Unsa ka Luwas ang Imong Pagkaon?

SI Jean nagguol sa pagkaplag luyo sa reprigeritor sa usa ka hiwa sa karne nga gipalit niya alang sa panihapon sa miaging Sabado. Sa dihang ang pamilya wala damhang nangaon sa gawas niadtong gabhiona, nalimtan niya pagbalik ang karne sa preser. Karon upat na adlaw ang milabay.

Nagpanuko, iyang gibitad ang putus, giablihan kini, ug nagmatuod sa iyang mga kahadlok uban sa dalidaling pagsimhot. Apan, naghunahuna siya: ‘Lagmit mahanaw ra kining diyotay nga baho inigluto.’ Samtang siya nagtimbangtimbag sa butang, hinunoa, nahinumdom siya sa sinati nga garay: ‘Kon nagduda ka, ilabay kana.’ Pinaagi sa paglabay sa karne, naluwas ni Jean ang iyang pamilya gikan sa posible nga mga komplikasyon sa kahimsog sa panglawas sa pagkaon ug dili luwas nga pagkaon.

Apan ang suliran sa dili luwas nga pagkaon naghatag ug labi pang seryoso nga mga kahimtang. Ang balatian gumikan sa hugaw nga pagkaon maoy dakong hinungdan sa pag-antos ug kamatayon sa nag-ugmad nga kanasoran. Minilyon ang apektado bisan sa mauswagong kayutaan. Sa United Kingdom, pananglitan, kapin sa napulo ka libo ka kaso sa pagkahilo sa pagkaon ang gitaho matag tuig, ug posible nga gatosan ka pilo nianang gidaghanona ang aktuwal nga nahitabo. Apan unsa ang naghimo sa pagkaon nga dili luwas?

Nganong Dili Luwas?

Ang pagkaon mahimong dili luwas tungod sa pagtakboy sa makadaot nga bakterya. Mahitabo kini kon ang garapon sa linata-sa-balay nga mga utanon wala sa husto kasirahi, kon ang letsugas sa lab-as nga salad wala mahugasi, kon ang linutong karne gibilin sa temperatura sa lawak sa taas nga panahon, o kon nagdanghag kadtong nag-andam sa pagkaon. Ang pagkaon mahimong mahugawan usab sa mga salin sa pamatay sa dangan o sa aksidenteng pagkadapat sa makadaot o makahilo nga mga kemikal.

Ang dakong gidaghanon sa dili luwas nga pagkaon gibaligya ug gipalit sa gawas sa nasod matag adlaw. Sulod sa tulo ka bulan nga hugna lamang, ang Tinipong Bansa misalikway sa kapin sa 65 ka milyon ka dolyar nga bili sa pagkaon nga dili angay paliton. Ang daghang kayutaan, hinunoa, wala makatagamtam sa kaluho sa paglabay sa dili luwas nga pagkaon. Sagad kini ibaligya ug makaon.

Ang magasing World Health mitaho nga ang “dala-sa-pagkaon nga balatian halos kinaiya na sa tibuok kalibotan, ug dili lamang taliwala sa kabus nga mga panimalay.” Ang magasin usab miingon: “Ang balatian ug ang kakulang sa maayong-lawas nga motultol sa pagkunhod sa ekonomikanhong pagkamabungahon gumikan sa hugaw nga pagkaon naglangkob sa usa sa labing kaylap nga mga suliran sa kahimsog sa kalibotan karon.”

Gibanabana nga lagmit sama ka daghan sa 20 ka milyon ka tawo sa Tinipong Bansa matag tuig ang mag-antos sa mga suliran sa kahimsog gumikan sa hugaw nga pagkaon. Ug sa Europa, ang dala-sa-pagkaon nga balatian giisip nga pangunang hinungdan sa kamatayon human sa mga impeksiyon sa respiratory-tract. “Ang industriyalisadong kanasoran dunay ilang mga pinalabi ug mga batasan nga nagpalambo sa dala-sa-pagkaon nga balatian,” matod sa usa ka siyentista. “Usa sa labing dayag nga mga suliran mao ang pagpalabi alang sa dakong mga hiwa sa karne, nga sagad wala kaayo maluto.”

Pangaon sa Gawas

Sagad ang usa dili maghunahunag makaduha mahitungod sa pagkaon sa restawran o sa pagpunit dayon ug makaon diha sa fast-food nga kan-anan. Gatosan ka linibo sa pagkaon ang gidulot matag adlaw nga wala may daotang mga epekto sa mga nangaon. Apan, bisan sa naugmad nang kanasoran, ang mga tawo naapektohan sa grabe dala-sa-pagkaon nga balatian ingon nga sangpotanan sa pagkaon sa mga restawran.

Sa usa ka restawran sa amihanan-kasadpang Uropa, pananglitan, kapin sa 150 ka tawo nahilo sa pagkaon human sa panihapon sa pasko. Nakaplagan kini sa ulahi nga ang giluto nga mga pabo gihiwa sa samang tadtaran nga gigamit sa paghikay sa wala pa malutong mga langgam aron ibutang sa hudno. Ang kagawng salmonella nakaplagan sa ulahi sa mga liki sa tadtaran nga kahoy.

