Umaabot sa Relihiyon Tungod sa Iyang Kagahapon

Bahin 3: 1942-1513 W.K.P.—Ehipto—Natad-Panggubatan sa mga Diyos

“Sa ubos ug sa ibabaw sa tanang butang sa Ehipto mao ang relihiyon.”—Will Durant, awtor ug historyano sa ika-20ng siglo.

ANG unang mga molupyo sa Ehipto mao ang mga liwat sa anak ni Noe si Ham, lagmit gayod nga pinaagi sa anak ni Ham si Mizraim, ang uyoan ni Nimrod. (Genesis 10:6-8) Tapos lahugaya ang mga pinulongan sa Babel, ang pakyas nga mga magtutukod sa torre nagkatibulaag sa paghimog bag-ong sinugdanan, nga gidala ang ilang Babilonyanhong relihiyon. Ang pipila niadtong napakyas nga mga magtutukod mipuyo sa dapit nga nailhang Ehipto.

Sa The Story of Civilization, si Will Durant naghisgot bahin sa “pagkagikan sa pila ka tinong elemento sa Ehiptohanong kultura sa Sumeria ug Babilonya.” Busa, ang relihiyon sa Babilonya nagbilin ug dulot nga timaan sa Ehipto, ug ang relihiyon nahimong labaw nga butang sa Ehiptohanong kinabuhi. Ang The New Encyclopædia Britannica nagaingon: “Ang kultural ug sosyal nga kinabuhi natuphan kaayo sa relihiyosong mga ideya nga ang pagsabot sa Ehiptohanong kultura imposible kon walay pagsabot sa Ehiptohanong relihiyon, ug ang balit-ad niana.”

Wala Mahiuyon ug Nasumpaki

Ang relihiyon sa Ehipto maoy polytheistic, nga gitiman-an sa kapin sa 500 ka diyosdiyos, ug lagmit doble pa sa maong gidaghanon. “Sa tibuok Ehipto sa linangkob ang grupo sa mga diyos sa usa ka lungsod o siyudad maoy tinagutlo,” matud sa Ehiptologo si E. A. Wallis Budge. Sa wala madugay, ang pangunang trinidad naugmad, usa ka balaang pamilya nga gilangkoban ni Osiris, ang amahan; si Isis, ang inahan; ug si Horus, ang anak.

Ang polytheism misangpot nga ang ubay-ubayng mga diyos nag-angkon nga mao ‘ang bugtong diyos.’ Apan ang mga pari ug mga teologo lagmit wala maglisod sa pagtuo sa usa ka diyos ug sa samang panahon nag-isip nga siya naglungtad diha sa daghang dagway. Ang awtor si B. Mertz mikomento nga kini “usa lang ka laing panig-ingnan nianang anindot nga kawalay-panag-uyon nga maoy timaan sa Ehiptohanong relihiyon.”

Ang mga hayop kadaghanan gigamit sa paghawas sa mga hiyas sa mga diyos o bisan sa mga diyos mismo. Apan ang Pranses nga awtor si Fernand Hazan nag-angkon nga ang maong mga hayop dili lamang mga simbolo, kay giisip nga takos sa pagsimba “kay sila mao ang dugokan sa maayo o daotang balaang mga gahom.” Busa, dili katingad-ang gitaho nga ang usa ka Romanong lungsoranon gipatay sa magubotong panon tungod sa pagpatayg usa ka iring ug ang embalsamadong mga lawas sa mga iro, mga iring, mga buaya, mga banog, ug mga toro hingkaplagan sulod sa mga lubong sa Ehipto.

