Katahoman Diha sa Kahanginan

ANG iyang pino sidahong buhok nagkayabkayab sa hangin, naggukod ang gamayng batang babaye sa iyang “biktima”—nga usa ka matahom, mahuyang nga kabakaba. Miduyog sa iyang binata nga dula, mibatog ang kabakaba sa usa ka bulak ngadto sa lain. Dayon, daw nagasulogsulog, milupad kini sa dihang hapit na kining madakpan sa gagmayng mga kamot. Sa kalit lamang, ang atong gamayng higala nakaideya. Inay sabang naggukod sa maikyasong kabakaba, sa hinay ug sa hilom iyang giduol kini sa dihang mibatog kini sa matahom nga bulak nga ihalas. Midako ang mata, nagantihan siya sa duol nga pagtan-aw sa usa sa labing mabulukon sa mga linalang sa Diyos.

Moapil ba kita kaniya? Ang atong apresasyon niining pak-ang obra-maestra modako.

Pagtan-aw sa Duol

Nakita ba nimo ang tulo ka pangunang mga bahin sa lawas? (Tan-awa ang panid 18.) Una, anaa ang ulo uban sa iyang duha ka antena. Kini makatabang sa pagmatikod sa baho, paghikap, ug tingali panimati. Kini makatabang sa kabakaba sa pagpangita sa kinaham niyang pagkaon o kapikas. Lain pa, atong nakita ang duha ka dagkong mata nga may mga mata-mata sa sulod nga may katakos sa pagkakita sa matahom nga talan-awong de-kolor. Imo bang nakita kanang daw tubo nga gilukot ug giloklok ilalom sa iyang ulo? Kining taas nga dila gitawag proboscis. Kini mobadbad sa iyang kaugalingon aron makapaniba ang kabakaba sa matam-is nga dugos sa mga bulak o sa pagtilaw sa ubang kinaham nga mga pagkaon.

Ang katungang bahin sa lawas gitawag thorax o dughan. Upat ka matahom nga mga pako ang nakabit dinhi. Ang sigang mga kolor ug pinong mga desinyo nga atong makita sa aktuwal napatungha sa ginatos ka gagming nga mga himbis, ang matag usa konektado sa saksakanan diha sa pako. Kining de-kolor nga mga plato dunay hangin, nga nakapagaan sa pako ug nagsilbing ekselenteng insulador aron sa pagkontrolar sa temperatura.

Ang tulo ka parisan sa mga tiil konektado usab sa thorax. Ang mga tiil dunay mga balhibo nga makatabang sa daghang mga kabakaba sa pagsanong sa mga tingog.

Ang adultong mga kabakaba dunay ‘panilaw’ usab diha sa ilang mga tiil. Nadiskobrehan sa mga tigdukiduki nga sa dihang modapat ang tiil sa kabakaba sa matam-is nga butang, ang dila sa awtomatiko mobukhad, andam sa pagkaon. Ang North American monarch nga kabakaba dunay mga organo sa panilaw diha sa iyang mga tiil nga 2,000 ka mas sensitibo kay sa dila sa tawo!

Ang kataposang labing dako nga dibisyon sa lawas mao ang abdomen o tiyan, nga dunay sistema sa paghilis ug mga organo sa pagsanay. Duola pagtan-aw ang mga seksiyon sa tiyan, ug imong makita ang gagmayng mga lungag nga dinhi nagaginhawa ang kabakaba. Gitawag kining spiracles.

Usa ka Maestro sa Pag-usab sa Dagway

Ang kabakaba nga among gitan-aw nga nagtugdon sa bulak dili sama ka matahom ug magaraon. Kini nag-agig kalit ug mabulokong kausaban sa porma. Kining paagi sa kaugmaran gitawag bug-os nga pagkabalhig dagway. Kalit nga mga kausaban mahitabo sa nagkalainlaing mga yugto sa usa ka buhing organismo.

Depende sa klase sa kabakaba, magsugod ang kinabuhi ingong gamayng itlog nga ipangitlog diha sa dahon ug sa usa ka tanom nga kaonon sa larva—o mas nailhan sa laing ngalan, hantatalo—sa dihang mapusa kini. Ang ubang mga itlog mahimo dayong dagkong ulod sulod sa tulo ka mubong mga adlaw. Ang ubang mga itlog nga ipangitlog sa tinghunlak mapusa iniglabay sa tingtugnaw.

