Mga Alibangbang, Tanom, ug Hulmigas—Usa ka Mahinungdanong Panaglambigit
TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA NETHERLANDS
SA Hulyo, ang mahuyang nga asul nga mga alibangbang sa Kasadpang Uropa mahibalo nga panahon na sa pagpatungha sa sunod nga mga liwat. Hinuon, aron mahimo kana gikinahanglan sa mga alibangbang ang labaw pa kay sa kaparis. Gikinahanglan usab nila ang serbisyo sa mamulak nga asul nga mga marsh gentian ug sa gutom nga pulang mga hulmigas. Ngano man? Unsang papel ang ginadula sa mga tanom ug sa mga hulmigas labot sa siklo sa kinabuhi niini nga mga alibangbang?
Ang usa ka dapit diin makita kining makaiikag nga relasyon sa tulo ka linalang mao ang Dwingelderveld National Park sa amihanang bahin sa Netherlands. Kining parkeha maoy pinuy-anan niining daghan kaayong asul nga mga alibangbang. Sa tingpamulak ug sa ting-init, ang kalamakan sa Dwingelderveld mahimong daw alpombrang nagkalainlaig kolor nga dunay daghang tanom nga mamulak, lakip ang asul nga marsh gentian, pughaw nga pulang bog heather, ug dalag nga mga bog asphodel. Ang asul nga mga alibangbang ilabinang madani sa matahom nga mga bulak sa bog heather ug sa binorlasang mga bulak sa asul nga mga marsh gentian—apan tungod sa duha ka magkalahing katarongan. Ang mamulak nga bog heather maoy paboritong sibaanan sa dugos, ug ang marsh gentian giisip nga usa ka maayong pondohanan. Apan unsay ipondo sa mga alibangbang diha niana?
Paagi sa Pagpabiling-Buhi
Human sa pakigsanay, ang bayeng alibangbang mangitag marsh gentian nga mas habog pa kay sa mga tanom sa palibot. Ang alibangbang mopuyo diha sa bulak ug magbilin ug pipila ka puti nga itlog. Mga upat hangtod sa napulo ka adlaw sa ulahi, ang mga itlog mapusa, ug tali sa duha ug unom ka gagmayng mga hantatalo ang magsugod sa ilang bag-ong kinabuhi pinaagi sa pagbangag sa putot sa marsh gentian, nga maghimo niining ilang pinuy-anan. Human sa duha o tulo ka semanang walay-puas nga pag-usap-usap, ang mga hantatalo modaus-os ngadto sa yuta.
Makaiikag nga ang hantatalo sagad maghulat hangtod moabot ang gabii ayha pa manaog. Hinungdanon kini, tungod kay sa gabii duha ka matang sa pulang hulmigas, nga nagpuyo usab diha sa nasodnong parke, ang mobiya sa ilang balay aron mangitag pagkaon. Ang hantatalo mopahimutang diha sa agianan mismo niini nga mga hulmigas nga nangitag pagkaon. Bisan tuod ang pagkanaog sa hantatalo daw pagpakamatay, sa pagkatinuod bahin kini sa paagi sa pagpabiling-buhi. Busa, unsay sunod nga mahitabo?
Sa dili madugay, mabanggaan sa pipila ka pulang hulmigas ang nagbabag nga hantatalo. Dihadiha ilang guyoron ang hantatalo ngadto sa ilang balay. Kon atua na sa sulod, ang hantatalo abiabihon ingong pinasidunggang bisita ug kini mabuhi nga hilwas ug haruhay latas sa tinghunlak, tingtugnaw, ug tingpamulak sa usa ka dapit nga walay tihiktihik ang pagkaon. Itugot ta, limitado ang pagkaong kapilian sa hantatalo—pipila ka mga ulod sa hulmigas ug ang ilang pangunang kabuhian, pagkaon nga dinigwa sa trabahanteng mga hulmigas. Apan ang mga hulmigas makabenepisyo usab. Kanunay nilang panibaan ang hantatalo alang sa tilinguhaong dugos nga hinimo niini. Bisag ang mga hantatalo mahimo nang pupa, padayong tagan-an niini ang mga hulmigas ug dugos ug uban pang mga duga nga ganahang kan-on sa mga hulmigas. Apan nianang tungora, kining pag-inagaray sa usag usa hapit nang matapos.
Bisita nga Nahimong Manunugok
Sa hugna sa pagka-pupa, ang hantatalo mag-anam-anam sa pagkahimong alibangbang. Sa dihang makompleto na ang kausaban, ang pupa mapikas ug moguho ang usa ka alibangbang. Takos tagdon nga kining hitaboa kasagarang mahitabo sayo sa buntag. Ngano man? Tungod kay sa buntag ang mga hulmigas dili kaayo aktibo, ug dili sama sa panahon nga ang hantatalo modaus-os sa yuta gikan sa tanom, niining yugtoa labing maayo alang niini nga dili mamatikdan sa mga hulmigas.
