Pagpaniid sa Kalibotan
ANG TUIG SA HK
Gipakuratan sa HK ang iyang mga kritiko tungod sa pagsubay sa iyang daghang dagkong nahimo sa miaging tuig. Bisan pa nga wala kini matapos ug bisan unsang gubat, ang HK milihok ingong tigtipig sa kalinaw sa mga away sa Afghanistan, sa Persian Gulf, sa habagatang-kasadpan sa Aprika, sa Kasadpang Sahara, Cyprus, ug Kampuchea. Dugang pa, ang iyang mga sundalo sa pagtipig sa kalinaw nakadaog ug Nobel Prize sa miaging Septiyembre. Lain pa, niadtong Disyembre gipakunhorag dako sa HK ang iyang badyet alang sa mga tuig 1990 ug 1991, nga nakahatag dakong kalipay sa mga membro nga super-power o dagkong gahom sa kalibotan. Si Sir Bryan Urquhart, dili pa dugay miretiro ingong ubos nga kalihim sa HK alang sa pagtipig sa kalinaw, miingon: “Ang kapintas sa Bugnawng Gubat wala na makaparalisar sa Hiniusang Kanasoran. Daw posible pa nga ang katawhan makahimog dakong lakang paingon sa usa ka komunidad sa kanasoran.”
MGA POSIL UG MGA PAGHIKOG
Gipasukad diha sa pagtuon sa Sacramento County, ang medikal nga tigdukiduki sa University of California si Garen J. Wintemute miingon nga ang mga posil maoy hinungdan sa duolan sa 70 porsiento sa mga paghikog nga nahimo sa Tinipong Bansa tungod sa armas-de-puygo, inay sa gidawat sa katibuk-an nga numerong 45 porsiento. Siya nagbanabana nga 50 porsiento sa mga panimalay sa nasod dunay usa o daghan pang mga armas-de-puygo nga ilang nabatonan. Si Wintemute mihatag daghang rason nganong ang posil mao “ang armas nga pinili” sa paghikog. Ang usa mao nga kini gipanag-iya alang sa pagpanalipod sa kaugalingon, kini seguradong may bala ug mabatonan dayon. Siya miingon nga ang “pagkadaling makabatog” mga posil tingali mao ang “pangunang butang nga nakaamot” sa mga paghikog niadtong milihok nga walay paghunahuna.
MGA BUTANG NGA WALA IPAHAYAG
Usa ka propesor sa unibersidad sa California, T.B.A., mibati nga ang mga Amerikano daghag nasipyatan bahin sa mga sugilanon sa balita nga kinahanglan nilang madunggan. Busa siya dunay usa ka grupo sa mga eksperto—iladong magasin ug mga editor sa mantalaan, mga prodyuser sa TV, mga ekonomista—mipilig labing wala mabalita nga sugilanon sa tuig diha sa palumagian sa balita sa T.B. Ang pipila sa mga ulohan sa 1987 mao: duolan sa 250 ka aksidente sa nukleyar nga mga reaktor; gobyerno sa T.B. mihatag kuwarta sa pagdukiduki sa unibersidad sa paghimog makapatayng mga organismo alang sa biyolohikal nga gubat; kalit nga pagtubo sa gidaghanon sa pagkapuo, tingali sa libolibong mga espisye nga karon nangawala matag tuig; ug ang gumonhap kon kinsa ang nagapanag-iya sa palumagian sa balita. Kini wala gayod hisgoti diha sa palumagian sa balita sa T.B. Ang ngalan sa grupo? Proyektong Tigsensora.
PAGDAGHAN SA NANGAMATAY SA PAGTABAKO
Ang pagtabako nagpabiling “usa sa labing mapugngang hinungdan sa kamatayon” sa Tinipong Bansa, nagkanayon ang dili pa dugayng pederal nga report bahin sa pagtabako, nga giluwat sa ika-25ng anibersaryo nga maoy pinakauna sa maong taho. Sa pagkamatuod, ang taho nagbanabana, ang pagtabako lagmit mopahinabog 30 porsiento pang kamatayon kay sa gituohan niadto. Ang siruhano heneral sa T.B. nag-ingon diha sa pasiunang panid: “Ang kritikal nga mensahe dinhi mao nga ang kauswagan sa pagsumpo sa pagtabako kinahanglang ipadayon, ug maayong pangusgan, aron atong mapabalik ang mortalidad may-labot sa pagtabako. Kay kondili, ang epekto sa sakit sa pagtabako magpabiling taas kaayo ngadto sa ika-21ng siglo.” Ang siruhano heneral nagbanabana nga ang pagtabako maoy nakaingon sa kapin sa usa gikan sa matag unom ka kamatayon sa Tinipong Bansa karon.