Sa dihang makagawas gikan sa ilang balay nga kabhang sa itlog, kaonon dayon sa gigutom nga hantatalo ang walay sulod nga kabhang. Ang sunod niyang kan-on mao ang tanom nga iyang gipuy-an. Kining maong gamayng mananap maoy usa ka tinuod nagakaong makina nga nagalamon aron makapundog igong pagkaon nga molungtad hangtod sa gutom nga mga adlaw sa unahan. Ang mga espesyalista sa kabakaba miingon nga kon ang unom ka librang bata mobug-at ug timbang sama sa gikusgon sa dagkong mga ulod, sa kataposan sa duha ka semana magtakilid na ang timbangan tungod sa walo ka toniladong gibug-aton sa bata!

Dili-kalikayan, sa dihang matagbaw na ang kabakaba sa pagkadakog kaon niini, ang iyang lawas modako, ug sa literal mas modako kay sa iyang panit. Sa kasagaran, ang hantatalo mapikas ug mapakpak nga upat o lima ka besis sa dili pa mosulod sa ikatulong yugto sa pag-ugmad niini—ang pupa nga yugto.

Kining labing katingalahang pagluno sa hantatalo magsugod sa dihang ang dako nang larva motapot sa usa ka lugar nga magbitay sa sidahong hilo. Diha sa usa ka aksiyon sa kahanginan nga nakapahibulong sa kadaghanang mga sirkador, ipanghup-ak sa hantatalo ang panit nga mopagimaw sa kabhang sa pupa sa sulod. Ang walay puas nga kaon mohunong. Ang pupa, kun chrysalis, daw wala na maglihok o patayng tan-awon, apan sa sulod usa ka tagsaong kausaban ang nagakahitabo nga mohimo sa larva nga usa ka matahom nga kabakaba.

Ang hormones maoy makatunaw sa mga organo sa larva, ug ang pluwido nga tinunaw niini ug ang mga materyal mopahimutang aron mapormang adulto sulod sa pupa.

Ang mainit nga temperatura, igong gitas-on sa kahayag sa adlaw, ug pagkaumog mosignal sa kaugmaran sa kabakaba sa sulod nga husto na ang panahon sa paggula. Masisi ang chrysalis samtang nagapaningkamot ang pak-ang kabakaba nga makagula, nga mokabat ug duolan sa 90 segundos ngadto sa 5 ka minutos. Ang bag-ong napusang kabakaba batig panagway sa iyang pagtungha. Ang huot nga puy-anan niini nakapabasa ug nakapakunot sa iyang pako. Busa, mangumpayot sa gigulaan niini, mobomba kinig mga pluwido sa lawas diha sa kaugatan sa mga pako, nga mobukad ug mosugod sa paggahi. Ang kinabuhi niini molawig ug mga tulo ka adlaw ngadto sa walo ka bulan o bisan usa ka tuig.

Nagapangitag mga Kabakaba

Kon makapanaw ka man ugaling ngadto sa mainit nga habagatan-sidlakang mga diyerto sa Tinipong Bansa, malipay kang makakitag Felders’ orange-tip (Anthocharis cethura). Sa unsang paagi mabuhi kini diha sa dili-mahigalaong klima? Molupad lamang kini sa mga bulan sa sayo sa tingpamulak sa daghang tuig sa dihang manurok tungod sa igong ulan ang kinaham nga pagkaong mga tanom. Ipalangan sa mapailobong mga pupa ang iyang pagkapusa hangtod sa lima o unom ka tuig, maghulat sa igong gidaghanon sa kaumog.

Kining maong mga disyerto nagapapuyo usab ug laing matang sa kabakaba: ang giant skipper (Megathymus coloradensis). Kining dakong kabakaba kuwadradohon ug lawas ug gamay trayangulog pormang mga pako nga nakahatag niinig porma nga daw malisod ang paglupad. Apan ayaw palingla—kining mga jet sa kalibotan sa mga insekto malagmit mao ang labing kusog nga kabakaba sa yuta, nga may katulinong 96 kilometros por ora.

