Kanser—Sa Unsang Paagi Ikaw Mahimong Mapaluyohon?
“Sa pagpanambal sa doktor hinungdanong magpakita siyag empatiya ug tabangan ang pasyente sa pagsabot sa iyang sakit.”—Holistic Medicine.
ANG pag-atiman ug mga pasyenteng may kanser maoy usa ka dakong hagit, ilabina sa mga doktor ug mga nars nga direktang may kontak sa pasyente. Sila natunga sa duha ka malisod nga kapilian—ang panginahanglan sa pagpakitag empatiya ug paglaom ug sa samang higayon ang panginahanglan sa paglikay sa emosyonal kun sentimental nga pakig-atubang sa masakiton. Sa unsang paagi mapasundayag kini?
Ang mga doktor ug mga nars nga kanunay makigharong sa mga pasyenteng may kanser dili angay moduyog sa pag-antos sa matag usa ka pasyente, kay maluya sila. Gipangutana sa Pagmata! ang parmasista kanhi sa ospital mahitungod niining butanga. Siya miingon: “Ginaatubang ko ang tanang matang sa mga doktor ug mga espesyalista sa ospital. Ang nakita ko nga daw nawad-ag kadasig o masulob-on mao ang mga espesyalista sa kanser.”
Sa samang higayon, ang mga doktor ug mga nars kinahanglang magpakitag kabalaka ug pagtagad, kay ang mga pasyente nagalaom kanila. Sumala sa gisulat ni Maurice Finkel diha sa Fresh Hope in Cancer: “Labaw sa tanan, paglaom ang gikinahanglan sa pasyenteng may kanser. Paglaom nga hatagan siyag kusog sa pakig-away sa iyang sakit—bisan ug mapakyas kini nga pakig-away. . . . Ang mawad-an ug paglaom mamatay, ug ang makigbisogon may tsansa nga mabuhi.”
Delikado ang papel sa doktor, sama nga naglakaw sa pisi. Kinahanglang magbantay siya kon unsa ka daghana sa impormasyon mahitungod sa sakit ang makatabang sa pasyente sa pakig-away batok niana. Kon sobra ra ang iyang masulti, moampo na ba lang ang pasyente? Kining mga butanga lahi gikan sa usa ka kultura ngadto sa lain.
Giinterbiyo sa Pagmata! si Tomoyoshi Hirano gikan sa Japan nga bag-o pang namatyag ugangan tungod sa kanser. Siya mibatbat: “Ang among kultura sa Japan daw kiling sa dili pagpadayag sa makadaot nga mga kamatuoran. Wala tug-ani sa doktor ang akong ugangang lalaki nga siya may kanser. Sa pagkatinuod, wala gani niya tug-ani ang iyang mga anak nga babaye. Andam siya sa pagtug-an kanako, nga ‘tagagawas,’ sa masakit nga mga kamatuoran sa kaso. Ako ang gilaomang mohimog mga desisyon nga dili na gani kinahanglang ipahibalo pa kini diha sa akong asawa o sa iyang amahan. Apan, gibati ko nga ingong Kristohanon, may kaakohan ako sa pagsulti sa kamatuoran sa mataktikahong paagi ug sa dili pagtago sa mga kamatuoran.”
Sa laing bahin, diha sa kultura sa Kasadpan, kon dili ipatin-awg maayo sa doktor ang situwasyon, basolon ba kaha siya sa ulahi tungod kay nakahimog desisyon ang pasyente nga kulang sa impormasyon? Sa pagkatinuod, depende kini kon unsa ang buot masayran sa pasyente ug kon buot ba siyang masayod niini. Sumala sa pagkapamulong niana ni Dr. Charles F. McKhann: “Akong nakita nga kon mobangon ang mga tawo ug malisod nga mga pangutana, labing menos takos sila sa pagkamainandamon sa doktor ug sa abilidad sa paghatag ug makataronganong mga tubag.”—The Facts About Cancer.
Busa, makalig-on kaayo kon ang mga doktor ug mga nars tinuod nga may kahangawa sa ilang mga pasyente. Nagpasiugda kini sa pagkahinungdanon sa pagpilig doktor nga may maayog relasyon kanimo. Si Dr. McKhann midugang: “Ang doktor nga may dako kang pagsalig makahimo sa tanang butang nga maantos. Ang imong doktor kinahanglang may kahangawa, masinabuton, ug maikagon kanimo ingong tawo ug maingon man ingong pasyente.”