Ang rituwalismo, misteryosong mga kulto, ug mga salamangka nakadulot nga lalom sa relihiyon sa Ehipto. Mao usab ang paggamit sa relihiyosong mga imahen ug mga simbolo, sama sa simbolo sa kinabuhi, ang crux ansata. Kini sila gipasidunggan, matud sa The New Encyclopædia Britannica, nga ang “indibiduwal nga pagtuo (i.e., personal nga pagkamasimbahon) dili gayod labing bililhon.” Kana midugang nga taliwala sa mga imahen, “ang iya ni Isis uban sa batang si Horus nga gisabak, tingali mao ang katumbas sa Madona uban sa Bata, mao ang labing ilado.”

Ang mga Ehiptohanon nagtuo sa kinabuhi tapos sa kamatayon. Giembalsamar nila ang ilang mga patay ug gipreserbar ang mga lawas sa patay nang mga paraon sulod sa dagkong mga piramide. Ang karaang mga lubnganan nagpagawas, sumala sa giingon sa usa ka awtor, “sa makapatandog apan bililhong mga gamit sa pagpaanyag sama sa pangmek-ap, beads, ug sa mga kolon nga sa nangagi gisudlan sa pagkaon ug ilimnon.”

Napulo ka Hampak sa Paubos nga Ihap Ngadto sa Kalaglagan

Sa 1728 W.K.P., dihay nahitabo nga may daotang mga sangpotanan alang sa Ehipto ug sa iyang relihiyon. Mga duha ka siglo tapos sa pagduaw sa usa ka tawong ginganlag si Abraham sa Ehipto, ang iyang mga kaliwat namalhin didto aron makaikyas sa mga resulta sa usa ka grabeng kagutmanan. (Genesis 12:10; 46:6, 7) Nga nailhang mga Israelinhon, sila nagpabilin didto sulod sa 215 ka tuig. Kadto nag-andam sa entablado alang sa gubat sa mga diyos, ang usa ka panon sa Ehiptohanong mga diyos sa usa ka kiliran ug sa bugtong Diyos sa mga Israelinhon, si Jehova, sa pikas nga kiliran. Sa mihangyo ang mga Israelinhon nga tugotang mobiya sa Ehipto aron sa pagsimba Kaniya, ang kahimtang tuling midangat sa tayuktok.

Ang magmamando sa Ehipto, ang paraon,a usa ka titulong nakuha gikan sa Ehiptohanong pulong alang sa “dakong balay,” mibalibad. Unya gipahayag ni Jehova ang iyang katuyoan nga gamiton ang iyang gahom sa milagrosong paagi alang sa iyang katawhan. (Exodo 7:1-6; 9:13-16) Pinaagi sa pagpatungha sa sunodsunod napulo ka hampak diha sa Ehipto, gihagit niya ang mga diyos niana sa nawong-sa-nawong nga pagharongay.—Exodo 12:12.

Ang unang hampak naghimo sa Subang Nilo, ang pangabuhian sa Ehipto, nga dugo, nga nagpatay sa mga isda niana ug nagpugos sa mga Ehiptohanon sa pagkutkot alang sa tubig mainom. (Exodo 7:19-24) Makauulaw kadto kang Hapi, ang diyos sa Nilo!

Ang baki maoy simbolo sa pagkamasanayon, ug ang librong The Gods of the Egyptians nagatug-an kanato nga “ang Baki-diyos ug ang Baki-diyosa gituohang nagdulag ilado kaayong mga bahin sa paglalang sa kalibotan.” Busa ang hampak sa mga baki, gawas nga nagpakaulaw sa mga diyos sa pagkamasanayon sama kang Osiris, Ptah, ug Sebek, nagpaubos pa sa Ehiptohanong mga diyos sa kalalangan.—Exodo 8:1-6.

Ang salamangkerong Ehiptohanong mga pari wala makasuhid sa ikatulong hampak sama sa pagsuhid nila sa unang duha. (Exodo 8:16-18) Si Thoth, ang ginoo sa salamangka, nawad-an sa iyang gahom sa pagsalamangka. Ug si Geb, ang diyos sa yuta, wala makapugong sa “abog sa yuta” sa pagkahimong samok nga mga tagnok.