BASURA NAGBUNGDO
Didto sa Pederal nga Republika sa Alemanya, ang gastos sa paglabay sa pribado ug sa industriyal nga basura, lakip sa makahilong biya, mobalor ug gibanabanang 5.5 ngadto sa 6.5 ka bilyong dolyares (10 ngadto sa 12 ka bilyon W. German Marks) matag tuig, sumala sa mga numero nga gipatik diha sa environmental fair nga “Entsorga 1988” nga gihimo sa Essen. Sa nangaging pipila ka tuig lamang, ang pribadong mga balay nakapatunghag 30 ngadto sa 32 ka milyong toniladang basura tuig-tuig—nga moabot ug mga 360 ka kilogramos matag tawo.
KRISIS SA AIDS SA APRIKA
Ang mga kaso sa impeksiyon sa makamatayng virus sa AIDS misulbong sa Aprika, mitaho ang buletin gikan sa WHO (World Health Organization). Ang WHO nagbanabana nga upat ka bahin sa mga tawo tali sa edad nga 20 ug 40 nga nagpuyo sa pila ka sentral nga mga siyudad sa Aprika dunay virus sa AIDS. Ang epidemiologo si Rick Mathias sa University of British Columbia nagtuo nga ang impeksiyon sa virus sa AIDS wala pa mous-os sa Aprika tungod sa kaylap nga praktis sa pologamiya diha sa daghang Aprikanong mga nasod. Ang buletin sa WHO nagpunting usab sa mga pagdugang sa dugo ingong laing rason tungod sa pagkaylap sa AIDS sa Aprika.
ANG RELIHIYOSONG MGA SUKDANAN NAGKAWALA
Sulod sa tulo ka tuig, ang mga molupyo sa Takarazuka, Japan, mibabag sa pagtukod sa templo sa Buddhista, nga nag-ingon nga ang pagyamyam sa sutras ug mga seremoniya sa paglubong makabalda sa kalinaw sa ilang kasilinganan. Sukad nahibalo nga ibalhin ang unang templo sa 800 ka kilometro duol nila, ang mga molupyo miinsister nga ang mga templo kinahanglang tukoron diha sa mas “angay nga dapit” nga halayo gikan sa lugar nga daghag balay, sama sa bukid, mitaho ang Mainichi Daily News. Ang mga pari sa templo, si Tetsuhide Sato, nagmahay: “Ang maayong mga adlaw sa miagi wala na sa dihang ang mga tawo magtigom sa templo aron sa pagsimba.”
GUBAT SA ORGANISADONG KRIMEN SA BOMBAY
Ang mga karsada sa Bombay, India, dugang ug dugang nahimong samag panggubatan kay sa malinawon nga talan-awon sa siyudad, mitaho ang magasing India Today. Ang gubat sa organisadong krimen tali sa magkakontrang mga pundok sa kriminal midaghan samtang nagtigiay sila kon kinsay hawod. Ug dako ang madaog: mohari sa pagpayuhot sa kontrabando, sa narkotiko, ginadiling alkohol, pagpamampam, ug tanang bahandi nga makuha niining mga bisyoha. Sa miaging tuig 13 ka membro sa gang namatay sa pinosilay.
HULGA SA KANSER SA CERVIX
Ang South Africa tingali anaa na sa ngilit sa epidemiya sa kanser sa cervix, mipasidaan Dr. Basil Bloch, pangulo sa Oncology ug Colposcopy sa Groote Schuur Hospital sa Cape Town. Iyang gibatbat ang kanser ingong sakit nga gipasa ilabina sa sekso ug gisultihan ang mga delegado diha sa komperensiya bahin sa seksuwalidad nga gihimo sa Cape Town nga hayan mahimong seryosong hulga sa panglawas sama sa AIDS. Unsang matanga sa mga babaye ang peligrong matakdan? Kadtong aktibo sa sekso sa sayo nga kinabuhi, naminyog sayo, ug daghag kasiping, ug nagtabako. “Kon ang tanang mga pasyente magpa-pap smears matag karon ug unya, ang hitabo sa kanser sa cervix mokunhod ug 80 ngadto sa 90%,” miingon si Dr. Bloch. “Kini maoy mapugngang sakit.”