Gipakita nga dili tanang mga doktor ug mga nars kanunayng mabination sa mga panginahanglan sa pasyente, ang usa ka nars sa mga pasyenteng may kanser misulat ngadto sa The New York Times: “Ang labi nakong gikatingad-an mao ang mga pasyente ug mga pamilya nga nakalahutay, dili sa kanser, kondili sa mga propesyonal nga nagaatiman sa panglawas ug sa mga pasilidad, kansang organisasyon ug gambalay daw gitumong nga mohatag kaguol, kahingawa ug nagahikaw kanila sa pagpalig-on ug pagpaluyo nga hinungdanon sa ilang situwasyon.” Iyang gitapos ang iyang sulat pinaagi sa pagsugyot nga “kinahanglang timan-an nato pag-ayo kanang pagkamabination, pagkamatinahuron sa usag usa, pagpakatawa ug tawhanong pagtagad nga maoy ‘mga hinagiban’ usab alang sa pagpakiggubat batok sa kanser.”
Ang uban, sama sa suod nga mga paryente ug mga higala, nagadula usab ug hinungdanong papel sa pagpaluyo sa masakiton. Tinuod kini ilabina sa bana, asawa, o mga anak sa pasyente. Sa pag-ilustrar sa matang sa pagpaluyo nga nahatag sa uban, giinterbiyo sa Pagmata! ang daghang mapaluyohong mga kapikas ug ubang mga may sakit sa kanser nga naluwas.
“Kinahanglang Bag-ohon Ko ang Pangunang Butang sa Akong Kinabuhi”
Ang hinungdanong papel sa mapaluyohang pamilya giilustrar sa kaso ni Terry. Siya 28 anyos dihang nadiskobrehan sa kataposang adlaw sa 1982 nga siya adunay “maisog” makamatayng kanser. Gihatagan siyag 6 ngadto sa 12 ka bulang mabuhi sa mga doktor. Sa unsang paagi giatubang niya ug sa iyang banang si Paul ang situwasyon?
Misaysay si Paul sa Pagmata!: “Gibati ko nga kinahanglang atubangon namo ang kamatuoran. Maihap na lamang ang bulan nga mabuhi siya, ug naningkamot ako sa paghimo sa iyang kamatayon nga dungganon kon mahimo. Abi gud nimo, ang chemotherapy (kemika nga terapiya) maoy makapukan kaayong pagtambal, uban ang panglarot sa mga buhok ug kanunay ang pagkakasukaon ug pagsuka.”
Pagmata!: Sa unsang paagi naapektohan niini ang imong kinabuhi ug ingong bana?
“Nagkahulogan kini nga kinahanglang bag-ohon ko ang mga pangunang butang sa akong kinabuhi. Nawala ang pagkaimportante sa mga katigayonan ug salapi. Akong nakita nga kinahanglang bug-oson ko ang panahon sa pagkahimong nars aron sa pag-atiman kaniya. Nakat-onan ko usab ang pagpailob ug sa pagpalabay sa kaulaw kon mosugmat o kon atakehon siya sa iyang sakit diha sa publiko. Maayo na lang kay realistiko kaayo siya ug wala mopadaog sa pagkaluoy sa kaugalingon. Nakapagaan kadto sa akong papel.”
Pagmata!: Unsang ubang mga sugyot ang imong ikahatag sa mga paryente ug mga higala sa mga biktima sa kanser?
“Ayaw gayod ipabati sa imong minahal nga siya nakahatag kanimog kabug-at. Pagpakitag empatiya. Pagtuon nga masundan mo ang ilang mga pagbati aron mahibalo ka kon unsay pakigsultihan ug kon kanus-a. Usahay gusto nilang ipahungaw ang ilang mga kagul-anan, ug may mga panahong kini ang gusto nilang hisgotan.”
Pagmata!: Unsay nakatabang kang Terry sa pag-antos sa iyang pagsulay?