Sugod sa ikaupat nga hampak, ang utlanan nabadlis na tali sa Goshen, ang dapit sa Israelinhong komunidad sa Ubos nga Ehipto, ug sa nahibiling bahin sa nasod. Samtang ang Goshen wala matandog sa hampak sa mga langaw, ang ubang bahin sa Ehipto nadaot. (Exodo 8:20-24) Si Buto, usa ka diyosang magbalantay, ug ang diyos nga si Horus tin-awng wala na makapugong sa mga hitabo niadtong bahina sa yuta nga niana silay responsable—ang Ubos nga Ehipto.

Si Hathor usa ka diyosa nga ang ulo baka. Si Nut, ang diyosa sa langit, gihulagway usab ingong baka. Pagkamakaulaw kanilang duha sa dihang ang kamatay o pestilensiya nagpahinabo nga “ang tanang matang sa hayop . . . nangamatay” sa hampak numero singko!—Exodo 9:6.

Si Thoth giingong nasayod sa “tanang pormula sa salamangka nga kinahanglanon sa pag-ayo sa masakiton.” Ug si Amon-Ra, matud sa ika-70ng bahin sa usa ka balak nga gisulat sa iyang kadungganan, maoy mananambal “nga nagapapas sa tanang pagkadaotan ug nagaabog sa tanang sakit.” Apan kanang duha ka mananambal nga mini wala makapugong sa “mga hubag uban sa mga nana [gikan] sa pagbuto diha sa tawo ug sa mananap,” bisan sa “mga salamangkerong pari,” sa hampak ikaunom.—Exodo 9:10, 11.

Ang mga diyos nga si Shu, Reshpu, ug Tefnut nakatabang sa pagkontrolar sa panahon. Apan sama sa mga tigtagna karon sa panahon sila wala makapugong sa dalogdog ug ulan-sa-yelo nga sa hampak siyete mihampak sa tawo, mananap, ug talamnon ug “nagbali sa tanang matang sa mga kahoy sa kapatagan.” (Exodo 9:25) Ang wala madaot sa ulan-sa-yelo gikaon sa mga dulon sa hampak numero otso. (Exodo 10:12-15) Pagkadakong kapildihan alang kang Min, ang diyos sa ani, kinsa, nga nagkupot sa udyong sa dalogdog sa iyang tuong kamot, giingong nagkontrolar sa dalogdog ug sa liti! Ang duruha nakaipsot sa iyang kamot panahon nianang duha ka hampak.

“Nahitabo ang kangitngit sa tibuok yuta sa Ehipto sa tulo ka adlaw,” ikasiyam nga hampak. (Exodo 10:21, 22) Si Ra, ang adlaw nga diyos; si Sekhmet, ang diyosa nga nagsul-ob sa disko sa adlaw; ug si Thoth, ang bulan nga diyos, sa literal napagngan sa ilang mga kahayag.

Ug pagkakusog ang danguyngoy sa dihang ang Ehiptohanong mga panganay kalit nangamatay, nga nahitabong “walay usa ka balay diin walay patay,” apil ang “dakong balay” ni Paraon! (Exodo 12:29, 30) Sanglit si Paraon gituohan nga kaliwat sa adlaw nga diyos si Ra, ang wala-dahomang pagkamatay sa iyang panganay maoy sama sa pagkamatay sa usa ka diyos. Pagkamakapakurat nga kaparotan ni Bes, ang tigpanalipod sa harianong balay, ug kang Buto, ang tigdepensa sa hari!