Sa dihang moadto ang mga hulmigas aron panibaan ang pupa, makurat sila sa pagkakita sa daw estranyong pak-an nga linalang diha sa ilang balay—ug dihadiha ilang atakehon ang manunugok. Dihadiha ang hantatalo nga nahimo nang alibangbang mosibat dayon aron sa pagsalbar sa iyang mga pako ug sa iyang kinabuhi. Sa dihang makagula na sa balay, ang alibangbang mosaka sa usa ka gamayng sanga ug ang mga hulmigas mohunong na sa paggukod.
Sa usa ka luwas nga gihabogon, buklaron dayon sa alibangbang ang iyang mga pako ug paughon kini. Unya, duolag usa ka tuig human sa pagsugod niini sa iyang kinabuhi, moabot ang malipayon kaayong panahon ug ang alibangbang molupad sa unang higayon. Kini molupad—nga magkapakapa ibabaw sa kalamakan! Paglabay sa pipila ka adlaw kini makigsanay, ug sa dili madugay magsugod kini sa pagpangita sa habog nga asul nga marsh gentian. Total, panahon na sa pagsugod pagpangandam alang sa sunod nga mga liwat.
[Kahon sa panid 18]
Alibangbang Nameligro
Ang pinuy-anan sa asul nga alibangbang mao ang kalamakan. Sa daghang kasiglohan nga milabay nahimong kalamakan ang mga dapit sa Kasadpang Uropa diin gipuril sa tawo ang karaang kalasangan. Niadtong unang panahon, lapad kaayo ang luna sa kalamakan nga gituboan ug mga bulak nga morado ug bulok, nga naglakip sa dakong bahin sa Belgium, Alemanya, ug sa Netherlands, apan ang nahibilin na lang karon mao ang nagkatag nga gamayng nahilit nga mga luna. Ingong resulta, ang asul nga alibangbang hapit nang mapuo. Sa milabayng napulo ka tuig, nahanaw na kini diha sa 57 sa 136 ka nailhan nga kinaiyanhong mga pinuy-anan niini diha sa Netherlands. Ngani, ang pagpabiling-buhi niini nameligro kaayo nga tungod niana ang ngalan niini giapil diha sa European List of Endangered Butterflies, usa ka dokumento nga gihipos sa Council of Europe nga naglista sa mga ngalan sa nameligrong mga espisye sa alibangbang.
Aron matino nga ang Dwingelderveld National Park magpabiling hilwas nga pinuy-anan alang sa asul nga alibangbang, ang mga tig-atiman sa parke karon naningkamot nga mamentinar ang kalamakan pinaagi sa paggamit sa susamang mga paagi sa panguma nga gigamit sa mga mag-uuma sa kanhing kasiglohan. Sama kaniadto, ang mga magbalantay uban sa mga panon sa karnero manuroy sa kalamakan, ug ang mga baka manibsib sa kapatagan nga puno sa gahi nga mga balili. Ang manibsib nga mga karnero ug mga baka maghawan sa mga luna diin mahimong moturok ang ling, bog heather, ug uban pang mga tanom. (Sa pagkakaron, mga 580 ka espisye sa mga tanom ang nabuhi diha sa parke.) Sa baylo, ang asul nga mga alibangbang sa Dwingelderveld nakaamot usab sa ilang pagpabiling-buhi pinaagi sa pagsanay—sila nagkadaghan. Sa pagkatinuod, kining kinadak-an ug labing hinungdanon nga kalamakan sa Uropa maoy maanindot kaayong pinuy-anan sa mga alibangbang sa katibuk-an nga gani 60 porsiyento sa tanang espisye sa alibangbang nga nabuhi sa Netherlands makaplagan didto.
[Mga hulagway sa panid 16]
Ang usa ka alibangbang mitugdon sa usa ka asul nga marsh gentian ug nangitlog diha niana
[Hulagway sa panid 17]
Ang pulang mga hulmigas nag-atiman sa mga pupa
[Credit Line]
Mga hulmigas sa mga panid 16 ug 17: Pictures by David Nash; www.zi.ku.dk/personal/drnash/atta/
[Hulagway sa panid 17]
Pughaw nga pulang bog heather
[Hulagway sa panid 17]
Dalag nga bog asphodel
[Mga hulagway sa panid 18]
Ang mga karnero ug mga baka nagtabang sa pagpasig-uli sa pinuy-anan sa mga alibangbang