“Ang atong kaubang mga Saksi mapaluyohon kaayo sa ilang mga pagduaw ug sa pagtabang kanamo sa mga pagkaon. Sumala sa mas permanenteng punto de bista, ang iyang pagtuon sa Bibliya nakahatag kaniya ug matin-awng panan-aw sa paglaom sa pagkabanhaw ug sa panahon dihang wala na unyay kamatayon ug sakit sa yuta.”
Sumala sa gipanag-an sa doktor, sa wala pa matapos ang tuig, namatay si Terry, sa Oktubre 1983.
Kalidad sa Kinabuhi ug mga Tumong
Dihang takboyan ang usa ug makamatayng sakit, ang pangutana motungha, Pila na lang ang gitas-on sa akong kinabuhi? Mga semana? Mga bulan? Mga tuig? Nianang puntoha, ang kalidad sa kinabuhi ang mas hinungdanon. Ang mga kahimoan, bisag gamay, sama sa paghimog sulat ug pagbasag mga libro, mahimong makahuloganon ug makahatag bili sa kinabuhi. Sumala sa maarangan nga kalihokan, usa kini ka terapiya.
Kining kaisipana gipaluyohan sa 46-anyos nga si Barbara sa Inglaterra. Sa 1980 nadiskobrehan niya nga may kanser siya sa suso. Sukad niadto mikatay kini sa ubang bahin sa iyang lawas. Apan, nakatabang kaniya ang chemotherapy ug pagtambal pinaagig radyason. Sa unsang paagi nakalahutay siya? “Akong nakita nga ang pagbaton ug mubog-abot nga mga tumong maayo alang kanako. Giplano kong daan ang sayon nga makab-ot nga mga tumong alang sa haduol nga umaabot. Dayon akong nakita nga makahimo ako sa pagkalipay ug sa pagkatagbaw.
“Ang paghunahuna sa uban ug sa pagkabalaka alang kanila nakatabang kanako. Busa okupado ako sa pagpadalag mga kard sa paglipay sa ubang nagkasakit. Gikalipayan ko usab ang pagsulat ngadto sa uban.”
Ug sa unsang paagi gipaluyohan siya sa iyang banang si Stephen? “Ang akong pagpakitag tinuod nga kaikag sa kahimtang ni Barbara nakatabang usab sa iyang kondisyon. Gisagubang namong duha ang tanang butang. Pananglitan, bisan ug himasa kaayo kaming duha, among nakita nga maayong magbinasahay kami sa makusog ug busa nakabahin sa eksperyensiya.”
Usa ka Atake sa Kasingkasing, Dayon Kanser
Ang bana ni Dode nga si Charles, matigson sa iyang panuigong 60, giatake ug grabe sa kasingkasing sa 1985. Gisulod siya sa intensive care sulod sa siyam ka adlaw ug naluwas sa maong hitabo ug may malig-ong determinasyon nga sa sulod lamang sa unom ka semana mibalik na siya sa trabaho. Dayon sa Septiyembre niadtong tuiga, nakabaton siya ug dili-mapugngang pagsid-ok samtang nagkaon. Tapos nga gisusi gisuspetsohan nga may kanser siya sa tungol. Gioperahan siya sa Disyembre. Sa milabay ang upat ka semana mibalik siya sa trabaho!
Giunsa ni Dode sa pagpaluyo sa iyang bana niining malisod nga mga panahon? Siya mitubag: “Wala kami mag-usik ug panahon ug kakulba diha sa negatibong mga pamanabana. Naghulat kami nga mahipos ang mga kamatuoran mahitungod sa kaso sa wala pa namo kini hisgoti o aron matino namo kon unsay among buhaton.
“Midawat sa rekomendasyon sa among mga doktor ug siruhano sa gikinahanglang tambal, mipadayon kami nga masaligon kaayo. Positibo kanunay ang among kolokabildo ug mga hunahuna maylabot sa mga paagi sa pagtambal. May masukolong espiritu ang akong bana, ug determinado ako sa pagtabang kaniya.”
Pagmata!: Unsa pay imong gihimo aron may positibo siyang kaisipan?
Dode: “Akong gilimitihan ang mga pagduaw dihang naospital siya. Ang mga pagduaw kinahanglang sabotan ug sa mubo lang nga panahon. Nianang paagiha akong masusi ang may maayog tuyong mga tawo nga tingalig makapakapoy kaniya. Sa pagkatinuod, mas maayo pa kay sa mga pagduaw mao ang ginatos ka mga kard nga nanghinaot sa maayong lawas nga nga iyang nadawat.”