Naulawan ug napaubos—dili kas-a kondili napulo ka beses—kay nanginit aron manimalos, si Paraon ug iyang kasundalohan sa madali migukod sa namahawang mga Israelinhon. (Exodo 12:37, 41, 51; 14:8) Sa pagpasidungog sa dili kaayo iladong Paraon si Ni-maat-Re, ang usa ka karaang balak kas-a nagpasigarbo: “Pakig-away alang sa iyang ngalan . . . Walay lubnganan alang sa usa ka rebelde batok sa iyang kamahalan, ug ang iyang patay nga lawas ilabay sa tubig.” Apan bahin kang Paraon nga nakaagom sa balaang ihap ngadto sa kalaglagan, ang iyang kaugalingong patay nga lawas ang nahidangat sa tubig. “Si Paraon, ang inkarnasyon sa diyos si Horus dinhi sa yuta, manununod sa pagkahari ni Atum, ang anak sa adlaw nga diyos si Re [Ra],” sumala sa pagtawag kaniya sa usa ka basahong reperensiya, nalaglag sa Pulang Dagat sa kamot sa Diyos sa Israel kansang pagkahari iyang gisuklan.—Exodo 14:19-28; Salmo 136:15.

Tinuod Bang Nahitabo Kadto?

Makahuloganon, ang The New Encyclopædia Britannica, bisan pag nag-angkon nga ang asoy sa Exodo nasudlan sa “mga elemento sa kasugiran,” miangkon gihapon nga “ang mga eskolar karong adlawa lagmit motuo nga luyo sa mga kasugiran adunay gahing uyok sa kamatuoran.” Sa paghisgot sa suliran sa pagpetsa sa Ehiptohanong mga dinastiya gikan sa mga listahan sa mga hari, ang Britannica nagaingon usab: “Ang kahuyangan sa maong mga listahan ingong mga talaan sa kasaysayan mao nga nagaapil lang kana sa mga ngalan sa mga hari nga giisip nga takos sa pasidungog; daghang mapaubsanon ug pila ka dili-popular nga magmamando ang bug-os gilaktawan—giwagtang gikan sa talaan.”

Tungod sa maong kadili-tukma sa kasaysayan ug pagmaneobra sa mga kamatuoran, katingad-an ba nga ang maong dakong kaparotan sa Ehipto ug sa iyang bakak nga mga diyos yanong “giwagtang”? Kini madayag kon atong hinumdoman nga kadtong nagtala sa kasaysayan nagsulat niana ubos sa pagbantay sa mga pari, kansang pangunang interes, dayag, mao ang pagtipig sa ilang katungdanan ug paglaban sa himaya sa ilang mga diyos.

Tungod sa maong karaang mga panghitabo, ang umaabot dili maayo alang ni bisan kinsang nagatuboy sa modernong-adlawng mga katumbas sa relihiyon sa Ehipto. Kadto lamang nagatuman sa matuod nga relihiyon—ang mga Israelinhon ug ubay-ubay nilang Ehiptohanong kauban—ang nakalabang sa gubat sa mga diyos nga walay kadaot. Ang dagkong mga butang karon gitagana alang kanila, kining “Nasod nga Gigahin, nga Lahi sa Uban.” Basaha kini sa bahin 4 niining seryeha.

[Mga footnote]

[Kahon sa panid 22]

Unsay Imong Tubag?

Panahon nga didto sila sa Ehipto, ang mga Israelinhon mao ba lamang ang nagtuman sa matuod nga relihiyon?

Dili, kay “ang usa ka tawong walay ikasaway ug matul-id, nga nahadlok sa Diyos ug nagalikay sa pagkadaotan,” nagpuyo sa kasikbit nga Uz, nga karon Arabia. Ang iyang ngalan mao si Job. Nakasinati siyag grabeng mga pagsulay sa pagkamatarong, lagmit sa usa ka panahon tali sa pagkamatay ni Jose sa 1657 W.K.P. ug sa pagtungha ni Moises ingong matinumanong alagad ni Jehova.—Job 1:8.

[Hulagway sa panid 23]

Ang mga paraon giisip nga mga inkarnasyon sa mga diyos

[Tinubdan]

Kortesiya sa Superintendence of Museo Egizio

[Hulagway sa panid 24]

Ang pila ka piramide maoy luhong mga lubnganan sa mga paraon