Kanang Makalingawng mga Kinhason

Sinulat sa koresponsal sa “Pagmata!” sa Pilipinas

KADTO nahitabo sa tuig 1838 sa isla sa Bohol sa Pilipinas. Hapit kuyapi sa kalipay ang usa ka Britanikong lalaki tungod niadto. Ang lalaki mao si Hugh Cumming, usa ka conchologist, nga mao, usa ka naturalista bahin sa mga kinhason. Niadtong higayona, nakaplagan ni Cumming ang tulo ka kinhasong nailhang Conus gloria-maris, nga nagkahulogang “Himaya sa Dagat.”

Nalipay sa labihan tungod lamang sa tulo ka kinhason? Tinuod gayod! Si Hugh Cumming nakatuman sa damgo sa usa ka tigkolekta. Ang Himaya sa Dagat (Glory of the Sea) maoy talagsaon, nindot kaayo, ug mahal kaayong klase sa kinhason. 25 lamang niana ang nakaplagan hangtod sa 1965. Ang usa ka koleksiyon sa Pilipinas nagbaton sa kinadak-an niana. Bisan pag nahimo nang fossil, kini mahimong mobili, giingon kini, sa kapin ug $1,000 (U.S.).

Ang Pilipinas mao ang paraiso sa tigkolektag kinhason. Tulo sa 13 ka labing mahal nga mga kinhason sa kalibotan nagagikan niini nga nasod. Ang basahong Shells and the Philippines nagaingon: “Sa pagkakaron ang labing matahom tungod sa pagkadaiya sa mga kahayopang may kinhason mao ang Indo-Pacific, usa ka haluag kaayong katubigan nga nagagikan sa Dagat nga Pula ug sa silangang baybayon sa Aprika tabok sa Indian nga Dagat, ug abot sa Pasipiko lapaw sa Hawaii ug Easter Island. . . . Apan ang sentro niining haluag kaayong rehiyon ug usa ka balaang dapit alang sa mga tigkolektag kinhason, mao ang Arkipelago sa Pilipinas, uban sa kaliboan niining mga isla, mga takot, mga kimba, mga look, mga dagat, ug talagsaong mga giladmon duol sa baybayon.”

Diin Gikan ang mga Kinhason?

Sa kinabag-an, ang mga kinhason nagasilbing panalipod sa mga mollusks, nga humok-ug-lawas nga kahayopan nga walay mga bukog. Sila nagaapil sa mga suso, tuway, ug mga takubo. Ang mollusks kasagarang nalangkoban sa mga sulod nga organo, ulo, tiil, ug samag-panit nga tabon. Ang tabon nagapagulag likidong materyal nga mahimong kinhason. Kini mapormang mga hut-ong ug gahi pa kay sa bildo. Gikinahanglan ang espesyal nga mga galamiton sa pagtabas niining substansiyaha.

Walay duha ka kinhason ang pareho nga eksakto gayod. Adunay pasukaranang pinanunod nga desinyo sa matag espisye, ug ang mga hinungdang maylabot sa palibot dunay usa ka bahin. Ang mga kolor ug adorno nagagikan sa espesyal nga mga glandula diha sa tabon. Ang kinadak-ang buhing mollusk nga may kinhason sa gawas mao ang higanteng tuway (Tridacna gigas). Kini modako nga abot sa lima ka tiil (1.5 m) sa gitas-on. Bisan pa niana, may nakaplagang mga fossil sa kinhason nga ang sukod abot sa 15 ka tiil (4.6 m).

Lima ka Dagkong Grupo

Sa malangkobong pagkasulti, ang mga mollusk mahulog sa lima ka dagkong klasipikasyon. Ang usa mao ang Amphineura, usa ka ngalang gikan sa Gregong mga pulong nga nagkahulogan “libot” ug “ugat” (nerve). Ang maong mga mollusk dunay duha ka ugat nga moliyok sa lawas. Kana mopatunghag “kotamayang” kabhang nga dunay walo ka nagsaylobay nga platoplato sa kinhason nga gihugpong sa gahing pinakabakos. Ang kinhason nagakuha sa iyang ngalan gikan sa kaamgiran niini sa karaang armadura. Ang Amphineura maoy aghopong mga linalang nga mokamang ibabaw sa kabatoan sa pagpanangtang sa talamnon alang sa pagkaon. Ang ilang bugtong makig-awayong taras mao ang ekselenteng abilidad sa pagtakoban.

Ang kinadak-ang grupo sa mga mollusk mao ang Gastropoda, usa ka ngalang gikan sa Gregong mga pulong nga nagkahulogang “tiyan” ug “tiil.” Sila nagalakat pinaagi sa usa ka tiil nga mogawas sa lawas. Adunay mga 50,000 ka espisye niining dakong grupo, apil ang iladong Himaya sa Dagat. Kining klaseha sa mollusk nagaapil usab sa mga suso, tagimtim, whelks, ug mga tamiluk.

Ang Gastropoda gitawag univalves, sanglit tagsa ra ang ilang kinhason. Tingali namatikdan mong ang mga kinhason sa mga suso dunay lukoton nga dagway. Ang kadaghanang Gastropoda motubo nga nagalikos sa patuo nga direksiyon, bisan tuod ang pipila nagalikos nga pawala. Nga kasagaran aktibo, ang Gastropoda nagakaon sa talamnon ug karne. Kon samokon, sila mouk-ok sa ilang mga kinhason ug magtak-op sa “pultahan,” nga daw-sungay nga platoplato nga gitawag operculum.