Kon moadto ka sa ginahuypan sa mabugnawng hangin nga tumoy sa kabukiran sa Sierra Nevada sa California, kita makakitag kublan nga ivallda arctic (Oeneis ivallda). Kini makaagwantag mga bulan sa tingtugnaw nga moabot ug siyam ngadto sa napulo ka bulan sa gihabugong 3,000-4,000 ka metros. Sa unsang paagi mabuhi kini? Nagtuo ang mga siyentipiko nga ang hantatalo makahimo sa paggamag iyang kaugalingong “panagang-sa-katugnaw.”

Tingali malingaw kang maniid sa large blue (Maculinea arion) sa Uropa ug ang kauban niini nga mga hulmigas. Human sa daghang mga pagluno, makit-an kini sa usa ka matang sa mga hulmigas, nga mopaghid ug “honey-gland” sa likod sa dakong ulod, ug kini mopagawas ug matam-is nga pluwido. Sagopon sa mga hulmigas ang hantatalo, ikarga kini sa ilang likod paingon sa ilang salag, diin hatagan nila kini ug itlog sa hulmigas nga maoy kaonon niini baylo sa matam-is nga “honeydew.” Sa kataposan, mosulod ang hantatalo sa yugto sa pagkapupa, motungha ingong kabakaba sa molabay ang tulo ka semana.

Sa tunga sa kalibotan sa kabakaba makakita kitag nagkadaiyang gidak-on, porma sa pako, kolor, ug mga desinyo. Apan, sa pila ka kaso, ang sukwahi mao ang tinuod. Ang ubang mga espisye magkaamgid ug hitsura diin ang mga eksperto lamang ang tukmang makaila kanila. Daghang makahilong mga matang nakahatag panalipod sa mga kabakaba nga sama kanilag porma, samtang ang mapanagan-ong mga langgam ug ubang mga manunukob nakakat-on sa dili pagtuka kanila. Ang labing gamayng nailhang ispesimen nga kabakaba, ang pygmy blue (Brephidium exilis) sa Norte Amerika, nga dili moabot ug usa ka sentimetros ang sukod sa nabuklad nga pako. Ang labing dako mao ang Queen Alexandra birdwing (Ornithoptera alexandrae) sa South Pacific, nga ang sukod sa nagbuklad nga pako maoy 28 ka sentimetros.

Duolan sa 10,000 ngadto sa 20,000 ka nagkalainlaing mga espisye sa mga kabakaba ang nagadayandayan sa nawong niini nga planeta. Makita sila nga nakigbisog sa hilabihang kainit sa disyerto sa North Africa; nagtungas sa makalipong nga gitas-on sa kabukiran sa Himalaya ngadto sa gihabugong 6,000 ka metro; nagpuyo diha sa kapin sa 30 ka metros sa ubos sa lebel sa dagat sa Tungang Silangan ug sa Death Valley, California; nagaduladula sa tropikal nga lasang sa South America; Aprika, ug Asia; nagapatrolya sa dagkong balod nga mga baybayon sa Atlantiko; ug nabuhi gani diha sa makakamig nga kabugnaw sa tundra sa ibabaw sa Arctic Circle.

Sa usa ka pangidlap sa kolor, ang kabakaba nga among gitan-aw sa sinugdan milupad, mipaingon sa mga lugar nga wala hibal-i. Ug uban sa among batang higala, mibati kami nga naadunahag diyutay tungod kay sa daklit nakakita sa usa sa daghang mga matahom nga linalang ni Jehova.

[Mga Letrato sa panid 16, 17]

EIGHT-WING CALICORES

[Tinubdan]

A. Kerstitch

BIRDWING

[Tinubdan]

A. Kerstitch

ULYSSES SWALLOWTAIL

[Tinubdan]

A. Kerstitch

FELDER’S ORANGE-TIP

CLOUDLESS SULPHUR

MONARCH

[Letrato sa panid 18]

BRIGHT BLUE COPPER

Antena

Ulo

Thorax

Tiyan