Pagmata!: Kami nasayod nga rehistrado kang nars ug nakatrabaho uban sa daghang mga doktor. Apan karon, ingong asawa sa pasyente, sa imong hunahuna sa unsang paagi mahimong mapaluyohon ang mga doktor?
Dode: “Sama sa gihimo sa doktor sa among kaso, nagtuo ako nga kinahanglang magpakita siyag positibong kaisipan diha sa pasyente. Kinahanglang iyang sultihan lamang siya sumala sa gusto niyang mahibaloan ug segun sa iyang mga pangutana. Siyempre, nagpaabot ako nga prangkahan ako sa doktor. Apan maylabot sa akong bana, buot kong binhi sa paglaom ang ilang ipugas, dili kasubo. Busa gawas kon mangayog tubag ang pasyente, sa hunahuna ko dili angay nimong sultihan ang tawo nga maihap na lamang ang bulan nga siya mabuhi. Isalig kana sa kondisyon ug sa determinasyon sa pasyente.”
Pagmata!: Unsay nakatabang kanimo sa pagsagubang sa adlaw-adlaw?
Dode: “Simpatiya! Ang mapaluyohang kapikas kanunay anaa sa kalisod sa pagpaningkamot sa pagpakitag maisogong nawong. Busa maayo kaayo kon may mangutana, ‘Komusta ka na Dode?’ Nan nasayod ako nga sila usab nakasabot sa akong pagsulay.
“Akong nakita, usab, nga ang pagpakatawa nakatabang kanamo. Sanglit gusto kaming duha ug golf ug dako kaayo ang iyang pag-us-os sa timbang, usa ka adlaw giingnan ko siya, ‘Ambot lang kon ang imong mga batiis karon numero tres nga kahoy o numero kuwatro nga asiro!’ Siya mikatawa. Ug nasayod ba kamo, sulod lamang sa unom ka semana gikan sa operasyon, siya nakadulag 18 ka buho sa golf uban kanako?”
Unsay gibati ni Charles nga labing nakapadasig nga butang kaniya ingong pasyente?
“Makalista akog tulo—akong asawa, ang mga empliyado sa ospital, ug ang tanan namong mga higala. Nabatonan namo ang tagsaong pagpaluyo sa mga doktor ug sa mga nars. Ilang gipatin-aw daan ang matag lakang sa paagi sa operasyon ug gitagad kami ingong mga indibiduwal, dili mga numero. Ingong sangpotanan, may bug-os nga pagsalig kami kanila, ug nakatabang kana kanamo nga nahimong malaomon.
“Sa pagkamatuod, ang nagpaluyo kanakog dako mao ang akong asawa. Ug ang iyang pagkanars sa miagi mas nakaayo pa kanako. Dako usab kaayog paglipay ug paglig-on kanako ang pag-ampo. Miampo ako nga makapadayon sa pagtrabaho . . . ug karon nakita ko nimo dinhi sa akong opisina!”
Giatubang ang Kamatuoran, Nagkinabuhi sa Paglaom
Giinterbiyo sa Pagmata! si Ethel, nga namatyan ug banang si Stan dili pa dugay tungod sa kanser sa panuigong 65.
Pagmata!: Unsang matanga sa tambal ang nadawat ni Stan?
Ethel: “Ang iyang kanser sa bat-ang natukian sa Enero 1985. Wala magdugay tapos niadto, among nadiskobrehan nga may mga tumor usab siya sa baga, sa usa ka mata, ug sa utok. Gihatagan siyag chemotherapy alang sa baga ug dayon sa mga sesyon sa radyasyon alang sa ubang mga dapit. Sa makadiyut daw miarang-arang siya ug nagplano nga mobiyahe. Dayon usa ka adlaw grabe kaayo ang iyang pagsuka, ug kami nasayod nga atake sa sakit kadto. Kapin kun kulang gikan niadtong gutloa paunahan, kaming duha nasayod nga dili siya mabuhi.”
Pagmata!: Unsay reaksiyon ninyong duha niadtong kamatuorana?
Ethel: “Among gihisgotan ang among situwasyon, ug giatubang ni Stan ang kamatuoran. Sa pagkatinuod, nakatabang kanako ang iyang kaisipan sa pag-atubang sa kamatuoran sa situwasyon.