Ang laing klase sa mga mollusk mao ang Pelecypoda, usa ka ngalang nagagikan sa Gregong mga pulong nga nagkahulogang “atsa” ug “tiil.” Sila may pormag-atsa, maskuladong tiil nga nagasilbing paagi sa paglihoklihok. Ang mga mollusk niining klaseha nailhang bivalves tungod kay sila dunay duha ka mobagay nga kinhason. Ang mga tuway, takubo, amahong ug kabibi iladong mga sakop niining grupoha, nga mga napulo ka libong espisye ang nailhan. Ang tanang bivalves tigkaon sa talamnon, ug daghan kanila nagahimo sa permanenteng mga puy-anan pinaagi sa pagtapot sa mga bato o paglublob sa balas ug lapok.

Ang ikaupat nga klase mao ang Scaphopoda, nga gikan sa Gregong mga pulong nga nagkahulogang “sakayan” ug “tiil.” Dunay mga 350 ka espisye niining maong mollusk. Sila nagapuyo sa lawod ug dunay talinis nga tiil nga ang hitsura samag gamay kaayong sakayan. Pinaagi niini sila mokubkob sa balas, nga magbilin sa usa ka tumoy sa kinhason nga gipagawas sa tubig. Ang ilang lawas naputos sa usa ra ka daw-tubo nga kinhason nga bukas sa duha ka tumoy. Busa, daghan nagatawag kanila nga “ngipon,” o “bangkil” nga mga kinhason. Ang mga gaway nga mogawas sa gamay nga bangag makapaarang niining linalanga sa pagsikop sa gagmayng mga organismo alang sa pagkaon.

Ang ikalimang klase tingali dili dayon mailang mollusks. Sila gitawag Cephalopoda, usa ka ngalang kinuha sa duha ka Gregong pulong nga nagkahulogang “ulo” ug “tiil.” Kining klaseha mailhan sa ubay-ubayng gaway (kasagaran walo o pulo) nga napundok palibot sa ulo ug sa baba. Ang nokos, kobotan, ug ang lumayagan iyaha niining grupoha. Ugaling, taliwala sa 800 ka espisye sa Cephalopoda, ang chambered nautilus lamang ang dunay kabhang sa gawas.

Pagkolektag mga Kinhason Ingong Kalingawan

Sa imong hunahuna makalingaw ba ang pagkolektag mga kinhason? Kon mao, ang maayong dapit sa pagsugod mao ang baybayon. Ang mabawng kadagatan ug baybayon daghag nindot nga kinhason. Ayaw wad-a ang kadasig tungod sa daotang panahon, kay tungod sa mga bagyo ang nagkadaiyang sinawng mga kinhason makatag sa mga baybayon.

Apan, kinahanglang hagoan ang pagpangitag nindot nga mga kinhason. Kinahanglang andam kang mangutkot sa balas, mosusi sa mga kanalkanal ug mga lungag, ug mangita sa yutang nadala sa balod ug kasagbotan sa dagat. Pinaagi sa paglangoy sa dili kaayo layo ug pagbali sa patayng korales ug kabatoan, basin makakita kag talagsaong mga kinhason. Makakaplag ka usab ug nagkadaiyang kinhason duol sa mga suba ug sa mamala. Pananglitan, dunay mga suso sa mamala ug sa kahoy nga nagapasundayag sa matahom kaayong mga porma ug mga kolor.

Apan pagbantay! Ang pila ka kinhason, sama sa cone, nagatago sa makadaot, malala nga mollusks. Ang pipila kanila hingaon ug karne ug dunay lima o unom samag-sapang hypodermic nga dagom nga pinaagi niana maparalisar ang tukbonon. Sila moatake nga waypili sa lagmit nga pagkaon o kamot sa tawo. Ang kamatuoran niini gipasiugda sa nahitala nga mga pagkamatay sa pila ka tigkolektag kinhason. Panguhag mga cone pinaagi sa pukot o sa usa ka sudlanan. Ayaw gayod silag kupti sa gamay nga tumoy.

Ang mabinantayon, mahanasong paglimpiyo mopaarang-arang sa tanan nimong kaplag. Ang pila ka metodo mao: pagpabukal, paghulom sa lihiya, paglimpiyo pinaagi sa tigpaputi (bleach), pagpaksit sa mitapot nga materyal, ug pagtambal niana pinaagig hydrochloric acid. Kon dili ka makakuha sa tanang karne pinaagi sa pagpabukal o pinaagig kaw-it, o susamang galamiton, ang hulmigas kadaghanan mohimo sa bug-os nga trabaho. Tapos sa bisan unsang paagi sa paglimpiyo, ilabina ang paglimpiyo sa mantsa pinaagig asido, hugasig maayo ang mga kinhason sa yanong tubig. Karon ikaw dunay pipila ka nindot nga kinhason nga ikapasundayag.

Bisan pa niana, kon maghunahuna sa paglimpiyo sa mga kinhason, kinahanglang sundon nimo ang pipila ka gidili. Ayaw gayod ihulom ang mga kinhason sa asido. Likayi ang pagbutang kanila sa direktang kainit sa adlaw. Ug ayaw ibutang ang bagang mga kinhason sa nagbukal nga tubig, kay basin sila moliki.

Ang mga mollusk nagalungtad sa tibuok yuta. Sila tingali makita sa ibabaw ug sa ilalom sa katubigan, ingon man sa ibabaw ug ilalom sa yuta. Alang sa daghang tawo, ang pagkolektag mga kinhason tinuod nga makalingawng palabay sa panahon.

[Mga Letrato sa panid 14, 15]

Higanteng Takubo

Bongkawil

Tusk Shell

Chambered Nautilus