MGA MASUSO NGA GIYANON SA CAFFEINE
Ang listahan niadtong nameligro tungod sa sobrang paggamit ug caffeine apil ang mga masuso ug mga tawong may kabalaka ug depresyon. Ang mantalaang The Australian mitaho gikan sa Sydney nga “usa ka babayeng nagsabak tig-inom ug 15 ka tasang kape ug duha ka litrong cola sa usa ka adlaw. Gisultihan sa laing babayeng nagsabak ang iyang doktor nga unom lamang ka tasang kape ang iyang ginainom sa usa ka adlaw apan nakalimot sa paghisgot nga ang matag tasa dunay lima ka kutsaritang instant nga kape diha niana. Ang resulta managsama—kining mga bataa mangatawo nga mga giyanon sa caffeine ug moantos ug taas nga yugto sa withdrawal kay sa mga bata nga nangatawong giyanon sa heroina.” Dugang pa, ang report diha sa American Journal of Psychiatry miingon nga ang caffeine mopasamot sa pagkasensitibo sa mga tawo nga may sakit sa kabalaka o daling matarantar. Kini mopasamot usab sa mga biktima sa mga depresyon sa pagbatig kabalaka.
TANEL SA UROPA NAGKAMULONG GITRABAHO
Kon matuman ang tanang plano, ang Inglaterra ug Pransiya sa kataposan masumpay pinaagi sa tanel sa 1993. Ang ideya dili bag-o. Ang una sa duolan sa 27 ka pagsulay sa pagsumpay sa mga nasod pinaagi sa tanel giaprobahan ni Napoleon sa 187 ka tuig kanhi. Ang mga taga Britanya, nga nahadlok nga sulngon sa Pransiya, misupak niana. Ang usa ka tanel, nga gisugdan sa katuigang 1880, maoy kapin sa usa ka milyang gitas-on sa duha ka tumoy sa wala pa kini biyai. Ang kataposang pagsulay wala molampos sa 1975. Kining ulahing panimpalad, nga gitawag Eurotunnel, daw seguradong molampos. Ang tanel sa Uropa langkoban ug duha ka 7.9 ka metros nga mga tanel ug usa nga 3 metros nga tanel modagan tali kanilang duha alang sa obra sa pagpangserbisyo ug sa pagluwas. Migamit ug dagkong tigkalot nga mga makina, ang mga trabahante nakasugod na, ilabina diha sa pagpangserbisyong tanel—nga 4 ka kilometros gikan sa kiliran sa Inglaterra ug 0.4 kilometros gikan sa kiliran sa Pransiya. Ang mga tigtanel nga Ingles ug Pranses naglaom nga magtagbo sa 1991 ug naglaom nga mosipyat dili momenos mga pila lang ka pulgada.
KINABUHI SA ILALOM SA YUTA
Ang mga siyentipiko dugay nang nagtuo nga walay buhing linalang sa kinailadman sa ubos sa ibabawng yuta, sa gingharian sa mga wati, sa mga ulod, ug mga gamot sa tanom. Sila nasayop. Ang upat ka lungag dili pa dugayng gikalot sa South Carolina, T.B.A., nagbutyag nga duolan sa 3,000 ka espisye sa gagming kaayong organismo nagpuyo hangtod sa gilay-ong 550 ka metros sa ubos sa ibabawng yuta. Ang kadaghanan niadtong mikroskopikong mga mamang wala hibaloi niadto sa siyensiya. Nagpuyo sa ngitngit nga kalibotan nga wala kaayoy hangin o pagkaon, ang microbes nga nagkinahanglag oksiheno nagakuha niini gikan sa tubig sa ilalom sa yuta. Kini ang mohulip sa kakulangan sa pagkaon pinaagi sa pagkinabuhi nga hinay kaayo, samag nagakatulog nga kinabuhi. Ang mga siyentipiko nagkamulo pa sa pagtuki kon sa unsang paagi nabuhi kining gamitoy kaayong mga linalang diha sa ilang lugar, ug kon sila magamit ba sa mga tawo sama sa paghinlo sa hugawng mga atabay.