga direkta o dili direkta nga gipaluyohan sa mga kagamhanan,” miingon ang The New York Times.