“Dili ako daling mohilak, ug naningkamot gayod ako nga dili mohilak atubangan kaniya. Apan nahinumdoman ko nga usa ka adlaw niana akong nakita siyang naghilak, ug kana ang nakapukaw kanako. Miingon ako kaniya, ‘Kon gusto kang mohilak, mas maayo pang manghilak tang duha aron mahuwasan kita.’ Busa nanghilak kami, ug nagtuo ako nga nahupayan kami niadto. Maulawong mipahiyom siya tapos niadto, apan nasayod ako nga nakaayo kadto kanamo.
Laing dakong butang mao ang atong paglaom sa Bibliya bahin sa pagkabanhaw. Kanunay kaming maghisgot bahin niana. Siya miingon: ‘Matulog lang ako makadiyut. Ug mobalik ra ako dihang mopuli na ang bag-ong sistema dinhi sa yuta.’ Ang atong pagtuo ang nakahatag ug dakong kalainan.”
Kanser ug ang Pagtuo
Sanglit personal nga gubat ang kanser, ang malig-ong pagtuo makatabang. Ang pag-ampo, nga maoy pagpakigsulti ngadto sa Diyos, adunay makapakalmang epekto. Sumala sa gipadayag sa Bibliya: “Ayaw kamo pagkabalaka mahitungod sa bisan unsang butang, hinunoa sa tanang butang ipahibalo ninyo sa Diyos ang inyong mga hangyo pinaagi sa pag-ampo ug sa pagpangamuyo uban sa pasalamat; ug ang kalinaw sa Diyos nga lapaw sa tanang pagpanabot magabantay sa inyong mga kasingkasing ug sa inyong mga hunahuna diha kang Kristo Jesus.”—Filipos 4:6, 7.
Sumala sa natuman nga tagna sa Bibliya, haduol na ang panahon dihang “pagapahiran sa Diyos ang tanang luha gikan sa ilang mga mata, ug ang kamatayon wala na, ug wala na usab unyay pagminatay, ni paghilak, ni kasakit. Kay ang unang mga butang nangagi na.” Oo, ilalom sa pagmando sa Gingharian, ang kanser, lakip sa tanang ubang mga hampak, mawala na. Haduol na kanang panahona.—Pinadayag 21:3, 4; Lucas 21:29-33.
[Kahon sa panid 17]
Positibong Pagtabang sa Kaugalingon Alang sa mga Pasyente sa Kanser
1. Ayaw tugoting madaog ka sa pagsalikway. Magmarealistiko ug atubanga ang isyu. Nianang paagiha imong mapahimuslan ang panahong nahibilin.
2. Paghupot ug mahimong buhatong plano o mga tumong alang sa mga butang nga gusto nimong buhaton. Pagbaton ug katuyoan sa imong kinabuhi. Haw-ang ang kinabuhing walay kahulogan. Dili angay nga maingon kini niana—kini nagadepende kanimo.
3. Kon mahimo, magmaaktibo kanunay. Bisan kon dili maarangan sa pisikal, ang imong intelektuwal nga kinabuhi wala pa matapos. Busa nganong taposon kini nga wala pa sa panahon? Kanunayng palihoka ang imong hunahuna—pagbasa, pagsulat, pagdibuho, pagtuon. Ilakip usab ang bag-ong mga proyekto.
4. Ugmara ang positibong kaisipan aron maalamon nimong magamit ang imong kusog. Ang pagkaluoy sa kaugalingon maoy paghunahuna lamang sa kaugalingon ug makapukan sa kaugalingon. Palandonga ang mga butang nga imong mahimo alang sa uban. Ang imong mga higala ug mga paryente mapalig-on sa imong positibong kaisipan.
5. Paningkamoting mapabilin ang pagpakatawa ug kataw-i usab ang imong kaugalingon. Tan-awa ang mga rosas, dili lamang ang mga tunok. Pabilhi ang kamatuoran nga ikaw buhi, dili lamang sa ideya nga, sama sa tanan, ikaw mamatay.
[Letrato sa panid 16]
Ang mga doktor ug mga nars, mga minahal sa kinabuhi, ug mga higala mahimong mapaluyohon