Sulod sa pito ka adlaw nga paglawig, 20 porsiento sa mga pasahero nagkalibang. Ang kusina sa barko nakaplagan nga huot ug hugaw, uban sa dili igo luwas nga luna nga kapundohan sa pagkaon. Ang pagkaon gibutang ra sa mga lamesa sa dugay nga panahon nga wala ibutang sa reprigeritor, ug ang mga salin gidulot pa sa sunod adlaw.

Bisag ang dili luwas nga pagkaon suliran gihapon diha sa naugmad nang kanasoran, ang mga sangpotanan malaglagon diha sa nag-ugmad nga kayutaan.

Bahin sa Matag Adlaw nga Kinabuhi

Ang magasing World Health mitaho nga sa daghang dapit sa kalibotan, ang pagkakaylap sa malnutrisyon dili gumikan sa yanong kakulang sa pagkaon “kondili tungod [sa] pagkaon ug hugaw, dili luwas nga pagkaon.” Kini mitultol sa balikbalik nga kalibang ug uban sa makatakod nga balatian.

“Niadtong 1980,” ang World Health mitaho nga, “dunay 750-1,000 ka milyong hitabo sa grabe nga kalibang sa kabataan nga nagpanuigon ubos sa lima sa nag-ugmad nga kalibotan (walay labot ang Tsina). Duolan sa lima ka milyong kabataan ang namatay, sa katulinon nga napulo ka kamatayon sa kalibang matag minuto sa matag adlaw sa matag tuig.” Apan ang kabataan dili lamang ang anaa sa peligro. Ang usa ka taho sa 1984 sa “Papel sa Pagkaluwas sa Peligro sa Pagkaon sa Kahimsog ug Kaugmaran” nakamatikod nga “ang pagkalibang sa biyahedor karon usa na ka kanat nga hitabo, nga nag-apektar sa mga 20 ngadto sa 50 porsiento sa tanang biyahedor.”

Ang kawalay alamag sa hustong kahindikan sa walay duhaduha mao ang hinungdan sa kadaghanan sa dala-sa-pagkaon nga balatian. Sa sinugdan ang pagkaon mahimong luwas apan unya mahugawan sa pumapalit o sa ahente, sama sa komersiyante o kusinero.

Mao man usab, ang kultural nga mga tinuohan hayan motultol sa paghugaw sa pagkaon. Sa pipila ka dapit sa Mehiko, pananglitan, ang mga tawo nagtuo nga ang “kapoy” nga mga kamot tungod sa pagpanahi, pagplantsa, pagluto, ug uban pa, kinahanglan dili hugasan dihadiha. Ang dihadihang pagpabugnaw sa tubig, gituohan, nga mopahinabo sa reyuma o kalambre. Busa, ang usa ka babaye nga may “kapoy” nga mga kamot mahimong mogamit sa kasilyas ug unya mobalik sa paghikay sa pagkaon sa pamilya nga dili mohugas sa iyang mga kamot. Ingon nga resulta, ang makadaot nga bakterya mokatap.

Sa laing bahin, ang ubang mga kultura dunay mga tradisyon nga, kon sundon, makatabang sa pagsanta sa pagkaylap sa dala-sa-pagkaon nga balatian. Diha sa kadaghanang puloy-anan sa India, diin ang pagluto gihimo diha sa salog, ang mga sapatos nga gisul-ob sa kadalanan hukason una pa mosulod sa balay, labi na sa kusina. Usab, ang prutas panitan una kaonon. Ang karne kaonon sulod sa pipila ka oras human maihaw ang mananap. Ug ang mga pagkaon tingali kaonon gikan sa bag-o nahugasang mga dahon inay kay sa mga plato.

Pagsagubang sa Suliran

Unsa ka duol ang tawo sa pagkab-ot sa tumong sa pagtaganag igo nga gidaghanon sa luwas nga pagkaon alang sa tanang katawhan? Nagkomento sa suliran, ang usa ka report sa Hiniusang Kanasoran bahin sa kahilwasan sa pagkaon miingon: “Sa miaging 40 ka tuig, ang internasyonal nga mga organisasyon nakamugnag daghang teknikal nga mga report ug misugod sa daghang programa sa pagsagubang niining isyuha. Apan ang dala-sa-pagkaon nga balatian nagpadayon sa pagdaghan.”

Ang gikinahanglan sa pag-atiman sa suliran mao ang pag-edukar sa publiko sa kinatibuk-an ug ilabina sa mga inahan. Nan ang mga indibiduwal makahimog mga panagana batok sa paghugaw sa pagkaon ug makahupot sa luwas nga mga batasan sa pagkaon alang sa ilang kaugalingon ug sa ilang mga pamilya. Ang mosunod nga artikulo adunay pipila ka sugyot.

[Letrato sa panid 17]

Mahimong luwas ang pagkaon kon ang dapit andamanan huptan nga hinlo, sama niining puloy-anan sa India